A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
TURYZM 6, 1990
A n d rze j Kowalczyk.
BADANIA GEOGRAFICZNE OSADNICTW A LETNISKOW EGO W STR EFIE G Ó R SK IEJ
W W YBRANYCH K R A JA C H EU R O PEJSK IC H
L ES RECHERCHES GÉO G RA PH IQ U ES SUR LA COLONISATION TO URISTIQU E DANS LA ZONE M ONTAGNEUSE DE QUELQUES
PA YS EU ROPÉENS CHOISIS
W opracowaniu przedstaw iono dorobek geografii francuskiej, jugosłow iań skiej i czechosłowackiej w zakresie studiów nad osadnictwem letniskow ym w s tre fie górskiej. W krajach tych zjaw isko „drugich domów" ma długie tradycje, a w strefie górskiej znajduje się 1/4— 1/5 w szystkich obiektów. W śród zagad nień badanych przez geografów szczególnie w iele m iejsca zajm ują społeczno- -gospodarcze uw arunkow ania i następstw a osadnictw a letniskowego, a także zwią zane z tą formą osadnictw a zagrożenia dla środow iska przyrodniczego.
1. WPROWADZENIE
W w ypoczynku ludności k rajó w rozw iniętych istotne m iejsce zajm uje w ypoczynek w e w łasnych dom ach letniskow ych zw anych potocznie „drugim i m ieszkaniam i” (franc, résidences secondaires, ang. second ho
m es, niem . Z w eitw o hnsitze). W E uropie zjaw isko „drugich m ieszkań”
w yw odzi się już z czasów staroży tn ych , a przykładem mogą być letnie rezy d en cje p a try c ja tu rzym skiego w O stii czy Tivoli. Je d n a k gw ałtow ny rozw ój budow nictw a letniskow ego rozpoczął się dopiero w pierw szej
połowie XX w., p rzy b ierając w raz z upływ em czasu na sile. Szczególnie in ten sy w n y rozw ój osadnictw a letniskow ego nastąp ił we F ra n cji, k r a jach skandynaw skeh, RFN, H olandii, A ustrii i Czechosłowacji. Szybki rozw ój „drugich m ieszkań” w ciągu o statnich k ilk u n a stu la t m ożna do
strzec rów nież w H iszpanii oraz Jugosław ii.
W rozm ieszczeniu „drugich m ieszkań” w poszczególnych k raja ch zarysow ują się dw ie tendencje: 1) dom y letniskow e pow stają na te re nach sąsiadujących z głów nym i aglom eracjam i m iejskim i, co zw iązane
jest z faktem , iż osadnictw o letniskow e jest ubocznym sk utk iem p o stę p u jącej u rbanizacji, a zwłaszcza m etropolizacji; 2) „drugie m ieszkania” są lokalizow ane na teren ach w y różniających się w aloram i przyro d niczy mi, przede w szystkim na obszarach nadm orskich, pojeziernych i w s tre fie górskiej.
P rzedm iotem niniejszego opracow ania jest przedstaw ienie w y b ran y ch problem ów osadnictw a letniskow ego n a teren ach górskich i podgórskich uw zględnianych w b adaniach geograficznych. W celu zaprezentow ania zw iązanych z ty m problem em zagadnień w ybrano trz y p aństw a o roz w iniętym osadnictw ie letniskow ym : F ra n cję (ponad 2 m in 258 tys. „drugich m ieszkań” w 1982 r.), Ju gosław ię (około 332 tys. obiektów w 1981 r.) oraz Czechosłow ację (około 270 tys. dom ów letniskow ych w 1980 r.). Są to ponadto k ra je o znacznym udziale terenó w górskich, a także długich tra d y c ja c h w bad aniach geograficznych n ad osadnictw em letniskow ym .
2. FRANCJA
W edług ostatniego spisu obiektów letniskow ych z 1982 r. w e F rancji, około 18,8% dom ów letniskow ych znajdow ało się na tere n ac h górskich (J. R e n u c c i 1984, s. 30). N ajw iększe ro zm iary osiągnęło budow nictw o letniskow e w d e p a rtam e n ta c h alpejskich H aute-S avoie (ponad 55 tys. obiektów ) oraz Isère i H autes-A lpes (po ponad 30 tys.), a także w leżą cych w M asyw ie C en traln y m d e p a rtam e n ta c h P uy-de-D ôm e i G ard (po ponad 30 tys. dom ów letniskow ych). Spośród d ep artam en tó w o po łożeniu górsko-nadm orskim n ajw ięcej „drugich m ieszkań” było w A lpes- -M aritim es (112 585 dom ów letniskow ych — najw ięcej w e F ran cji) i V ar (ponad 95 tys.) oraz w położonych w regionie Langw edocja-R ousillon d e p a rtam e n ta c h H é ra u lt i P y ré n ée s-O rie n tale s (po około 60 tys. obiek tów). M iernikiem pozw alającym zobrazować intensyw ność zjaw iska b u dow nictw a letniskow ego jest w prow adzony do lite ra tu ry przedm iotu przez B. B a r b i e r (1965) w skaźnik porów n u jący liczbę dom ów letniskow ych z liczbą obiektów w y k o rzy sty w any ch jako m iejsce stałego zam ieszkania. W skaźnik ten p rzy b iera najw yższe w sk ali F ra n c ji w artości dla a lp e j skich dep artam en tó w H autes-A lpes (82,9%), Savoie (57,4%) i Basses- -Alpes (56,6%) oraz dla położonego w e w schodniej części M asyw u C en tralnego d e p a rta m e n tu L ozère (52,3%), co św iadczy o rozw iniętej fun kcji letniskow ej w ym ienionych obszarów.
R ozpow szechnienie w ystępow ania „d rugich m ieszkań” n a obszarach górskich spowodowało, iż zw iązana z ty m zjaw iskiem pro b lem aty k a zna lazła odzw ierciedlenie w licznych badaniach geografów francuskich,
Isto tn ym zagadnieniem p rzew ijający m się w w ielu badaniach jest geneza zjaw iska osadnictw a letniskow ego w strefie górskiej. Liczni a u to rzy doszukują się przyczyny rozw oju tego zjaw iska przede w szystkim w przeobrażeniach społeczno-gospodarczych, k tó re zostały zapoczątko w ane już w X IX w. O bszary górskie we F ra n cji, podobnie jak i w in nych k raja ch europejskich, od połowy ubiegłego stulecia ulegały zw ię kszonem u ruchow i em igracyjnem u, co zw iązane było z przem ianam i go spodarczym i epoki wczesnego kapitalizm u. Masowe opuszczanie obsza rów górskich i podgórskich dotyczyło głów nie terenów w iejskich i m a łych m iasteczek ściśle zw iązanych z rolnictw em . N astępstw em procesów em ig racyjny ch było pojaw ienie się znacznej liczby opuszczonych gospo d arstw itp. Zjaw isko to przyb rało szczególnie duże rozm iary w d e p a r tam en tach alpejskich i M asyw ie C en tralnym , a także w W ogezach i P ire n e jac h (F. C r i b i e r 1969). Poczynając od la t dw udziestych, w okresie rozw oju m ody na posiadanie w łasnego „drugiego m ieszkania”, znaczna część opuszczonych domów i budynków gospodarczych zaczęła być przekształcana w obiekty o fu n k cjach letniskow ych. O dbyw ało się to drogą w yk u p u od dotychczasow ych w łaścicieli bądź, co w n iek tó rych regionach osiągnęło pokaźne rozm iary, na drodze dziedziczenia czy o trz y m ania darow izny (J. D a v i d , G. G e o f f r o y 1968; M. T. G i b e r - g u e s i ini. 1970). O ile k u lm in ac y jn y okres w y lud niania się obszarów górskich w e F ra n c ji przy p ad ał na lata 1930— 1950, o ty le w okresie późniejszym rozpoczął się proces intensyw nego rozw oju osadnictw a le t niskowego. Można to prześledzić na przykładzie niew ielkiej m iejscowości w departam encie H érault, S ain t Jean-de-B ueges, k tó ra od X IX w. sys tem atycznie traciła liczbę m ieszkańców, przy czym w rejo nie tym w latach 1881— 1968 liczba ludności spadła m iejscam i n aw et o 75% . W 1939 r. w S a in t Jean b y ły jedynie 4 dom y letniskow e, w 1950 r. już 11, zaś w 1968 r. fu n kcje letniskow e spełniały 62 dom y wobec 51 obiektów będących dom am i stałego zam ieszkania (A. S o u l i e r 1970, s. 148). Podobne zjaw isko w ystąpiło w regionach alpejskich, np. J. D a v i d i G. G e o f f r o y (1968) stw ierdzili, iż na badanym przez nich płasko w yżu C h artreu se koło G renoble „drugie m ieszkania” pow stałe w w y nik u ad ap tacji daw nych domów w iejskich lu b innych budynków sta n o w iły 32% domów letniskow ych, podczas gdy obiekty w zniesione z m yślą o przeznaczeniu w ypoczynkow ym w ynosiły 18% (resztę tw orzyły b u d yn ki odziedziczone, k tó re już wcześniej były w ykorzysty w ane w celach rekreacy jny ch). O roli obiektów adaptow anych w ogólnej liczbie „ d ru gich m ieszkań” w e F ra n c ji może świadczyć pośrednio fakt, iż w 1968 r. aż 55% „drugich m ieszkań” było w ybudow anych przed 1914 r., w tym 33% stanow iły obiekty sprzed 1871 r. (H. D. C l o u t 1977).
dotychczas obszarach w iejskich geografow ie fran cu scy tra k tu ją jako e le m en t procesów rew alo ry zacji p rzestrzen i w iejskiej. Z daniem w ielu z nich (np. M. C h e v a l i e r 1968; J . P. M i c h e l 1974; A. S a u s s o 1 1965; 1985 czy A. S o u l i e r 1970) szybki rozw ój fu n k cji letniskow ych pow oduje zaham ow anie procesów w y lu d n ian ia się wsi i zapobiega jej upadkow i gospodarczem u. P ow staw an ie „d rugich m ieszkań” sp rz y ja za k tyw izow aniu się m iejscow ego ry n k u pracy, zwłaszcza w zakresie usług budow lanych i h a n d lu (R. B é t e i l l e 1970; A. S o u l i e r 1976). Z atrz y m a n y jest rów nież proces niszczenia istniejącej su b stan cji m ie sz kaniow ej, a także pow staje m ożliwość rozw oju in fra s tru k tu ry k u ltu ra ln o - -rozryw kow ej m ającej na celu zaspokojenie potrzeb w łaścicieli „drugich m ieszkań ” (G. P a l a t i n 1969). Zdaniem A. S o u l i e r a (1976) ro z wój now ych fu n k cji m a znaczny w pływ społeczno-psychologiczny na ludność m iejscow ą: zanika poczucie sw oistej „izolacji psychologicznej”, pogłębiają się procesy in te g rac ji i a k u ltu ra c ji, a ty m sam ym ulega p rz e łam an iu b a rie ra m iasto-w ieś.
Rozwój osadnictw a letniskow ego na obszarach górskich m a istotne im plik acje gospodarcze. W w ielu p rzy p adk ach sprow adza się to do zm iany dotychczasow ych funkcji, głów nie rolniczo-pasterskich, na nowe, o ch ara k te rz e w ypoczynkow o-usługow ym . Po raz pierw szy zjaw isko to zostało szczegółowo zbadane przez J. M i é g e (1934) w A lpach, jedn ak znaczący rozw ój tego k ie ru n k u b adań n astąp ił dopiero na przełom ie la t pięćdziesiątych i sześćdziesiątych (R. B a l s e i n t e 1959) i później (B. B a r b i e r 1965; 1966; J . D a v i d 1966; A. S o u l i e r 1966; 1967). W arto w ty m m iejscu zwrócić uw agę n a fak t, że n iek tó rzy badacze dostrzegają w zjaw isku rozw oju osadnictw a letniskow ego na obszarach górskich rów nież pew ne cechy niekorzystne, osłabiające dotychczasow ą gospodarkę rolniczą. Na przy k ład bad ając w sie alpejskie w departam en cie Savoie, J. D a v i d (1966) zw rócił uw agę, iż w raz z rozw ojem zjaw iska „dru gich m ieszkań” zm niejsza się p rzeciętna w ielkość parcel, co w znacz n y m stopniu uniem ożliw ia rac jo n aln ą gospodarkę rolniczo -pasterską •— np. w e w si Le B ourg et-d u -L ac w 1913 r. przeciętna w ielkość parcel w ynosiła 2,56 ha, a w 1966 r. spadła do zaledw ie 0,43 ha. Do podobnych spostrzeżeń doszedł A. S o u l i e r (1976), k tó ry ponadto w ykazał, iż rozw ój fu n k cji letniskow ych pociąga za sobą ograniczenia na ry n k u p rac y (nie ty lko w rolnictw ie, ale rów nież w h a n d lu i usługach ściśle z n im zw iązanych), a także nie zaw sze ko rzystn e przeobrażenia d o ty ch czasowego k rajo b raz u . P ro b lem wielkości parcel letniskow ych przew ija się rów nież w in ny m kontekście. N iektórzy au to rzy zw rócili uw agę na zjaw isko, że w ielkość nieruchom ości zależna jest m. in. od odległości od w iększych ośrodków m iejskich — np. G. P a l a t i n (1969) podaje, iż w rejo n ie G renoble przeciętn a wielkość działki w ynosi 0,37 ha,
pod-Kys. 1. A. Liczba domów letniskow ych we F rancji w 1982 r., B. Liczba domów letniskow ych na 100 domów stale zam ieszkałych we Francji w 1982 r. A. Nom bre des résidences secondaires en France en 1982, B. Nom bre des rési dences secondaires par rapport aux 100 m aisons constam m ent habitées en France
en 1982.
czas gdy C. L a g a n i e r (1977) stw ierdził, że dla górskich obszarów d e p a rtam e n tu A rdèche średnia pow ierzchnia parcel sięga 3,4 ha. J e s t to oczywiście zw iązane z pow szechnie w y stępującą praw idłow ością zw ięk szonego natężen ia osadnictw a letniskow ego wokół dużych aglom eracji, co zn ajd u je odbicie nie tylko w przeciętnych pow ierzchniach działek rek reacy jn y ch , ale rów nież w udziale „drugich m ieszkań” w ogólnych zasobach m ieszkaniow ych.
Pro b lem em p rzew ijający m się niem al w e w szystkich badaniach geo grafów fran cuskich jest zagadnienie m iejsca zam ieszkania w łaścicieli dom ów letniskow ych. A nalizując ten problem d ają się zauw ażyć dw ie tendencje: 1) duży udział w śród w łaścicieli „drugich m ieszkań” m ają m ieszkańcy pobliskich m iast (H. D. C l o u t 1971; J. H e r b i n 1983; С. M a r i e 1967; A. S o u l i e r 1970), 2) znaczna część obiektów , n ie
zależnie od ich lokalizacji, należy do m ieszkańców P a ry ża (R. В é t e i l l e 1970; R. B o n a z z i 1970; H. D. C l o u t 1974; N. C o m m e r ç o n t 1973). P on adto na n iek tó ry ch obszarach — zwłaszcza w A lpach i na po łud niow ych zboczach M asyw u C entralnego — sporo w łaścicieli m ieszka na stałe poza F ra n cją . Są to na ogół renciści i em eryci, k tórzy odw iedzają sw oje letn ie rezyden cje na dłuższe, nierzadko kilkum iesięczne pobyty. P ro b lem ten znalazł odzw ierciedlenie w badaniach C. L a g a n i e r a (1977) oraz g ru p y geografów polskich i francu skich prow adzących b a dania w d ep artam en cie H é ra u lt (S. S a v e y 1985)1.
In n y m zagadnieniem p rzew ijający m się w licznych badaniach jest w yposażenie techniczne obiektów letniskow ych, ich wiek, rodzaj m a teriałów budow lanych, z jakich zostały w zniesione itp. H. C l o u t (1971) stw ierdził, iż na obszarach górskich w M asyw ie C entralnym , na te r e nach oddalonych od w iększych m iast, „drugie m ieszkania” są z reguły w iększe i lepiej wyposażone niż w pobliżu aglom eracji m iejskich, gdyż są zazw yczaj odw iedzane przez w łaścicieli rzadziej, ale na dłuższy pobyt
Problem em , k tó ry w b ad aniach geografów fran cuskich zajm u je sto su n kowo niew iele m iejsca, są przyrodnicze uw arunkow ania i n astępstw a osadnictw a letniskow ego. Zagadnienie to nieco w ięcej m iejsca zajm u je w bad aniach N. C o m m e r ç o n t (1973), k tó ra stosując m etody k o re
lacji i reg resji w ielokrotnej dla w yjaśnienia rozm ieszczenia „drugich m ieszkań” na płaskow yżu M açonnais (d ep artam en t Saône-et-L oire) uw zględniała m. in. położenie nad poziom em m orza oraz c h a ra k te r i sto pień zagospodarow ania brzegów rzek. K w estią dostępności do w ody w przy p ad k u lokalizacji „drugich m ieszkań intereso w ał się rów nież R. B é t e i l l e (1970), stw ierdzając, iż w dolinie rzeki V iaur (d ep a rta m en t A veyron) 43% obiektów usytuow ano w pobliżu wód płynących. J a k z powyższego w ynika, geografow ie francuscy zajm u jący się osad nictw em letniskow ym na tere n ac h górskich, w swoich b adaniach in te re sują się różnorodną tem aty k ą, kładąc jednak najw iększy nacisk na społeczno-gospodarcze uw aru nk o w an ia i sk u tk i rozw oju „drugich m ie szk ań”. Jednocześnie, n iektórzy z nich, zdając sobie sp raw ą z doniosłej roli budow nictw a letniskow ego w tran sfo rm acjach obszarów w iejskich, po stu lu ją objęcie zjaw iska k o ntro lą planistyczną, co postaw iłoby przed geografam i now e zadania badaw cze (H. D. C l o u t 1971; A. S o u l i e r 1976).
1 Jesienią 1984 r. geografow ie polscy i francuscy prowadzili wspólne badania w kantonie Clermont-1, H érault w ram ach w ieloletniej w spółpracy między Uni w ersytetem W arszaw skim a U niw ersytetem Paul V alery, M ontpellier III. B.idania dotyczyły przeobrażeń obszarów w iejskich, a zwłaszcza społeczno-gospodarczych i przestrzennych następstw kryzysu w upraw ie winorośli.
3. JUGOSŁAWIA
W edług spisu z 1981 r. w Jugosław ii było około 332 tys. domów letniskow ych (Z. P e p e o n i k 1983, s. 92), co oznaczało gw ałtow ny p rzy ro st ich liczby w ciągu poprzednich dziesięciu lat, gdyż w 1971 r. było ich 42 996. Rozm ieszczenie „drugich m ieszkań” jest bardzo n ie rów nom ierne. Zaznaczają się tu ta j dw ie tendencje: 1) in ten sy w n y ro z wój osadnictw a letniskow ego wokół dużych m iast, a zwłaszcza B elgradu i Zagrzebia, 2) duża liczba „drugich m ieszkań” n a w ybrzeżu ad riaty ckim (Z. P e p e o n i k 1977). Tym sam ym , m im o iż w iększą część Jugosław ii stanow ią obszary górskie, rozw ój osadnictw a letniskow ego jest na nich nieznaczny. W edług sta n u na 1971 r. w pow iatach o przew adze terenów górskich skupiało się jedynie około 20% domów letniskow ych.
G eografow ie jugosłow iańscy za jm u ją się osadnictw em letniskow ym co n a jm n ie j od blisko d w udziestu lat. Je d n ą z pierw szych prac na ten tem at była m onografia M. J e r ś i ć a (1967) pośw ięcona rozw ojow i m iejscow ości tu ry sty czn ej Bied w północnej Słowenii. Od tego m om entu geografow ie słow eńscy zaczęli szeroko interesow ać się problem em „ d ru gich m ieszkań”, a poniew aż znaczną część Słow enii stanow ią obszary górskie i podgórskie, badania ich dotyczyły przede w szystkim problem ów osadnictw a letniskow ego w strefie górskiej. Specyfiką tych studiów jest koncentrow anie się głów nie na społeczno-gospodarczych aspektach b u dow nictw a letniskow ego oraz u w aru n k ow an iach przyrodniczych po w staw an ia „drugich m ieszkań”.
Rozwój osadnictw a letniskow ego n a obszarach górskich tłum aczony jest głów nie w aloram i przyrodniczym i ty ch teren ów oraz in ten sy w ny m w y lud nian iem się obszarów w iejskich (M. J e r s i ć 1967; 1968). P ie r wsze dom y letniskow e w A lpach słow eńskich pojaw iły się w połowie X IX w. w Bied i Bohinj. W edług M. J e r s i ć a (1967) w 1888 r. w Bied było zaledw ie 11 obiektów letniskow ych, w 1900 r. 33, w 1914 r. już 77, zaś w 1940 r. 160 dom ów letniskow ych. Szybki rozw ój osadnictw a letniskow ego w okresie m iędzyw ojennym był w dużej m ierze zw iązany z fak tem , iż dopiero w lata ch 1918— 1941 w Słow enii zaznaczyły się w yraźne procesy ind u strializacji, co z kolei w płynęło na wzmożoną em igrację ludności w iejskiej z ubogich i przeludnionych dolin alpejskich (D. M e z e 1984). Rozwój osadnictw a letniskow ego spowodow ał znaczne przeobrażenia w gospodarce regionu, a zwłaszcza w rolnictw ie. Znalazło to odzw ierciedlenie w s tru k tu rz e wielkościow ej parcel. W 1826 r. w Bied p arcele o pow ierzchni ponad 5 ha stanow iły 22
%
gospodarstw , zaś w 1962 r. zaledw ie 5%. Z kolei udział najm niejszy ch działekliczących poniżej 3 ha zw iększył się z około 70
%
do 90%
(M. J e r ś i ć 1967). Je d n a k g w ałtow ny rozw ój osadnictw a letniskow ego w strefie alpejskiej n astąp ił dopiero po 1960 r. W 1961 r. w A lpach słow eńskich stw ierdzono około 750 dom ów letniskow ych, w 1971 r. już 1283, zaś w 1981 r. — 4195 obiektów , co stanow iło 15,3% w szystkich „drugich m ieszkań” w Słow enii (A. G o s a r 1983; 1984). O sadnictw o letniskow e w A lpach słow eńskich jest silnie skoncentrow ane przestrzen nie (patrz tab. 1).T a b e l a )
Rozmieszczenie osadnictw a letniskow ego w A lpach słow eńskich wg typów k rajobrazu
La disposition de la colonisation estivale dans les Alpes slovenes selon les types des paysages
% domów letniskow ych »/o pow ierzchni znajdujących się ypy krajobrazu całej strefy alpejskiej w strefie alpejskiej Types des paysages 0/o de la su p e rfid e o/, des seC0ndes
de toute la zone alpine résidences se trouvant dans la zone alpine
O bszary górsko-jeziorne 3 21
O bszary nadające się do upraw iania
sportów zimowych 5 16
Obszary o w ysokich w alorach klim a tycznych przydatne dla w ypo
czynku letniego 9 31
O bszary osadnictw a w iejskiego 30 32
Ź r ó d ł o : A. G o s a r , 1983, PoćitniSka bivalisca, [ w : ] Usmerjanje regionalnego
razvoja slovenije. Slo venske Alpe, Severovzhoclnia Slovenija, Bela Krajina, „Gooqra-
phica Slovenica", 14, s. 48—49.
Znaczne zróżnicow anie p rzestrzen n e rozm ieszczenia „drugich m iesz k a ń ” w y stęp u je podczas ro zp atry w an ia zjaw iska w układzie p ow iato w ym . w leżącym na północnym •— zachodzie powiecie Jesenice na 1 km - przypad a 1,93 „drugich m ieszk ań”, zaś w oddalonym , o znacznie m niejszych w alorach rek re a cy jn y c h powiecie R avne zaledw ie 0,22 obiek tu, p rzy średniej dla Słow enii 1,35 obiektów na 1 k m 2.
Isto tną cechą rozm ieszczenia dom ów letniskow ych w A lpach słow eń skich jest ich niew ielka liczba w dolinach i kotlinach przy znacznej intensyw ności zjaw iska na zboczach górskich i w yniesionych
płasko-wyżach. O pisana sy tu acja jest tłum aczona głów nie w zględam i k lim a tycznym i, gdyż do 300 m wysokości w zględnej w y stęp u je uciążliw e dla człowieka zjaw isko in w e rsji m gieł i opadów (A. G o s a r 1983; 1984). W zw iązku z tym , o ile na wysokości poniżej 400 m n.p.m. w ystępow ało jed y n ie 6,4% dom ów letniskow ych, o ty le w strefie 400— 600 m znajdow ało się 36,3% obiektów, a w pasie pom iędzy 600 a 1000 m aż 42,2% w szystkich „drugich m ieszkań” w A lpach sło w eńskich.
W alpejskiej strefie Słowenii, podobnie jak i w pozostałej części Jugosław ii, d om inują obiekty w zniesione w celach rek reacy jn y ch W Słowenii, jedynie na półw yspie Istria nieco w iększy jest udział budynków pierw otnie o innym przeznaczeniu, dopiero z czasem ad a p to w anych na cele rek re a cy jn e (M. J e r ś i ć 1968). Bardzo często ty m i
zaadaptow anym i dom am i letniskow ym i są daw ne szałasy p astersk ie lub robotników leśnych. W śród w łaścicieli „drugich dom ów” położonych w strefie alpejskiej dom inują m ieszkańcy L ubiany, p rzy czym pew ną ich część stanow ią „reem igranci — osoby wyw odzące się z terenów górskich, k tó re odziedziczyły bądź zakupiły p arcelę w celach re k re a cyjn y ch położoną w m iejscow ości uiodzenia (A. G o s a r 1983; 1984;
M. J e r ś i ć 1967; 1968). Na pew nych jed nak obszarach znaczna część domów letniskow ych należy do ludności z najbliższej okolicy •— np. w pow iatach Trżić i K ra n j w ponad 40% dom y letniskow e są w łas nością m ieszkańców ty ch powiatów .
Z,arówno na teren ie Alp, jak i w położonych na południu Słow enii G órach D y narskich (D. P l u t 1977) osadnictw o letniskow e trak to w an e jest jako pozytyw ny elem en t w k rajo b razie k u ltu ro w y m obszarów w ie j skich. Jednocześnie geografow ie jugosłow iańscy podkreślają, iż osad nictw o w isto tny sposób oddziałuje na gospodarkę m iejscow ą, zarów no poprzez zm iany w stru k tu rz e użytkow ania ziemi (D. P l u t 1977), po w iększanie na drodze podatkow ych i in. dochodów lokalnych władz (A. G o s a r 1983; 1984), jak też w zw iązku z zakupem ziemi od ludności m iejscow ej przyczynia się do w zrostu dochodów indyw idualnych. Zw raca się p rzy tym uw agę na fakt, iż rozw ój osadnictw a letniskow ego może przyspieszyć aw ans cyw ilizacyjny zaniedbanych obszarów górskich po przez np. budow anie szos, rozw ijanie in fra s tru k tu ry technicznej itp. Jednocześnie geografow ie jugosłow iańscy dostrzegają negaty w n e aspekty zjaw iska „drugich m ieszkań” — poniew aż w w ielu gm inach w ładze lokalne nie w ydaw ały zezwoleń na wznoszenie domów letniskow ych znaczna część obiektów (m iejscam i do 20% całości budow nictw a le t niskowego) pow staw ała nielegalnie, bez odpow iednich planów i w yposa żenia technicznego. W zw iązku z ty m w ysu w ają oni postulat, aby p ro blem osadnictw a letniskow ego znalazł odpow iednie m iejsce zarów no w b a
daniach geograficznych, jak i działaniach prak ty czn y ch w sferze p lan o w ania przestrzennego i regionalnego.
4. CZECHOSŁOWACJA
Liczbę „drugich m ieszkań” (chat, chałup), oceniano w 1980 r. na około 270 tys. (J. V y s t o u p i l 1983, s. 57). Oznacza to dosyć znaczny n rzy ro st liczby „drugich m ieszk ań” w ciągu poprzedniej dekady, gdyż spis w 1971 r. w ykazał 166 659 obiektów, w ty m 156 402 w Czeskiej R epublice S ocjalistycznej i zaledw ie 10 257 w Słowacji.
W edług danych z 1971 r. około 20— 25% dom ów letniskow ych w Cze chach i na M oraw ach oraz 30—35% obiektów w Słow acji stanow iły bud yn ki zlokalizow ane w pow iatach o przew adze terenó w górskich2. Duzy udział, w ogólnej liczbie „drugich m ieszkań”, obiektów położonych w strefie górskiej spraw ia, iż w badaniach, prow adzonych przez geo grafów czechosłowackich, p rob lem aty ka osadnictw a letniskow ego na te ren ach górskich zajm u je w ażne m iejsce. Je d n ą z pierw szych p rac doty- czących budow nictw a letniskow ego w Czechosłow acji była m onografia karkon o sk iej wsi M ała Upa (L. J o u r a 1961).
N ajw iększe rozm iary przyb rało osadnictw o letniskow e w Sudetach, gdzie w 1971 r. znajdow ało się 12-—-15 tys. „drugich m ieszkań” , głów nie w G órach Izerskich i K arkonoszach. Około 10 tys. dom ów letniskow ych było zlokalizow anych w R udaw ach, 8— 9 tys. w B eskidach M oraw sko- -Slaskich oraz blisko 3 tys. w Szum aw ie. W Słowacji, najw ięcej „ d ru gich m ieszkań” znajdow ało sio w kotlinach po d tatrzań sk ich oraz W ielkiej i M ałej F a trz e (około 1,5 tys. obiektów , a także w R udaw ach Słow ackich (głów nie w dolinie H ronu) i Niżnich T atrach, gdzie zlokalizowano ponad 1,3 tys. domów letniskow ych.
O sadnictw o letniskow e w strefie górskiej in te resu je geografów cze chosłow ackich w n astęp u jący ch aspektach:
1) przyczyn rozw oju budow nictw a letniskow ego na danym obszarze i jego rozm ieszczenie,
2) przem ian środow iska przyrodniczego pod w pływ em rozw oju osadnictw a letniskow ego,
2 W Czeskiej Republice Socjalistycznej pow iaty: Cheb, Sokołów, Karłowe Waxy, Chomutów, Ujście n. Łabą, Cieplice, Most, Dieczin, Czeska Lipa, Liberec, Jabłoniec n. Nysą, Stm ily, Trutnów, Nachod, Rychnów n. Knieżną, Ujście n. Orlicą, Szum- perk, Bruntal, Frydek, M istek, W setin, Czeski Krumlów, Prachatice i Klatowy. W Słowacji pow iaty: Humenne, Świdnik, Bardiów, Stara Lubownia, Poprad, Spiska Nowa W ieś, Liptowski Mikulasz, Dolny Kubin, Żylina, Czadca, M artin, Rożnawa, Bańska Bystrzyca, Zwoleń, Priewidza, Żiar n. Hironem i Poważska Bystrzyca.
3) przem ian środow iska antropogenicznego pod w pływ em bu do w ni ctw a letniskow ego.
Większość prow adzonych badań dotyczy obszaru Czech i M oraw, a jedynie znikom a część studiów poświęcona jest Słowacji, co m a przede w szystkim uzasadnienie w rozw oju osadnictw a letniskow ego na obu porów nyw anych terenach.
W edług autorów czechosłow ackich rozw ój osadnictw a letniskow ego na obszarach górskich był w dużej m ierze podyktow any w zględam i pozaprzyrodniczym i, a m ianow icie w y ludnianiem się terenó w w iejskich, koncentrow aniem się ludności w w iększych m iejscow ościach, p rzeo b ra żeniam i w rolnictw ie, a także zm ianam i w s tru k tu rz e zawodowej lu d ności, sprow adzającej się do podejm ow ania przez ludność m iejscow ą p racy poza rolnictw em (M. H o l o v s k y 1972; I. R y s l a v y 1977; S. S p r i n c o v a 1968; 1971; 1973; 1979).
W Czechosłowacji, w znacznie m niejszym stopniu niż np. w e F ra n c ji „drugim i m ieszkaniam i” są, przekształcone dla celów rekreacy jny ch , daw ne b u d yn k i m ieszkalne i gospodarcze ludności w iejskiej. W 1971 r
W Czechach i na M oraw ach udział budynków adaptow anych (zw anych „ch ału p a”) w ynosił 15,5% w szystkich „drugich m ieszkań”, zaś w Sło w acji jedynie 2,2%. Mimo iż obiekty zaadaptow ane nie m iały w ogól nej liczbie domów letniskow ych dużego znaczenia, to jednak na teren ach górskich ich udział był niekiedy pokaźny, a w pow iatach sudeckich, Sokołów i Dieczin w R udaw ach i powiecie P rach atice w Szum awie, przew yższał 50% in dyw idualnej bazy letniskow ej. W p rzy p adku F r a n cji czy Jugosław ii znaczny udział domów adapto w an ych dla celów letniskow ych zw iązany jest z procesam i w ylu dn iania się obszarów gór skich w skutek przeobrażeń społeczno-gospodarczych, w Czeskiej R epu blice Socjalistycznej nato m iast istotna rola przypadała czynnikow i poli tycznem u, a m ianow icie opuszczeniu po 1945 r. p rzygranicznych obsza rów górskich przez ludność pochodzenia niem ieckiego. E m igracja lu d ności niem ieckiej spowodow ała pojaw ienie się znacznych w olnych zaso bów m ieszkaniow ych, k tó re z czasem zaczęły być przejm ow ane dla celów letniskow ych przez ludność pobliskich aglom eracji (np. Liberca, Mostu, U jścia n. Łabą) jak i oddalonych m iast położonych w cen tru m k ra ju (głów nie P ragi, B rna i Pilzna). D ecydujące znaczenie opuszczenia p rz y granicznych terenó w górskich przez ludność niem iecką dla rozw oju indyw idualnego osadnictw a letniskow ego na ty ch obszarach ak cen tu ją M. H o l o v s k y (1972) oraz I. R y s l a v y (1977), a przede w szystkim S. S p r i n c o v a (1968; 1971; 1973; 1979) od w ielu la t zajm ująca się
Jesion ikam i.
K o lejny m zagadnieniem w y jaśn iający m rozw ój osadnictw a letn isk o wego w stre fie górskiej są przekształcenia s tru k tu r
społeczno-gospo-Rys. 2. Udział obiektów adaptow anych w śród w szystkich domów letniskow ych w Czeskiej Republice Socjalistycznej w 1971 a\
P articipation des m aisons adaptées parmi toutes les résidences secondaires dans la République Socialiste Tchèque en 1971.
darczych tych obszarów. B adając wsie K arló w i M ała M oraw ka w Je - sionikach, S. S p r i n c o v a (1979) stw ierdziła, że w ażnym czynnikiem pow odującym rozw ój zjaw iska „drugich m ieszkań” były przem iany w ro lnictw ie pow odujące pow staw anie w ielkich uspołecznionych gospo darstw , a tym sam ym przenoszenie się m ieszkańców odizolowanych, typow o górskich gospodarstw , do now ych centrów rolniczych lub osiedli ty p u w iejskiego. P rocesy te jeszcze b ardziej pogłębiły zjaw isko zw ięk szania się w olnych zasobów m ieszkaniow ych w przygranicznych re jo nach Sudetów , R udaw i Szum aw y.
Innym przejaw em gospodarczych u w aru n k o w ań rozw oju b ud ow n i ctw a letniskow ego zajm ow ała się N. H a n z l i k o v a (1977). B adając rozm ieszczenie „drugich m ieszkań” w G órach Izerskich stw ierdziła, iż znaczne skupienie osadnictw a letniskow ego w ich południow ej części zw iązane jest w znacznej m ierze z ch a ra k te re m prow adzonej tam dzia łalności przem ysłow ej, a m ianow icie rozw ojem przem ysłu szklarskiego i lekkiego (często w form ie działalności chałupniczej — gałęzi p rzem ysłu stosunkow o m ało oddziałujących n eg atyw nie na środow isko przyro
d-nicze, zwłaszcza stosunki klim atyczne. Z kolei północne zbocza tra k to w ane są jako m niej a tra k cy jn e , głów nie z powodu em isji przem ysłow ych
z elektro w n i w pobliskiej Polsce i NRD.
W ażnym elem entem w y jaśn iający m w dużym stopniu zróżnicow anie przestrzenn e osadnictw a letniskow ego na teren ach górskich, jest kw estia dostępności kom unik acy jnej. Pro b lem ten znalazł szerokie odzw ierciedle nie w pracach S. S p r i n c o v e j (1973; 1976), k tó ra w ykazała istn ie nie w Jesionikach obszarów zn ajd u jący ch się w strefie w pływ ów (pod względem letniskow ym ) O straw y i Brna, co zw iązane było z p rzebie giem głów nych linii kolejow ych i w ażniejszych szos. Pow yższe zjaw isko m ożna dostrzec rów nież w B eskidach M oraw sko-Sląskich, k tó ry c h pó ł nocne stoki, a zwłaszcza tere n y w zdłuż linii kolejow ej i szosy z O straw y, są głów nym i obszaram i budow nictw a letniskow ego dla m ieszkańców Zagłębia O straw sko-K arw ińskiego (M. H a v r l a n t 1968; 1974), pod czas gdy tere n y bardziej odległe i leżące już w Słow acji są w y k orzy sty w ane w stopniu m arginalnym . Podobne ten den cje zauw ażył czołowy geograf słow acki zajm u jący się w ypoczynkiem , P. M a r i o t (1976; 1983), k tó ry stw ierdził, iż w większości przypadków m ieszkańcy m iast słow ackich wznoszą „drugie m ieszkania” bądź w obrębie zam ieszkiw a n ej m iejscowości, bądź na pobliskich, nierzadko sąsiadujących z nią te r e nach — np. ludność Ż yliny posiada dom y letniskow e w pobliskich R ajeckich Cieplicach, a m ieszkańcy Spiskiej Nowej Wsi w Sm iżanach
i Spiskich Tom aszowcach. Problem em relacji przestrzennych: m iejsce zam ieszkania—m iejsce lokalizacji dom u letniskow ego na obszarze K o tlin y L iptow skiej zajm ow ał się rów nież E. S i p k a (1974).
*
Niezw ykle w ażnym tem atem p rzew ijającym się V / w ielu badaniach
' ' * geografów czechosłow ackich jest w pływ osadnictw a letniskow ego na f i środow isko przyrodnicze. Na ogół podkreśla się negaty w n y w pływ bu- ' dow nictw a letniskow ego na poszczególne kom ponenty środow iska. G łów ną ' 'f ^ przyczynę tego sta n u rzeczy u p a tru je się w nad m iern y m zagęszczeniu
: zabudow y letniskow ej na teren ach szczególnie nad ających się dla tego
ty p u rek reacji. Na p rzy k ład zajm u jąca się dom am i letniskow ym i we w schodnich R udaw ach, V. F o r e t o v ä (1973) stw ierdziła, że ponad
55% obiektów zn ajd u je się w odległości m niejszej niż 20 m od sąsied niego budy n ku, p rzy czym obserw ując rozw ój zjaw iska w czasie zau w a żyła, że w y stęp u je ten d encja do ciągłego zm niejszania się wielkości przeciętnej działki. To samo zjaw isko m a m iejsce w Słow acji, w dolinie IIro n u (P. M a r i o t 1976). N adm ierne zagęszczenie zabudow y le tn is kow ej, niedostatecznie rozbudow ana in fra stru k tu ra w odociągow o-kanali zacyjna, znaczny ru c h rek re a cy jn y , h ałas itp., są zdaniem w ielu autorów istotn ym czynnikiem nie tylko zagrażającym środow isku przyrodniczem u, ale rów nież obniżającym w artość w ypoczynku (V. G a r d a v s k ÿ 1977;
1983), N. H a n z l i k o v â 1977; M. I l a v r l a n t 1968; 1974; S. S p r i n c o v a 1976; J. Z a p l e t a l o v ä 1977). Szczególnie w iele uw agi tem u problem ow i pośw ięcił M. I l a v r l a n t (1974) zajm ujący się przeinw es- tow aniem budow nictw a letniskow ego w Beskidach M oraw sko-Sląskich Prow adząc badania na obszarze pow iatów Nowy Jiczin, F ry d e k M istek i W setin posłużył się w skaźnikam i in fo rm u jącym i o wielkości ru ch u rek reacy jn eg o w odniesieniu do w alorów przyrodniczych analizow anego teren u . Za szczególnie niepokojącą uznał sy tu ację w gm inach, w k tó
rych w skaźnik zabudow y re k re a cy jn e j jest znacznie w yższy od 1,0, to znaczy wówczas gdy n a 1 obiekt letn isk o w y przy pad a m niej niż 5 ha pow ierzchni rek re a cy jn y c h . Spośród 40 gm in objęty ch badaniam i, w 18 w skaźnik przew yższał 1,0, osiągając najw yższą w artość 15,7. M iejsco wości o n ajw iększym zagęszczeniu zabudow y letniskow ej by ły głów nie skoncentrow ane w północno-zachodniej części badanego obszaru, to z n a czy n ajbliżej aglom eracji o straw skiej. T ru d n ą sy tu ację pogłębiał do datkow o fakt, iż tere n y na północnych stokach Beskidów M oraw sko- -Sląskich są nie tylko głów nym zapleczem re k re a cy jn y m Zagłębia O straw - sko-K arw ińskiego, ale rów nież są m iejscem lokalizacji k ilk u zbiorników zao p atru jący ch w spom nianą aglom erację m iejsko-przem ysłow ą w wodę
p itn ą i dla celów produkcyjnych.
Na n eg aty w n y w pływ n a d m iern ej k o n cen tracji budow nictw a le tn i skowego na środow isko przyrodnicze w skazuje rów nież J. V y s t o u p i l
(1983), k tó ry p o stu lu je konieczność zaham ow ania w najbliższej p rz y szłości rozw oju osadnictw a letniskow ego na teren ach o szczególnych w alorach przyrodniczych: w K arkonoszach, w Szum aw ie, G órach O rlic- kich, Jesionikach i B eskidach M oraw sko-Sląskich. Jednocześnie uważa, że ze w zględu na n ad m iern e i szkodliw e dla zdrow ia zanieczyszczenie pow ietrza w R udaw ach, rozw ój osadnictw a letniskow ego pow inien być
w znacznym stopniu ograniczony.
O statn im zagadnieniem p rzew ijający m się w badaniach geograficz nych nad osadnictw em letniskow ym w strefie górskiej w Czechosłowacji, jest w pływ „drugich m ieszkań” na przekształcenia k rajo b raz u k u ltu rowego oraz s tru k tu ry społeczno-gospodarcze. Znaczna część autorów uw aża, że osadnictw o letniskow e przyczyniło się do zaham ow ania proce sów degrad acji obszarów w iejskich (I. R y s l a v y 1977; S. S p r i n c o v a
1968; 1976). D otyczy to zwłaszcza rew aloryzacji zasobów m ieszkanio w ych oraz urządzeń kom un aln y ch i technicznych, tym bardziej iż m ożna dostrzec zjaw isko przekształcania się „drugich m ieszkań” w m ieszkania stałego pobytu — dotyczy to głów nie osób na e m ery tu rze (S. S p r i n c o v a 1979). Jednocześnie w y rażan e są n eg aty w n e opinie odnośnie do a rc h ite k tu ry n iek tórych obiektów , pow odujących w y raźn y dysonans w k rajo b razie (J. Z a p l e t a l o v â 1977). W iększość badaczy postuluje,
aby w regionalnych i m iejscow ych planach zagospodarow ania p rze strz e n nego, traktow ać osadnictw o letniskow e na rów ni z in ny m i sferam i sy s tem u społeczno-gospodarczego. N iektórzy (np. V. F o r e t o v â 1973; S. S p r i n c o v a 1979) zw racają uw agę, iż często budow nictw o le t niskow e w ykracza poza tere n y dotychczasow ego osadnictw a, co jest n ie korzystne zarów no z powodów ekologicznych (zajm ow anie now ych po w ierzchni pod zabudowę), jak i społeczno-kulturow ych (w zajem ne izolo w anie się m ieszkańców stały ch i sezonowych) oraz gospodarczych (do d atkow e w y d atk i na rozw ój in fra stru k tu ry ).
5. PODSUMOWANIE
Z przeprow adzonej analizy b adań nad osadnictw em letniskow ym w strefie górskiej w e F ran cji, Jugosław ii i Czechosłow acji w ynika, iż geografow ie w tych trzech k ra ja c h zajm u ją się z jedn ej stro n y pew nym i w spólnym i problem am i, a z dru g iej zachow ują odrębność tem a ty k i b a daw czej, k tó ra w ynika ze specyfiki danego państw a, a także c h a ra k te ru rozw ijanych b adań geograficznych.
W w ielu badaniach fran cuskich uw idacznia się podejście do zjaw iska „drugich m ieszkań” z pozycji historyczn o-k ultu ro w ych, a źródeł należy u p atry w ać w tra d y c ja c h fran cu sk iej szkoły regionalnej. Są to na ogół b adania prow adzone na niew ielkich obszarach, rzadko dotyczące p o je dynczego d ep artam en tu , a całkiem in cy d entalnie w iększych regionów.
T em aty p rzew ijające się w trakcie tych badań zw iązane są głównie z trak to w an iem osadnictw a letniskow ego jako istotnego elem entu k r a j obrazu k ulturow ego stre fy górskiej oraz czynnika pow odującego zah a m ow anie procesów degrad acji obszarów w iejskich. W ielu autorów widzi w rozw oju osadnictw a letniskow ego w ażny elem en t procesów rew a lo ry zacji terenów w iejskich, co p rzejaw ia się głów nie w ożyw ieniu lok al nego ry n k u pracy, h andlu, w zroście zaludnienia, zaham ow aniu zjaw iska niszczenia zasobów m ieszkaniow ych itp.
T rudno podsum ow ać dorobek geografów jugosłow iańskich, gdyż od pow iednie badania b yły prow adzone przez zaledw ie kilku geografów, w yw odzących się w do datk u z jednego regionu Jugosław ii. Można je d n ak stw ierdzić, iż zaw arte są w nich niem al w szystkie cechy c h a ra k
tery sty czn e dla badań francuskich.
W yróżniają się n ato m iast sw oją specyfiką badania geografów czecho słow ackich. Obok problem ów in teresu jący ch rów nież badaczy we F ra n c ji i Jugosław ii, geografow ie czechosłowaccy zajm u ją się przyrodniczym i aspektam i osadnictw a letniskow ego w strefie górskiej, a zwłaszcza jego n eg aty w ny m oddziaływ aniem n a środow isko przyrodnicze. P onadto geo grafow ie w Czechosłow acji częściej niż ich koledzy w e F ra n c ji i Ju g o
sław ii, prow adzą badania na w iększych, w sensie przestrzen ny m , ob szarach.
O ceniając b adania będące przedm iotem prezentow anego opracow a nia od stro n y m etodologiczno-m etodycznej należy stw ierdzić, iż w szys tkie m ieszczą się w klasy czn y m n u rcie g eo g rafii społeczno-ekonom icz nej. Poza opisem oraz p rzedstaw ieniem tab elary czny m i k arto g rafic z nym b a d a n e g o zjaw iska, się g a ją one je d y n ie po n a jp ro stsz e w skaźniki, np. liczba „drugich m ieszkań” na 100 m ieszkań stałych (jest to w skaźnik w y k o rzy sty w any niem al w każdej p racy au to rstw a geografów fra n c u s
kich) czy w sk aźn ik a in ten sy w n o ści zab udow y re k re a c y jn e j. W y ją tk ie m jest praca N. C o m m e r ę o n t (1973), w k tó re j a u to rk a skorzystała z nieco bardziej zaaw ansow anych technik staty sty czn y ch (korelacja i re g re sja w ielokrotna). Brak szerszeg o sto so w an ia m etod ilościow ych i od w o ływ an ia się do m odeli m ate m a ty cz n y c h w zasadn iczy sposób różni p rac e g eo g rafó w francu sk ich , ju g o sło w ia ń sk ic h i czech o sło w a ckich od licznych o p raco w ań p o w stały ch w USA, K anadzie, A u stralii czy Szwecji, k tó ry ch au to rzy szeroko sto sują teorię d y fu zji innow acji, m odele g raw ita cy jn e , sy m u lację cyfrow ą itp. W śró d b a d a ń s ta n o w ią c y ch p rzedm iot pow yższego o p rac o w an ia b ra k rów nież stu dió w n a w ią zujących do coraz bardziej popularnego w geografii osadnictw a, a także turyzm u .
PIŚMIENNICTWO
B a i s e i n t e R., 1959, Megeve: ou la translormation d'une agglomération montagnar
de par les sports d'hiver, ,,Revue de Géographie Alpine", 2, к. 131—224.
B a r b i e r B., 1965, Méthodes d'étude des résidences secondaires l'exemple des Bas
ses-Alpes, „M éditerranée", 2, s. 89—111.
B a r b i e r B., 1966, Logements de vacances et résidences secondaires dans le Sud-Est
méditerranéen, „Bulletin de l'A ssociation des G éographes Français", 344—345,
s. 2— 11.
B é t e i l l e R., 1970, Résidences secondaires en milieu rural: l'exemple du bassin
rouergat du Viaur, „Revue G éographique des Pyrénées et du Sud-Ouest", 2,
s. 159— 176.
E o n a z z i i R., 1970, Les résidences secondaires dans le department de la Haute-
-Savoie, „Revue de G éographique Alpine", 1, s. 111—134.
C h e v a l i e r М., 1968, La rénovation des Cévennes ardéchoises, „Revue de G éogra phie Alpine", 2, s. 391—393.
C l o u t H. D., 1971, Second homes in the Auvergne, „G eographical Review", 4, s. 530—553.
C l o u t H. D., 1974, The growth ol second-home ownership: an example ol seasonal
suburbanisalion, [w:j Suburban growth. Geographical processes at the edge ol tbs Western city, red. Johnston J. H., New York, s. 101— 127.
C l o u t H. D., 1977, Résidences secondaires in France, [w:] Second homes: curse or
C o m m e r ç o n t N., 1973, Les résidences secondaires du M açonnais: essai d'etude
quantitative, „Revue de G éographie de Lyon", 4, s. 331—342.
C r i b i e r F., 1969, La grande migration d'été des citadins en France, M émoires et Documents, C entre de Recherches et Docum entation C artographiques et G éogra phiques.
D a v i d J., 1966, Résidences secondaires et structures foncières dans le Val du Bour-
get, „Revue de G éographie A lpine", 3, s. 489—503.
D a v i d J., G e o f f r o y G., 1968, Les résidences secondaires de la Chartreuse iséroise, „Revue de Géographie Alpine ', 1, s. 65—72.
F o r e t o v â V., 1973, Ota zky rekieaćnibh moznosti v Severoâeske hnedouheine panvi. „Zpravy GU CSAV", 5—6, s. 62—67.
G a r d a v s k ÿ V., 1977, Second homes in Czechoslovakia, [w:] Second homes: curse
or blessing?, red. Coppock J. 1., Oxford, s. 63—74.
G a r d a v s k ÿ V., 1983, К problematice geographie druhého bydleni, „Prace i Stu dia Geograficzne, WGSR UW", 4, s. 101— 106.
G i b e r g u e s M. T., P e c h b e r t y М., S a r r a u t М., 1970, Tourisms et vie
rurale dans le vallee du Lot en Am ont de Cahors, „Revue G éographique des
Pyréenées et du Sud-Ouest", 2, s. 177— 198.
G o s a r A., 1983, Poćitniśka bivaliSco, [w:] Usmerjanje regionalnego razvoja. Slo-
venije, Sio venske Alpe, Severovzhodnia Slovenija, Bela Krajina, „Geographica
Slovenica", 14, s. 43—52.
G o s a r A., 1984, Vacation cottages in the central part ol Slovene Alps, „Geogra phica Jugoslavica", 5, s. 85—90.
H a n z l i k o v â N., 1977, Récréât ton, [w:] Valuation of the negative effects of
economic activities on the environment of the model region of Liberec, red. Bu-
cek A., M ikulik O., „Studia G eographica", 57, s. 72—77.
H a v r l a n t M., 1968, Problemy iekreaćniiho zazemi pro obyvatelstvo ostravske pro-
m yslo v e aglomerace, „Sbornik Ceskoslovenske Spolećnosti ZemëpLsne", 2, s. 143—
—148.
H a v r l a n t M., 1974, Hodnoceni rekreaćniho ruchu na prikladu rekreaäni zastavby v beskydske oblasti, „Sbornik Ceskoslovenske Spolećnosti Zam ëpisne", 1, s. 20—28. H e r b i n J., 1983, Les ioisirs de proximité de trois villes alpines: Grenoble, A n n e c y
et Chamoéry, „Norois", 120, s. 597—610.
H o l o v s k y M,. 1972, Chaty turystyczne w Czechosłowacji, „Ruch Turystyczny", M ateriały i D okum enty SGPiS, 1, s. 53—58.
J a r ś i ć M„ 1967, Vpliv turizma na razwoj naselja Bied, „Geografski Vgstnik", 39, s. 101—122.
J e r ä i ö M., 1968, Sekundarna poćitniśka bivaliiäa v Sloveniji in Zahodni Istri, Geografski V estnik", 40, s. 53—67.
J o u r a L., 1961, Mala Upa. Hospodafskogeograficky nastin horske obae, „Acta U niversitatis Polackinae OTomucensis", 8, G eographica-G eologica, 3.
L a g a n i e r C., 1977, Retriaités et résidents secondaires en Basse-Ardeche, „Bulle tin de la Société Languedocienne de G éographie", 1—2, s. 141— 151.
M a r i e C., 1967, Quelques traits d'évolution de l’activité touristique du départe
ment l'sère, „Revue de G éographie Alpine", 1, s. 177— 194.
M a r i o t P., 1976, O b jek ty individualnej rekreacie na Slovensku, „G eograficky Casopis", 1, s. 3—22.
M a r i o t P., 1983, Geografia cestovneho ruchu, Bratislava.
M e z e D.( 1984, Mountain farms in Slovenia, „G eographica Jugoslavica", 5, s. 47— —55.
M i c h e l J. P., 1974, Le tourisme rural: une solution partielle de la renovation
rurale du massif central, „Geoglraphie PoTonica", 29, s. 141— 151.
M i é g e J., 1934, La vie touristique en Savoie, „Revue de G éographie A lpine'', 1, s. 5—213.
P a l a t i n G., 1969, Le développement des résidences c i t a d i n e s dans la region
grenobloise l'exemple du plateau de Champagnier-lierbeys, „Revue de G éogra
phie A lpine", 4, s. 747—757.
P e p e o n i k Z., 1977, Stanovi za odmor i rekreaciju и Jugoslaviji, [w:] Geogralija
turizma in regionalne proslorsko planiranije, „G eographica Slovenica", 5, s. 181—
194.
P e p e o n i k Z., 1983, Prostorni raspored i osnovne znacajke stambenih objekata
za odmor i rekreaciju u SR Hrvatskoj, „Geografski G lasnik", 45, s. 91—
— 104.
P l u t D., 1977, Sekundarna poćitniSka bivaJisca (vikendi) — nov pejsainii in funk-
cijski element okolja v dolini Zgornje Krke, [w:] Geogralija turizma in regio- nalno proslorsko plamranje, „G eographica Slovenica", 5, s. 173— 179.
R e n u с c i J., 1984, Les résidences secondaires en France, „Revue de Géographie de Lyon", 1—2, s. 29—40.
R y ś 1 a v y I., 1977, Prostorova distribuée a lu n k ćn i striktura rekreace na Libe-
racku (PrFUK KERG, maszynopis).
S a u s s o l A., 1965, La Vallée Française: décadence et renoveau d'une valleé cé
venole, „Bulletin de la Société Languedocienne de G éographie", 1, s. 5—64.
S a u s s o l A., 1985, La promotion du paysage et du cadre de vie, [w:] Valeur
de l'espace et développement local, red. Savey S., U niversité de M ontpellier III,
s. 55—73.
S a v e y S. (red.), 1985, Valeur de l'espace et développement local, U niversité de M ontpellier III.
S o u l i e r A., 1966, Les résidences secondaires en milieu irural: example du dé-
partment de l'Hérault, „Economic M éridionale", 54.
S o u l i e r A., 1967, Definition et typologie des résidences secondaires, „Economie M éridionale", 57.
S o u l i e r A., 1970, Tourisme et mutations rurales dans le haut pays héraultais, „Bulletin de la Société Languedocienne de G éographie", 2, s. 135— 164.
S o u l i e r A., 1976, Fiche documentaire no. 6: les résidences secondaires en Lan-
guedoc-Roussillon, „Bulletin de la Société Languedocienne de G éographie", 1,
s. I—VI.
S i p k a E., 1974, №aterialno-techni\cka zakladna cestovneho ruchu Liptova a jej
vyuzivanie. 1 bornik Pedagogickej Fakulty UK, Pfirodne Vëdy, „Geogafia", 3,
s. 3—20.
S p r i n c o v a S., 1968, P fispè ve k k e geografii cestovniho ruchu na prikladu re-
kreaćni oblasti Jeseniku, „Acta U niversitatis Palackinae Olomucen,sis", 23, Geo-
graphica-G eologica, 7, s. 81—237.
S p r i n c o v a S., 1971, Zwei Studien aus der Geographie des Fremdenverkehrs,
„Acta U niversitatis Palackinae Olom ucensis", 35, G eographica-Geologica, 11, s. 217—259.
S p r i n c o v a S., 1973, M a li Moravka a Karlov — S t u d i e о lu nkënih zmênach v horskych obcich vy volanÿc h cestovnim ruchem, „A cta U niversitatis Polackinae
Olomucenisis", 42, G eographica-Geologica, 13, s. 147— 162.
S p T i n c o v a S., 1976, Changes in the location of second homes in the Hruby
Jesenik M ountains in the period of the „tourist boom", „Sbornik Ceskoslovenske
S p r i n c o v a S., 1979, The impact of recreation on settlement structure, „Sbornik Ceskoslovenske Geograficke Spolećnosti", 4, s. 282—286.
V y s t o u p i l J., 1983, К prognozę vyvo/e kratkodobe rekreace, „Zpravy GU CSAV", 2, s. 55—60.
Z a p l e t a l o v â J., 1977, Settlements, [w:] Valuation ol the negative effects of
economic activities on I he environment of the model region of Liberec, red.
Bufiek A., M ikulik O., „Studia G eographica", 57, s. 50—54.
Dr A ndrzej K owalczyk Instytut Geografii Społecznej U niw ersytet W arszaw ski
ul. K rakow skie Przedm ieście 26/28 00-927 W arszaw a
RÉSUMÉ
Dans les pays européens, où le phénom ène des „résidences secondaires" est particulièrem ent développé, la partie considérable des m aisons est construite sur les terrains m ontagneux et pré-m ontagneux. C 'est conditionné, d'un côté, par les valeurs naturelles et de paysage, de l'autire, par la disparition des fonctions agricoles et le processus de longue durée du dépeuplem ent des terrains m ontagneux.
Les pays qui ont le plus de „résidences secondaires’' sont: la France (plus de 2 258 000 en 1982), la Y ougoslavie (332 000 en 1981 ; et la Tchécoslovaquie (environ 270 000 en 1980). Ces sont les payls à une longue tradition de la colonisation estivale et au nom bre considérable des terrains m ontagneux; leur acquis dans le dom aine des recherches sur la géographie de la colonisation estivale est aussi im posant.
En France les „résidences secodaires", localisées dans les régions m ontagneuse, atteignaient en 1982 18,8% de toutes les maisons de la sorte (J. R e n u c c i 1984). 11 y a particuliéirement beaucoup de maisons de récréation dans les départem ents alpins et dans le Massif central. Que l’échelle de ce phénom ène était gran d e on pouvait se convaincre dans les départem ents des H autes-Alpes, où à toutes Tes 100 m aisons constam m ent habitées correspondaient 82,9 „résidences secondaires"; en Savoie, dans les Basses-Alpes et dans le départem ent de Lozere, ce nombre dépassait 50.
Les géographes français voient les causes du développem ent de l'action des „résidences secondaires" sur les terrains m ontagneux dans les conditionnem ents so ciaux et économ iques. Le dépeuplem ent de ces terrains vers la fin du XIXème siècle et au début du XXème a eu pour l'effet, que les habitants de grandes agglom érations ont commencé à s'intéresser aux fermes abandonnées et aux maisons isolées et se sont mis à les adapter, ayant en vue els buts de récréation. En évaluant le phénom ène de la colonisation estivale, les géographes français le tra i
tent, d'un côté, comme el symptôme de la revalorisation des terrains ruraux — facteur freinant les processus de Immigration et contribuant au développem ent des services et au relèvem ent du niveau de la vie, de l'autire y voient, non sans crainte pour l'avenir, la dégradation continue de l'agriculture et la dévastation des valeurs traditionnelles et du paysage culturel.
En Yougoslavie, le nom bre des „résidences secondaires" a augm enté 7,5 fois d»ns les année* 1971— 1981. Pareillem ent qu'en France, environ 20% des maisons
W płynęło: 18 stycznia 1989 r.
se trouvent isur les terrains m ontagneux, surtout dans les Alpes Juliennes, où les traditions de la colonisation estivale rem ontent à la m oitié du XIXème siècle. Les géographes yougoslaves, ainsi que leurs collègues français, concentrent leur atten tion sur le^, raisons sociales et économ iques et sur les conséquences de la coloni sation estivale, mais ce sont les aspects naturels du problèm e, qui les intéressent le plus.
En Tchécoslovaquie „les résidences secondaires" sont concentrées principale m ent en Bohême et en M oravie. 20—25% des m aisons, dans cette partie du pays, se trouvent sur les terrains m ontagneux. En Slovaquie, la colonisation estivale est moins développée. Dans la zone m ontagneuse sont localisées les résidences secon daires en 30—35%. Particulièrem ent nom breuses sont les m aisons dans les Sudètes, les R udavy et les Beskides.
Les géographes tchécoslovaques s'intéressent surtout aux problèm es suivants: 1) les raisons de la colonisation estivale,
2) les changem ents dans le m ilieu anthropogénique sous l’influence des „/rési dences secondaires",
3) la m enace du côté de la construction de récréatio n par rap p o rt au milieu naturel.
Le troisièm e point des rech erch es est particulièrem ent développé. Les rech er ches sujr la colonisation estivale dans la zone m ontagneuse faites par les géogra phes des pays m entionnés, s'appuient principalem ent «sur l'analyse des m atériaux statistiques à l'échelle locale et régionale. Du côté théorique et m éthodique, elles occupent leur place dans le courant classique des recherches géographiques et exploitent rarem ent les techniques num ériques plus avancées. Cela les différencie sensiblem ent des études faites aux Etats Unis, au Canada, en A ustralie et en Suède, où les géographes se serv en t plus souvent de m éthodes num ériques, et exam inent le phénom ène du point de vue de l'attitu d e béhavioriste.
Traduit par Lucjan Kowalski
SUMMARY f
In the European countries, in w hich th e phenom enon of „second hom es" is especially developed, a considerable part of such objects can be found in m oun tainous and subm ontane areas. On the one hand, th at is due to n atu ral and scenic values of these areas and, on the other hand, to decay of agricultural functions and long-term depopulation processes in m ountainous areas.
Among the European countries w ith quite a big num ber of „second homes" are France (ovelr 2 258 000 in 1982), Y ugoslavia (332 000 in 1981), and Czechoslo vakia (ca. 270 000 in 1980). These are countries *with long traditions in sum m er settlem ents, a substantial share of m ountainous areas, and a rich output of research on the geography of summ er settlem ents.
In France, the share of „second hom es" located in m ountainous regions accounted for 18.8% of all such objects in 1982 (J. R e n u c c i 1984). A n especially big num ber of recreatio n al houses can be found in th e A lpine D epartm ents and in the C entral Massif. The scale of the phenom enon on some areas m ay be confirm ed by the fact th at in th e H autes-A lpes D epartm ent per each 100 perm anent dw ellings th ere w ere 82.9 „second hom es", and in Savoie, Basses-Alpes and Lozere — over 50.
homes" in m ountainous areas in socio-economic determ inants. Depopulation of these areas in the 19th and early 20th centuries caused th at inhabitants of large urban agglom erations began to display th eir interest in deserted farms and particular hou;ses, and they proceeded to their adaptation for recreational purposes. Evaluating the phenom enon of the summ er settlem ent system , the French geographers trea t it, on the one hand, as an expression of revalorization of ru ral areas — a factor checking further em igration processes and contributing to developm ent of services and im provem ent of living standards, while, on the other hand, they express ail apprehension that in this w ay further degradation of agriculture takes place, and traditional value« and cultural scenery become destroyed.
In Yugoslavia, th e num ber of „second homes" increased 7.5 times over the period 1971— 1981. Similarly to France, ca. 20% of objects can be found in m oun tainous areas, m ainly in the Julian Alps w here traditions of summer (settlements date back to the mid-19th century. The Yugoslavian geographers sim ilarly to their French counterparts focus their attention on socio-economic causes and con sequences of summer settlem ents, but they are more often dnteirested in n ature aspects of the problem.
In Czechoslovakia, „second homes" are m ainly concentrated in Czech and Mo ravia. A round 20—25% of objects in this part of the country are in m ountainous areas. In Slovakia, summer (settlements are less developed, w ith 30—35% of „second homes" located in the m ountainous zone. Especially m any objects can be found in the Sudetes, th e Erzgebirge and in the Beskids. The C zechoslovak geographers are m ainly interested in the following problem s: 1) causes behind developm ent of summ er settlem ents, 2) transform ations of the anthropogenic environm ent under influence of „second homes", 3) threats for the natural environm ent carried by construction of recreational houses. The third direction of studies received the g reatest attention.
The studies on summ er settlem ents in the m ountainous zone conducted by the geographers in the above m entioned countries are m ainly based on the analysis of statistical m aterials on the local and regional scale. In their theoretical-m etho dical aspects, th e y belong to the classical trend of geographical research and they v ery seldom utilize m ore sophisticated quantitative techniques. This is the most signi ficant difference betw een them and sim ilar studies perform ed in the United States, Canada, A ustralia or Sweden, w here geographers much m ore frequently apply num erical m ethods, and also exam ine different phenom ena from the behavioral viewpoint.
