Ewolucja teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych w gospodarce światowej

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FO LIA O E C O N O M IC A 221, 2008

Beata Andrzejczak*

EW OLUCJA TEORII BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH W GOSPODARCE ŚWIATOWEJ

R U S Y F I K A C J A TEO R II B E Z P O Ś R E D N IC H IN W E ST Y C JI Z A G R A N IC Z N Y C H

W ysoka dynam ika i rosnące znaczenie bezpośrednich inwestycji za-granicznych (dalej: BIZ) w gospodarce światowej na przestrzeni ostatnich 50 lat wywarły znaczny wpływ na myśl ekonom iczną z tego zakresu. Z uwagi na fakt, że zagadnienie motywów BIZ w krajach średnio roz-winiętych jest tylko jednym z elementów wszystkich przepływów kapitało-wych na świecie, prezentowany poniżej artykuł będzie próbą przedstawienia tych teorii BIZ, które m ożna odnieść do ekspansji BIZ w krajach średnio rozwiniętych.

Ze względu n a obszerność literatury polskiej i zagranicznej d o ty -czącej B IZ konieczna jest selekcja o raz klasyfikacja pew nych poglądów odnoszących się do m otyw ów zagranicznych B IZ w ujęciu teoretycz-n y m 1. W wielu pracach tego typu klasyfikacji d o k o teoretycz-n a teoretycz-n o w sposób c h ro n o lo g iczn y o ra z syntetyczny. W ydaje się, że sy n tety czn a p ró b a ujęcia teorii B IZ lepiej przedstaw i m ożliw ości i ograniczenia w zakresie w yjaśnienia zjaw iska B IZ w k rajach średnio rozw iniętych. W tym celu zaprezentuję dwie klasyfikacje teorii B IZ, k tó re w m oim p rze k o n a n iu z a słu g u ją n a szczególną uw agę. P ierw szą z nich jest p o -dział d o k o n a n y przez J. M isalę n a m ak ro - i m ik ro ek o n o m iczn e teorie

* D r, adiunkt w K atedrze M iędzynarodow ych Stosunków G ospodarczych Uniwersytetu Łódzkiego.

1 Przeglądy teorii dotyczących BIZ są zawarte m. in. w publikacjach: J. P. Agarwal,

D eterm inants o f Foreign D irect Investment: A Survey, „W eltw irtschaftlisches Archiv” 1980,

N r 4; J. Black, J. H. D u nn in g, International C apital M ovem ents, M acM illan Press, London 1982; P. J. BuckJey, M . C asson, The Future o f M ultinational Enterprise, M acM illan Press, L ond on 1976; M . C asson, A ltern atives to the M u ltin ation al E nterprise, L ond on 1979; M. Gcldner, P rzyczyn ek do teorii zagranicznych inwestycji bezpośrednich, M onografie i O praco-wania SG PiS, W arszawa 1986, nr 193; J. M isala, Teorie m iędzynarodow ej wym iany gospodarczej, PW N , W arszawa 1990.

BIZ2. A u to r ten prezentuje szersze podejście. Porządkuje bowiem teorie odnoszące się do przepływu kapitału w ogóle, nie ograniczając rozw ażań do BIZ. Należy przy tym podkreślić, że podział ten jest dość umowny, ponie-waż często nie da się oddzielić obu pojęć. Zauponie-ważył to sam autor, wprowa-dzając w kolejnym wydaniu swojej książki rozdział o teoriach mieszanych.

Zbliżony do klasyfikacji J. Misali z 1990 r. jest dokonany przez J. Stehna podział na teorie wynikające z uwarunkowań kraju lokaty (analogia do teorii m akro) oraz teorie wynikające z uw arunkow ań firmy (analogia do teorii m ikro). Opisany on został w tab. 1.

T a b e l a 1 G łów ne teorie inwestycji bezpośrednich

Teorie wynikające z uwarunkowań w kraju lokaty

Teorie wynikające z uw arunkow ań firmy dokonującej BIZ

• Teoria rentow ności

• Teoria „outp ut” i wolum enu rynku • T eoria cyklu życia produktu

• T eoria obszaru w alutow ego • Teoria lokalizacji

• Teoria dywersyfikacji portfela • Teoria zachow ania firmy • Teoria reakcji oligopolistyczncj • Teoria internalizacji

• Teoria lokalizacji

Ź r ó d ł o : J. Stehn, Ausländische D irektinvestitionen in Industriändern, Kiel 1992, cyt. za: A . Stępniak, Integracja regionalna i transfer kapitału. Inw estycje bezpośrednie w aspekcie klimatu inw estycyjnego w Unii Europejskiej, W yd. U G , G dańsk 1996, s. 54.

W edług J. M isali w centrum zainteresowania pozostają teorie wyjaśniają-ce, dlaczego dokonuje się lokaty w formie BIZ, jednocześnie pomijające drugą stronę uczestniczącą w BIZ, czyli odbiorców. D latego też wskazany byłby podział teorii BIZ, biorący pod uwagę dwa odm ienne punkty widzenia, tzn.:

• kraju pochodzenia, • kraju przyjmującego.

W obu przypadkach uzyskujemy zupełnie odmienne odpowiedzi na zasad-nicze pytanie: „dlaczego?” Zestawienie głównych teorii pokazuje stan wyraź-nej nierównowagi stron teorii BIZ. O ile odpowiedzi na pytanie - dlaczego firmy inwestują za granicą - m ożna doszukiwać się w wielu teoriach, o tyle z trudem udaje się znaleźć teorie, które dawałyby choć cząstkową odpowiedź na pytanie - dlaczego kraje udzielają gościny inwestorom zagranicznym. W niniejszym artykule zaprezentuję tylko te teorie, które ustosunkują się do problem u uzasadnienia lokowania kapitału w formie BIZ za granicą.

2 J. M isala, Teorie m iędzynarodow ej wymiany... Zjawisko BIZ m oże być analizow ane w literaturze przez pryzm at różnych teorii ekonom icznych, takich jak np. teoria lokalizacji, konkurencji m onopolistycznej, przedsiębiorstwa. Sam autor przyznaje, że rozróżnienie to p ow stało na podstaw ie podziału teorii handlu m iędzynarodow ego zaproponow anego przez P. Tescha.

T a b e l a 2

T eorie bezpośrednich inwestycji zagranicznych biorące pod uwagę punkt widzenia firmy i kraju przyjmującego

D laczego firmy inwestują za granicą? (punkt widzenia firmy lub kraju

pochod zenia kapitału)

D laczego kraje udzielają gościny inwestorom zagranicznym?

(punkt widzenia kraju przyjmującego) A ) N ierów now aga rynku

• N eoklasyczne teorie obrotów kapitałowych (A . M arshall, A. Pigou)

• Teoria rentow ności

• T eoria dywersyfikacji portfela inwestycyj-nego

B) Zniekształcenia narzucane przez rząd (teorie m ieszczą się w grupie hipotez lok a-lizacyjnych)

C) N iedosk onałość struktury rynku: • T eoria przewagi w łasnościow ej

przedsię-biorstwa S. Hymcra

• T eoria oligopolistycznej reakcji F. T. K nickerbockera

■ T eoria obszarów walutow ych R. Z. Alibera

• T eoria cyklu życia produktu R. Vernona D ) N iespraw ność rynku

• Teoria internalizacji

• Eklektyczna teoria J. H . D unninga E) B IZ zorientow ane na handel • T eoria K . Kojim y

• Teoria kreacji efektu handlu oraz

• Teoria p oziom u rozwoju gospodarczego J. H . D u nn in ga

• M odel T. Ozawy

BIZ

• teoria wzrostu endogenicznego • m odel R. Solow a

• teoria cyklu życia organizacji

Ź r ó d ł o : oprać, własne na podstawie J. W itkowska, Bezpośrednie inw estycje zagraniczne

w Europie środkowowschodniej, Wyd. U Ł, Ł odź 1996; Z ob. też A . L. Calcet, A Synthesis o f

Foreign D irect Investm ent Theories and Theories o f the M ultinational Firms, „Journal o f

International Business Studies” 1981, N o 1, s. 43-59.

W odniesieniu do lokowania BIZ m ożna wskazać n a cztery grupy zjawisk3: A) Nierównowagi rynku,

B) Zniekształceń narzucanych przez rząd, C) Niedoskonałości struktury rynku, D) Niesprawności rynku (market failure).

3 A , B, C, D zob. A . L. Caivet, A Synthesis o f Foreign D irect Investm ent Theories and

Theories o f the M ultinational Firm, „Journal o f International Business Studies” 1981, N o 1,

N atom iast oddzielnym punktem rozważań będą teorie niemieszczące się w powyższej klasyfikacji, które jednak m ają zdecydowany wpływ na wyjaś-nienie zjawiska BIZ, a mianowicie:

E) Teorie uzasadniające wybór pomiędzy BIZ a handlem m iędzynarodo-wym oraz teoria poziom u rozwoju gospodarczego J. Ii. D unninga.

W ram ach powyższego podziału m ożna dokonać przyporządkow ania odpow iadających tem u tematowi teorii BIZ. Podział ten został zaprezen-towany w tab. 2.

T E O R IE B IZ W Y N IK AJĄC E Z N IE R Ó W N O W A G I RYNKU

G rupa hipotez upatrujących przyczyn BIZ w nierównowadze rynku najczęś-ciej porów nyw ana jest do starego ujęcia BIZ jako przepływów kapitałowych 0 równoważącym charakterze, z którego wywodzą się m. in. teoria rentowności oraz teoria dywersyfikacji portfela inwestycyjnego. Przedstawiciele tradycyjnej neoklasycznej teorii przepływów kapitałowych (m. in.: A. M arshall, A. Pigou) jako przesłankę wywozu kapitału przedstawiają międzynarodowe zróżnicowanie gospodarek w zakresie wyposażenia w kapitał4. W edług M. Geldnera „zróżni-cowanie to znajduje swoje odbicie w różnej krańcowej produkcyjności kapitału 1 w konsekwencji w jego cenie...”5 Dlatego konsekwencją tego stanu będzie przepływ kapitału z krajów posiadających go w „relatywnym nadmiarze”, tzn. krajów wysoko rozwiniętych, do krajów, gdzie czynnik ten występuje we względnym niedoborze, czyli grupy krajów średnio i mniej rozwiniętych. Należy również zwrócić uwagę na to, że we współczesnej gospodarce światowej oprócz kapitału m am y do czynienia z występowaniem innych m iędzynarodowych różnic, które n a podstawie powyższych hipotez m ogą dawać przesłanki do inwestowania za granicą. D o najczęściej wymienianych zalicza się6:

• różnice w przeciętnej stopie zysku, • różnice w kosztach pracy,

• nierównowagę na rynkach technologii, zarządzania i technik m ar-ketingowych,

• przeszacowanie waluty.

Tradycyjne ujęcie BIZ zostało stosunkowo wcześnie podane w wątpliwość z następujących pow odów 7:

4 Z ob. A . M arshall, M on ey, credit and commerce, M acm illan and CO. Ltd, L ondon 1929; A . Pigou, The Economics o f Welfare, M acm illan, London 1920.

5 M . G eldncr, P rzyczyn ek do teorii..., s. 64. s J. W itkow ska, Bezpośrednie inwestycje..., s. 38.

7 1). 2), 4) zob. tamże; M . Geldner, P rzyczyn ek do teorii..., s. 64-73; 3) zob. E. Oziewicz, Z agraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym krajów A zji Południowo-Wschodniej, W yd. U G , G dańsk 1998, s. 71.

1) nie jest ono w stanie wyjaśnić, w jakiej form ie następuje przepływ kapitału, tzn. czy odbywa się on w postaci BIZ, czy też w postaci inwestycji portfelowych;

2) nie wyjaśnia również regionalnej struktury BIZ oraz dom inującego po II wojnie światowej zjawiska tzw. krzyżujących się BIZ, występującego pomiędzy krajam i wysoko rozwiniętymi;

3) teoria ta, przyjmując założenie w arunków doskonałej konkurencji na rynku tow arów i czynników wytwórczych, neguje sens BIZ, ponieważ pro-wadzenie działalności gospodarczej w innym kraju wiąże się z reguły z do-datkow ym i kosztam i, m. in. z tytułu zdobywania informacji;

4) BIZ polegają nie tylko na transferze kapitału, ale także na transferze innych czynników produkcji (takich jak wiedza z zakresu zarządzania i przed-siębiorczość), a korzyści z tytułu BIZ są sum ą korzyści, jakie przynosi łączne zaangażowanie wszystkich tych czynników.

Z N IE K S Z T A Ł C E N IA W Y W O Ł A N E P R Z E Z PO LITY K Ę R Z Ą D O W Ą

K olejna grupa hipotez upatruje przyczyn BIZ w tzw. zniekształceniach narzucanych przez politykę rządow ą8. Hipotezy te oprócz wyjaśniania skom -plikowanej rzeczywistości, w której działają BIZ (funkcja wyjaśniająca), oraz ułatwienia podjęcia decyzji o wyborze kraju, w którym m ają się znajdować BIZ (funkcja decyzyjna), odgrywają jeszcze jedną znaczącą rolę. Chodzi tu o funkcję optymalizacji uw arunkow ań (czynników), tj. dostarczanie wskazówek dotyczących niezbędnych przemian w zakresie ogółu w arunków , w k tó -rych działają BIZ, a wynikających z polityki rządów zarów no krajów macierzystych, jak i przyjmujących BIZ.

G rupy najważniejszych przyczyn podejm owania BIZ m ożna odnaleźć w teorii lokalizacyjnej, ponieważ przy zastosowaniu innej klasyfikacji teorii BIZ om aw iane w tym podpunkcie hipotezy mieściłyby się wśród hipotez lokalizacyjnych9. Z uwagi na to, że szczegółowa analiza wszystkich do-strzeganych w literaturze podstaw tej grupy hipotez przekracza ram y niniej-szego opracow ania, konieczna jest selekcja czynników wpływających na powstawanie BIZ. Po przyjęciu powyższych założeń wyróżniamy następujące grupy czynników10:

* J. W itkow ska, Bezpośrednie inwestycje..., s. 38-39, porównaj A . L. Calvet, A Synthesis..., s. 4 3 -4 6 .

9 J. W itkow ska, B ezpośrednie inwestycje..., s. 39.

10 M . Geldner, P rzyczyn ek do teorii..., s. 83-84; J. Rym arczyk, Internacjonalizacja przedsię-biorstw a, P W N , W arszawa 1996, s. 4 0 -4 1 .

• pierwsza, to koszty produkcji ze szczególnym uwzględnieniem siły roboczej; ja k podkreśla M . Geldner, sytuacja ta spow odow ana jest małą m obilnością siły roboczej w skali międzynarodowej, co z kolei jest nie tylko wynikiem naturalnych cech tego czynnika, ale również dodatkow o następst-wem kontroli państwa;

• druga, to bariery taryfowe i pozataryfowe w handlu, np. koszty transportu i kom unikacji, cła i licencje państwowe, subwencje dla krajowych przedsiębiorstw;

• trzecia jest bardzo pojem na i obejmuje całokształt klim atu inwestycyj-nego kraju lokaty BIZ, na który składają się uw arunkow ania prawne, ekonomiczne, polityczne oraz tzw. nastawienie społeczne do B IZ11.

W aga zaprezentowanych powyżej czynników tzw. klasycznych zmiennych m oże różnić się w zależności od branży lokaty. Dowiedli tego Kravis i Lipsey, według których np. koszty pracy nie m ają większego znaczenia dla realnego podjęcia w wybranym kraju B IZ12.

Ostatnie badania wskazują na nowe czynniki, które m oim zdaniem m ożna zaklasyfikować do niniejszej grupy hipotez. M arkusen oraz model empiryczny W heelera i M ody’ego pokazują, że pierwotne decyzje firmy dotyczące podjęcia inwestycji w danym regionie (z wielu powodów włą-czając w to również „przypadek historyczny”) m ogą przyczynić się do pow stania wyspecjalizowanych usług i tym samym podwyższyć atrakcyjność danego regionu dla innych inwestorów13. T a sam owzm acniająca się cecha BIZ m oże stać się elementem tej grupy hipotez, gdyż nie wyklucza sytuacji, w której sama działalność pierwotnych BIZ m a też w pewnym stopniu korzystny wpływ na popraw ę niektórych elementów klim atu inwestycyjnego i przyciągnięcie kolejnych BIZ14.

Zaprezentow ana grupa hipotez przybliża nam wprawdzie odpowiedź na pytanie: gdzie inwestycje takie są dokonywane?, nie udziela jednak satysfak-cjonującej odpowiedzi na pytanie o zasadnicze przyczyny podejmowanych BIZ. D latego też hipotezy te m ożna traktow ać jako przydatne tylko w kon-tekście innych teorii, np. teorii Hym era (która odpow iada na pytanie, kto dokonuje inwestycji), czy też głównego filaru teorii eklektycznej J. H. D unninga.

11 Grubert i M utti, badając amerykańskie BIZ w K anadzie, wykazali pozytyw ną zależność pom iędzy decyzją o podjęciu BIZ a oferowanym i zachętami podatkow ym i.

12 A . Stępniak, Integracja regionalna i transfer kapitału. Inwestycje bezpośrednie w aspekcie klim atu inwestycyjnego w Unii Europejskiej, Wyd. U G , G dańsk 1996, s. 60.

13 Tamże; A . Stępniak, S. U m iński, M ożliw ość w ykorzystania swobodnego transferu kapitału p rz ez polskie fir m y w obszarze Unii Europejskiej, W yd. U G , G dańsk 1998, s. 217-221.

14 W heeler i M od y twierdzą, że z samowzmacniającymi się aspektam i BIZ mamy do czynienia d op iero w ów czas, gdy nastąpi pewien poziom nasycenia BIZ.

T E O R IE B IZ W Y N IK A JĄ C E Z N IE D O SK O N A Ł O ŚC I ST R U K T U R Y RYNKU

N iedoskonałość struktury rynku jako główna przyczyna występowania BIZ jest podstaw ow ą tezą trzeciej grupy teorii. Przedsiębiorstwo dokonujące BIZ ponosi pewne dodatkow e koszty, jakie nie są udziałem lokalnych konkurentów w krajach lokaty15. Koszty te są wynikiem działalności przed-siębiorstw transnarodow ych w odmiennym środowisku (np. kulturowym, praw nym , instytucjonalnym , językowym). W ynikają one z braku kompletnej znajomości rynku kraju przyjmującego oraz z dodatkow ych nakładów na przekazywanie informacji między przedsiębiorstwem macierzystym a filiami zagranicznym i16. Jeżeli m imo występowania tych dodatkow ych kosztów za-graniczne filie przedsiębiorstw transnarodow ych są konkurencyjne względem miejscowych firm, to znaczy, że muszą one mieć pewną przewagę konkurencyjną nad przedsiębiorstwami lokalnymi. Przewaga ta będzie w stanie kom -pensować ponoszone koszty, o których była m ow a wyżej. Jest to przewaga typu monopolistycznego, tzn. przedsiębiorstwo m a wyłączność w jej zakresie. Tylko bowiem w takich w arunkach może występować i być eksploatow ana tego typu przewaga. D la porow nania, w w arunkach wolnej konkurencji, której teoretycznym uogólnieniem jest m odel konkurencji doskonałej, posia-danie takiej przewagi przez przedsiębiorstwo jest z samej istoty niemożliwe. Ponadto musi być możliwy jej transfer przestrzenny dokonany w ram ach przedsiębiorstwa.

Powyższe rozum owanie zawdzięczamy S. H. Hymerowi. Pozwoliło ono m. in. na lepszą identyfikację przewag przedsiębiorstw podejmujących BIZ.

D o najczęściej wymienianych przewag zalicza się17:

• przewagę wynikającą z dostępu do tańszego lub bardziej obfitego źródła kapitału, rynków i surowców,

• przewagę z tytułu posiadania niewymiernych lub nieuchwytnych walo-rów, takich jak:

a) biegłość w zarządzaniu,

b) zdolności m arketingowe, wynikające z wysokiej wartości know-how na rynku,

c) wyższa technologia w zakresie nowych produktów lub m etod produkcji. • przewagę finansową, przez któ rą rozumie się własną bazę kapitałow ą, łatwiejszy dostęp do różnych lokalnych rynków kredytowych i kapitałowych, zdolność do dysponow ania środkam i finansowymi w gospodarce światowej;

15 M . G eldner, P rzyczyn ek do teorii..., s. 74-75. 16 J. W itkow ska, Bezpośrednie inwestycje..., s. 40.

17 S. H . H ym er, The International O perations o f N ational Firms: A S tu d y o f D irect Foreign Investm ent, T h e M IT Press, C am brigde-L ondon 1960/1976, s. 1-25 za: M . Geldner, P rzyczyn ek do teorii..., s. 73-74.

• przewagę przedsiębiorstwa z tytułu posiadania sieci informacji oraz infrastruktury wynikającej z jej funkcjonowania w wymiarze międzynarodowym.

Przyjęcie owych przewag za zmienną objaśniającą występowanie BIZ umożliwia przemieszczanie akcentu z czynnika, jakim jest kapitał (w jego wąskim rozumieniu) na inne komplementarne i nowoczesne czynniki produkcji, określające istotę tego zjawiska. N atom iast należy również zwrócić uwagę na fakt, iż przewagi te nie stanowią jednolitej, niezmiennej kategorii i są zróżnico-wane w zależności od kraju inwestora i etapu ekonomicznego rozw oju18.

Czynniki przewagi nad firmami konkurencyjnymi w Polsce na przykładzie firm z kapitałem niemieckim w regionie przygranicznym Polski prezentuje tab. 3.

T a b e l a 3 Czynniki przewagi nad firmami konkurencyjnymi w Polsce a rodzaj przedsięwzięcia inw

es-tycyjnego na przykładzie firm z kapitałem niem ieckim w regionie przygranicznym Polski Zachodniej w roku 1995 w %

Rodzaj przedsięwzięcia inwestycyjnego

Czynniki przewagi Ogółem b ud ow a n o w e g o z a k ła d u b ud ow a si e d z ib y fi r m y r o z b u d o w a , m o d e r n iz a c ja d o s ta w a w y p o sa ż e n ia tr a n sf e r te c h n o lo g ii in n e br ak d a n y c h O gółem 100 100 100 100 100 100 100 100 Produkt 40,8 64,0 31,3 47,8 34,9 37,5 27,6 37,1 Ceny 25,5 20,0 50,0 20,3 27,9 12,5 34,5 27,1 Badania i rozwój 3,1 0,0 0,0 1,4 9,3 0,0 10,3 0,0 Technologie 12,7 4,0 6,3 15,9 18,6 25,0 10,3 10,0 Zarządzanie per-sonelem 3,4 0,0 6,3 4,3 2,3 0,0 6,9 2,9 Brak danych 13,5 12,0 6,3 10,1 7,0 25,0 10,3 22,9

Ź r ó d ł o : P. K alka, Inwestycje niemieckie w zachodnich województwach przygranicznych P olski, W yd. Instytutu Z achodniego, Poznań 1997, s. 181.

N a podstaw ie tej tabeli m ożna zauważyć, że firmy niemieckie są konkuren-cyjne dzięki produktow i (40,8% ogółu). N atom iast na kolejnych miejscach znalazły się polityka cen (26,5% ) oraz nowe technologie (12,7%). Biorąc pod uwagę rodzaj przedsięwzięcia inwestycyjnego, dzięki którem u m ożna uzyskać przewagę nad firmami konkurencyjnymi, w Polsce największe zna-czenie przypisuje się:

18 Św iadczy o tym istnienie przedsiębiorstw transnarodowych wyw odzących się z krajów technologicznie mniej zaawansowanych. S. Lall, Multinationale Konzerne aus Dritten Welt, Campus Vlg., F ran k fu rt-N ew Y ork 1984, s. 2 0 -2 8 , za: J. W itkow ska, Bezpośrednie inw estycje..., s. 40.

- z punktu widzenia produktu, budowie nowego zakładu (64%), - polityce cenowej — budow a siedziby firmy (50%),

- technologii - transfer nowoczesnej technologii (25%).

Podejście zastosowane przez S. H. H ym era w odniesieniu do BIZ spo-w odospo-w ało pospo-wstanie nospo-wych teorii BIZ. D o najbardziej znanych, miesz-czących się w tym nurcie zalicza się: teorię oligopolistycznej reakcji ŕ . I . Knickerbockern („follow the leader”), teorię obszarów walutowych R. Z. A libera oraz teorię cyklu życia produktu R. Vernona.

Teoria oligopolistycznej reakcji próbuje wyjaśnić przyczyny dokonywania BIZ w kategoriach oligopolistycznej struktury rynku inwestujących przedsię-biorstw 19. Jej tw órca, F. T. Knickerbocker stwierdził, iż BIZ są dokonywane na podstaw ie tzw. efektu naśladownictwa, który polega na tym, że przedsię-biorstwa oligopolistyczne podążają za sobą na nowe rynki w ram ach ich defensywnej strategii. Strategia ta m a na celu nie tylko ochronę pozycji przedsiębiorstw oligopolistycznych, ale także zapobieganie umocnieniu pozycji swoich konkurentów (np. niemiecka firm a Adidas m oże otwierać fabrykę w Polsce tylko dlatego, że jeśli tego nie zrobi, Pum a będzie pierwsza)2". T eoria oligopolistycznej reakcji F. T. K nickcrbockera wyjaśnia tylko efekt naśladownictw a w zakresie BIZ, ale nie daje odpowiedzi na pytanie, co powoduje, iż podejm owana jest pierwsza inwestycja w całym łańcuchu BIZ21. Innym przykładem poszukiwań wyjaśnienia BIZ, mieszczącym się w ana-lizowanym nurcie i mogącym tłumaczyć napływ BIZ do krajów średnio rozwiniętych jest teoria obszarów walutowych R. Z. Alibera zwana również „teorią ryzyka walutowego”22. W edług teorii R. Z. A libera BIZ są wynikiem różnej siły (pozycji) poszczególnych walut, gdyż strumienie BIZ przepływają z krajów o silnej walucie do krajów o słabej walucie23. Dalej autor twierdzi, że przedsiębiorstwa m ające swoją siedzibę w gospodarce, której waluta jest uznana za silną i stabilną, są w pozycji uprzywilejowanej, gdyż światowy rynek inwestorów ustanawia dla nich niską premię w alutow ą (premia ta m a na celu kom pensow ać ryzyko kursowe inwestorów, których aktyw a są

15 C. Freericks, Internationale Direktinvestitionen m ittelständischer Unternehmen. Am Beispiel der deutschen A u tom obil zuheferinindustrie in Spanien, 1. A u fl., Berlin V W F , Verl. f ü r Wiss. und Forschung 1998, s. 144, 147, 149; Zob. F. T. Knickerbocker, O ligopolistic Reaction and the M ultinational Enterprise, B oston 1973.

20 P odstaw ow e tezy tej teorii sform ułował F. T. K nickerbocker opierając się na badaniach dotyczących am erykańskich BIZ w różnych krajach oraz europejskich i kanadyjskich BIZ w U S A w latach 1948-1967, por. z E. B. Flow ers, O ligopolistic R eaction in European D irect Investm ent in the U nited S tates, rozprawa doktorska, G eorgia State University, 1975.

21 M . Geldner, P rzyczyn ek do teorii..., s. 80; J. Rym arczyk, Internacjonalizacja przedsiębior-stw a ..., s. 38; J. W itkow ska, Bezpośrednie inwestycje..., s. 43.

22 C. Freericks, Internationale Direktinvestitionen..., s. 144-146.

23 P. J. Buckley, M . Casson, The Future o f M ultinational..., s. 70-72; R. Z. Aliber, The M u ltinational Enterprise in a M ultiple Currency World, [w:] M ultinational Enterprise, red. J. H. D u nn in g, L ond on 1972, cyt. za: M . Geldner, P rzy czyn ek do teorii..., s. 104.

określone we względnie słabej walucie). Firm y z kraju o silnej walucie m ają wyjątkowe warunki do inwestowania za granicą, gdyż m ogą np. na korzyst-nych dla siebie w arunkach nabywać udziały firm lub też uzyskiwać pożyczki przy niższej stopie procentowej w kraju lokaty niż firmy kraju przyjmującego. P onadto silna w aluta kraju dokonującego BIZ powoduje, że ich aktyw a są na rynku kapitalizow ane przy wyższej stopie procentowej (czyli zyskują dodatkow e dochody pochodzące z różnicy kursów walutowych) niż przy porównywalnym przedsiębiorstwie lokalnym 24.

W pewnych przypadkach i okresach występuje zbieżność między m ocną pozycją waluty kraju a rozmiarami BIZ z niego wychodzących. Dowodem na to są badania korelacji między zmianą kursu walutowego a napływem BIZ w krajach U E, które przeprowadził w latach 60. i 70. K ohlhangen. W 1977 r. wykazał on w badaniach pozytywną korelację między spadkiem wartości waluty a im portem BIZ dla U K , Niemiec i Francji25. Bardzo często jednak wyniki badań nie potwierdzały słuszności teorii R. Z. Ali bera. N a przykład Renton w 1975 r. wykazał, że spadkowi wartości funta towarzyszył zarówno wzrost BIZ Wielkiej Brytanii za granicą, jak i wzrost napływu kapitału obcego do Wielkiej Brytanii26. Ponadto oparcie wyjaśnienia BIZ na koncepcji obszarów walutowych daje bardzo ograniczone możliwości interpretow ania gałęziowej struktury tych inwestycji. Jedyna sugestia w tym zakresie sprowadza się do podkreślenia przez R. Z. Alibera większego znaczenia BIZ dokonywanych w gałęziach kapitało-chłonnych27. Teoria R. Z. Alibera nie jest też w stanie odpowiedzieć na pytanie, dlaczego inwestorzy nie nabywają akcji i udziałów firm w kraju słabej waluty (np. jako inwestycje portfelowe), lecz zakładają własne filie. Oceniając omawianą teorię m ożna więc wskazać, że kładąc nacisk na niewątpliwie znaczący w działa-lności międzynarodowej przedsiębiorstw czynnik walutowy, teoria ta jest zbyt jednostronna. Natom iast jej zaletą jest zwrócenie uwagi na wspomniany czynnik oraz jego działanie w przepływach kapitałowych. Ponadto, przyjmując główną tezę R. Z. Alibera o zróżnicowaniu obszarów walutowych, m ożna stwierdzić, że zagraniczni inwestorzy, głównie z krajów wysoko rozwiniętych, powinni urucha-miać produkcję w krajach rozwijających się, m ając nadzieję, że ich waluta przez dłuższy okres pozostanie słaba. Należy przy tym pamiętać, że trudno przewidy-wać długofalowe kształtowanie się kursów walutowych. Napływ BIZ do kraju goszczącego będzie się odbywał tak długo, jak długo pozycja waluty tego kraju będzie niższa od waluty kraju dokonującego BIZ.

24 M . G eldner, P rzyczyn ek do teorii..., s. 104.

25 W spółzależność m iędzy kursem walutow ym a BIZ zbadali m. in. M orsink i M ollc w 1991 r. M im o że badania te były robione pod kątem stabilności waluty (a nie jej deprecjacji lub aprecjacji) oraz unii walutowej, wnioski (przedstawione dalej) są jednoznaczne: stabilna w aluta sprzyja wzrostow i BIZ. Tym samym jednak m oże oznaczać spadek strumieni BIZ przepływających z krajów w ysoko rozwiniętych d o krajów rozwijających się.

26 A. Stępniak, Integracja regionalna..., s. 58-59. 27 M . G eldner, P rzyczyn ek do teorii..., s. 105.

Jednak dane statystyczne nie potwierdzają powyższej tezy, ponieważ większość inwestycji w gospodarce światowej jest wciąż lokow ana w krajach wysoko rozwiniętych. Innymi słowy, inwestor lokując swój kapitał w innym kraju kieruje się innymi determ inantam i niż oczekiwaniami dotyczącymi zmian kursów walutowych.

Choć poprzednio wymienione teorie BÍZ są względem siebie kom plemen-tarne, to jednak żadna z nich nie jest na tyle kom pletna, żeby odpowiedzieć n a pytanie: kto, dlaczego i gdzie inwestuje? Z tego punktu widzenia za przełomową jest uważana teoria cyklu życia produktu R. V ernona28. Powstała ona jako tzw. produkt uboczny badań nad strategią rozwoju przedsiębiorstwa transnarodow ego i m a tym większą przydatność w rozw ażaniach nad BIZ.

M odel zaproponow any przez R. Vernona przedstawia trzy podstawowe stadia w życiu produktu, tj. produkt nowy, dojrzały i standardow y, oraz odpowiadające im różne etapy lokalizacji jego produkcji i m etod zaopat-rywania rynków zagranicznych.

W pierwszej fazie nowe, niestandardowe produkty o niskiej elastyczności cenowej popytu pojaw iają się w krajach wysoko rozwiniętych i sprzedawane są na rynku krajowym. Firm a m a pozycję m onopolisty i kieruje swój produkt przede wszystkim do konsum entów o wysokich dochodach. Lokuje się raczej w pobliżu rynku niż tam, gdzie produkcja byłaby tańsza, nie zwracając większej uwagi na koszty wytwarzania29.

D ruga faza to dojrzewanie produktu i jego standaryzacja. Pojawiają się korzyści skali, które prow adzą do ekspansji produkcji osiąganej dzięki wzrostowi popytu na produkt. N a tym etapie firma .szuka nowych rynków zbytu, kierując swój eksport przede wszystkim do krajów o zbliżonym poziomie dochodów. Z czasem, wraz z ciągłym wzrostem popytu zarówno na rynkach krajowych, jak i zagranicznych, pojawia się również niebez-pieczeństwo „erozji” samego produktu, gdyż łatwość zastosow ania ujed-noliconej technologii powoduje pojawienie się licznych, lepszych i gorszych odm ian naśladujących produkt. G roźba konkurencji ze strony innych pro-ducentów krajowych i zagranicznych stawia firmę przed koniecznością do-konania wyboru jednej z dwu możliwości - sprzedaży licencji lub utworzenia nowych filii w celu obsługiwania tzw. rynków trzecich. W przypadku nowych produktów sprzedaż licencji jest jednak zdecydowanie gorszym rozwiązaniem

28 Twórcą koncepcji cyklu życia produktu jest M . V. Posner, który stw orzył ją na potrzeby interpretowania struktury i strumieni wym iany m iędzynarodowej. N atom iast w literaturze teoria ta jest często kojarzona z osob ą R. Vernona, który d ok onał jej teoretycznego uogólnienia. Z ob. M . V. Posner, International Trade and Technological Chenge, „O xford E conom ic Papers” 1961, vol. 13, s. 323-341; R . V em on, International Investment and International Trade in the Product C ycle, „Quarterly Journal o f E conom ics” 1966, N o 80, s. 190-207; J. M isala, Teorie m iędzynarodow ej..., s. 146-147.

dla przedsiębiorstwa transnarodow ego z pow odu nieefektywności między-narodow ego rynku technologii. M ożna wymienić wiele przyczyn, dla których przedsiębiorstwo transnarodow e zdecyduje się raczej na podjęcie bezpośred-niej produkcji za granicą niż na sprzedaż licencji. N a przykład BIZ lepiej zabezpieczają przed rozprzestrzenianiem się wiedzy technologicznej, dotyczącej procesu produkcji danego wyrobu. Ponadto nabywca licencji po pewnym czasie staje się faktycznym posiadaczem danej technologii i sam podejmuje ekspansję danego produktu na rynkach zagranicznych. Dlatego też firma najpraw dopodobniej będzie preferowała BIZ w celu uzyskiwania korzyści z m onopolu na posiadaną wiedzę technologiczną30.

W fazie trzeciej cyklu życia produktu pojaw ia się nieomal pełna stan-daryzacja produktu i technologii wytwarzania, który jest sprzedawany dzięki niskiej cenie. W ywołuje to kolejną falę BIZ do krajów mniej rozwiniętych, gdzie np. tańsza jest siła robocza. Produkty tam wytworzone będą wysyłane do krajów macierzystych lub na rynki krajów o podobnym poziomie d o -chodów. G raficzną interpretację przedstawionych powyżej faz cyklu życia produktu przedstaw ia rys. 1.

Produkcja i konsumpcja w kraju macierzystym firmy

(a) produkcja wyłącznie w kraju macierzystym firmy, (b) produkcja w kraju macierzystym i w kraju filii.

Rys. 1. Fazy cyklu życia produktu w ujęci ii R. V em ona

Ź r ó d ł o : R. V ernon, International Investment and International Trade in the Product Cycle, „Quarterly Journal o f E conom ics” 1966, N o 2, s. 149. Cyt. za: E. Oziewicz, Zagraniczne inw estycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym krajów A zji Południowo-W schodniej, Wyd. U G , G dańsk 1998, s. 84.

30 P. J. Buckley, M . Casson, The Future of..., s. 73-78; К . Przybylska, D eterm inanty inw estycji zagranicznych w teorii m iędzynarodowego cyklu życia produktu, „G ospodarka N aro-d ow a” [Warszawa] 1998, nr 3.

Teoria cyklu życia produktu autorstw a R. Vernona dość długo uznawana była za milowy krok w wyjaśnieniu przyczyn zjawiska BIZ, ponieważ31:

• po pierwsze, przedstawione stadia rozwoju produktu pokazują ważną rolę przedsiębiorstw transnarodow ych w wyborze między eksportem a BIZ;

• po drugie, au to r tej teorii podkreśla wyraźnie, że przedsiębiorstwa powinny nieustannie podejmować działania zmierzające do podnoszenia oszczędności i innowacyjności; relacje m ogą ulec zmianie wówczas, gdy wyna-lazcy i innow atorzy m ogą z czasem zostać wyparci z rynku przez naśladow-ców, którzy są w stanie przystosować się do zmieniających się warunków;

• po trzecie, firmy powinny obserwować zmiany w popycie i czynniki określające te zmiany;

• po czwarte, istnieje możliwość absorbeji i adaptacji nowych technologii przez kraje o niższym poziomie rozwoju ekonomicznego.

M im o powyżej wymienionych zalet tej koncepcji przyznać należy, że teoria R. V ernona spotyka się z uwagami krytycznymi, wśród których najczęściej wspom ina się32:

• zdolność objaśniającą tej teorii ograniczoną jedynie do pewnych gałęzi przemysłu (głównie przetwórczego), dla których typowa jest duża dynam ika innowacyjna;

• fakt, że teoria ta nie uwzględnia wielu prawidłowości występujących n a światowych rynkach zbytu; sam autor twierdzi, że przedsiębiorstwa są zmuszone do inwestowania za granicą w celu obrony rynków , czyli działają defensywnie, tymczasem BIZ m ają najczęściej charakter ofensywny;

• częste przypadki, że BIZ nie idą w ślad za eksportem , a nieomal równocześnie z uruchomieniem produkcji krajowej. Przedsiębiorstwo tran s-narodow e dokonuje wówczas podziału zadań między swoje filie. M ożna z tego wysunąć wniosek, że BIZ nie muszą być następstwem długotrwałych, historycznie i geograficznie uwarunkowanych procesów, a w warunkach postępu innowacyjnego i możliwości częściowego wykorzystania efektów skali, m ogą być tw orzone w pewnym sensie na bieżąco. P onadto sytuacja ta wpływa również na skrócenie m iędzynarodowego cyklu życia produktu oraz na zatarcie granicy między drugą a trzecią fazą m iędzynarodowego cyklu życia p roduktu R. Vernona;

• to, że teoria R. V ernona (tak jak i poprzednio wymienione teorie tego nurtu) nie tłum aczy inwestycji krzyżujących się. R. Vernon tworzył swoją teorię w okresie „wyzwania amerykańskiego” . Jednak parę lat później w czasie „wyzwania europejskiego” teoria ta nie była w stanie odpowiedzieć na

31 P. J. Buckey, M . C asson, The Future of..., s. 73-78; M . G eldncr, P rzy czyn ek do teorii..., s. 88; E. Oziewicz, Zagraniczne inwestycje..., s. 82-87; A . Stępniak, Integracja regionalna..., s. 5 5 -5 7 . Zob.: P. J. Buckley, M . C asson, The Economic Theory o f M ultinational Enterprise, Selected Papers, St. M artin’s Press, N ew York 1985.

32 M . Geldner, P rzyczyn ek do teorii..., s. 88; E. Oziewicz, Zagraniczne inwestycje..., s. 82-87; A . Stępniak, Integracja regionalna..., s. 55-57.

pytanie, dlaczego BIZ dokonywane są równocześnie w tych samych branżach (np. w przemyśle samochodowym) z kraju A do kraju В oraz z kraju В do kraju A. Przyczyn tego stanu rzeczy należy szukać po stronie popytowej, a nie podażowej, tj. w podobieństwie wzorców konsumpcji występujących w krajach o podobnym poziom ie dochodu przypadającego na głowę jednego m ieszkań-ca33. Jednak i takie wyjaśnienie nie jest wystarczające, biorąc pod uwagę rozwój BIZ w latach 80. i 90. Coraz częściej m ożna zauważyć w krajach wysoko rozwiniętych tworzenie filii przez przedsiębiorstwa z krajów rozwijających się, w których wzorce konsumpcji i dochody ludności są nadal bardzo różne. M ożna tutaj wymienić co najmniej dwie przyczyny tego stanu rzeczy34. Pierwsza z nich wiąże się z rozwojem krajów rozwijających się i osiąganiem przez ich firmy przewagi własnościowej, co może być wykorzystane w momen-cie ekspansji inwestycyjnej firm, np. do krajów wysoko rozwiniętych. D ruga zaś wynika z globalizacji i liberalizacji gospodarki światowej, dzięki czemu firmy te m ogą uzupełnić swoje portfele aktywów i umiejętności menadżerskie, co umożliwia bycie konkurencyjnym w stosunku do partnerów zagranicznych;

• podstaw ow ą słabość m odelu cyklu życia produktu — brak możliwości przewidywań przyszłości, a w szczególności dalszego uprzemysłowienia i czasu zachodzenia zmian w lokalizacji przewagi kom paratyw nej.

Pomimo że teoria cyklu życia produktu jest mniej adekw atna do rzeczywi-stości niż w przeszłości, nie jest przeterminowana. Teoria ta stara się wyjaśnić m. in. jak eksport, im port i lokalizacja wytwarzania produktu zmieniają się w czasie, jednocześnie ze zmieniającymi się w arunkam i konkurencji oraz jak rosną, dojrzewają i upadają rynek krajowy i rynki zagraniczne35.

W ydaje się, że powyżej zaprezentowane teorie wniosły niewątpliwy wkład w rozwój myśli ekonomicznej dotyczącej przyczyn dokonyw anych BIZ. N atom iast żadna z nich nie przynosi kompleksowego i pełnego wyjaśnienia tego zjawiska.

T E O R IE B IZ W Y N IK A JĄ C E Z N IE SP R A W N O Ś C I RY N K U (M A R K E T F A ILU R E )

Przedstawione do tej pory teorie nie uwzględniały kwestii niesprawności rynku ani tego, w jaki sposób niesprawność ta może prowadzić do podjęcia decyzji o przepływie kapitału w formie BIZ. Ogólne wyjaśnienie roli nie-sprawności rynku w decyzji o inwestowaniu m ożna odnaleźć przede wszyst-kim w teorii internalizacji i teorii J. H. D unninga.

T eoria internacjonalizacji, której źródła tkwią w pochodzącym z 1937 r. artykule R. H . Coase a została rozwinięta i zastosow ana do interpretacji

33 E. Oziewicz, Z agraniczne inw estycje..., s. 84. 34 Tam że.

korporacji transnarodow ych przez P. J. Buckleya i M . Cassona, aczkolwiek wkład innych ekonom istów w rozwój tej teorii jest równie znaczący36.

W myśl teorii internalizacji, rynek nie zawsze jest najefektywniejszym mechanizmem realizacji transakcji37. Transakcje dokonyw ane na rynku niosą ze sobą dodatkow e koszty, np. koszt ustalenia ceny, koszt ryzyka transakcji, koszt określenia obowiązków obydwu stron czy koszty administracyjne. Dlatego też przedsiębiorstwo może w swoim działaniu omijać rynek (który w pewnych przypadkach okazuje się zbyt kosztow ną form ą dokonywanych transakcji), internalizując pewne sfery działania, które dotychczas były pro-wadzone pomiędzy przedsiębiorstwem a gospodarką34. Inaczej mówiąc, przed-siębiorstwo dokonuje alokacji własnych zasobów (środków i czynników produkcji) bez zmiany ich własności.

Pojęcie internalizacji nie może jednak dotyczyć wszystkich transakcji przedsiębiorstwa transnarodow ego, np. zaopatrzenia firmy w energię elekt-ryczną. N atom iast może mieć ono zastosowanie wobec wielu półproduktów i surowców, a w szczególności w przypadku takich nierzeczowych czynników produkcji, ja k wiedza czy inform acja39.

Zmniejszenie przez przedsiębiorstwo kosztów transakcyjnych m oże p ro-wadzić do pionowej integracji przedsiębiorstwa wielozakładowego. Transakcje dokonyw ane między zakładami tego samego przedsiębiorstwa będą oparte nie na cenach rynkowych, a na cenach wewnętrznych, ustalanych adm inist-racyjnie. W skazać przy tym należy, że organizacja i działanie rynku wewnęt-rznego również kosztują, ale są to zazwyczaj koszty niższe od tych, które

34 Bibliografia rozwoju teorii internalizacji zawiera m. in. następujące pozycje: R. H . Coase, The N ature o f the Firm, „E conom ica” 1937, N o 16, s. 386-405; P. J. Buckley, M . Casson, The Future o f M ultinational..., s. 32-65; J. F. Hennart, A Theory Enterprise, A nn Arbor 1982; S. P. M agee, Information an d the M ultinational Corporation, „A n A ppropriability Theory o f Direct Foreign Investm ent” , [w:] The N ew International Economic Order, red. J. N . Bhagwatti, Cambridge, M ass. 1977, s. 317-340; J. C. M e M anus, The Theory o f the International Firm, [w:] The M ultinational Firm and the Nation S tate, red. G . Paquet, O ntario 1972; J. C. M anus,

The C ost o f A ltern ative Economic Organizations, „Canadian Journal o f E conom ics” 1975, N o 75, s. 3 3 4-350, D . J. Teece, The M N E , M arket Failure and M a rk et P ow er Considerations, „Sloan M anagem ent R eview ” 1981, Spring; D . J. Teece, A Transaction C ost Theory o f The M ultinational Enterprise, „U niversity o f R eading D iscussion Paper in International Investment and Business Studies” 1982, N o 66, September.

37 W polskim słow nictw ie nie wykształcił się odpowiednik słow a „internalization” i przyjęte zostało stosow anie słow a internalizacja.

38 J. W itkow ska, Bezpośrednie inwestycje..., s. 46.

39 Po raz pierw szy na wiedzę jako dobro publiczne, w odniesieniu d o którego zawodzi m echanizm rynkow y, zwrócił uwagę H . G . Johnson. Jego zdaniem , p on oszon e nakłady B + R na ten specyficzny czynnik produkcji są tak duże, że w ob ec n iedosk onałości zewnętrznego rynku wiedzy lub wręcz je g o braku, internacjonalizacja (skali m iędzynarodow ej) m oże być alternatywą dającą rekom pensatę twórcy wiedzy. Z ob. H . G . Johnson, The Efficiency and W elfare Im plications o f the International Corporation, [w:] The International Corporatio, red. Ch. K indlebcrger, Cambridge, M ass. 1970, s. 35-56.

występują w transakcjach rynkowych. Przedsiębiorstwo dąży więc do inter-nalizacji w celu uniknięcia niekorzystnych efektów zewnętrznych lub wyko-rzystania przez siebie tych niedoskonałości rynkowych, np. poprzez utrzy-m ywanie utrzy-monopolistycznej przewagi technologicznej. Iutrzy-m utrzy-mniej niedoskonały jest rynek technologii, tym przedsiębiorstwo jest mniej skłonne do sprzedaży samego tow aru, którego produkcja o parta jest na tej technologii, a bardziej skłonne do dokonyw ania BIZ. N atom iast skłonność przedsiębiorstwa do internalizacji zależeć będzie od siły i kierunków wzajemnego oddziaływania czynników. W śród nich wymienia się40:

• czynniki specyficzne dla przemysłu (industry - specific factors), np. stru k tu ra rynku zewnętrznego, natury produktu, korzyści skali;

• czynniki specyficzne dla regionu (region - specific factors), np. odległo-ści geograficzne, różnice kulturowe;

• czynniki specyficzne dla danego kraju (nation - specific factors), np. uw arunkow ania polityczne i fiskalne;

• czynniki specyficzne dla danej firmy (firm - specyfic factors), np. umiejętności organizacyjne.

Siła i kierunek działania wymienionych czynników wpływa zarówno na korzyści, jak i koszty internalizaq'i, a podjęcie bądź zaniechanie tego działania wpłynie na rachunek korzyści i kosztów wynikających z internalizacji.

D o najczęściej wymienianych korzyści z internalizacji należą41:

• większa elastyczność organizacji rynku (ceny na rynku wewnętrznym pełnią funkcję alokacyjną, natom iast funkcja redystrybucyjna cen jest umow-na) pozw alająca na osiągnięcie wyższej wydajności;

• redukcja kosztów związanych z negocjowaniem kontraktów , czyli rezy-gnacja z tzw. kosztów kontraktowych;

• uniknięcie niepewności nabywcy co do istoty i wartości przedmiotu kupna i sprzedaży;

• m inim alizacja kosztów związanych z negatywnymi skutkam i interwen-cjonizmu państwowego.

N atom iast koszty wynikające z internalizacji związane są z42:

• brakiem zachęt do efektywnego działania pomiędzy firm ą macierzystą a filiami; sytuacja tak a wymaga dodatkow ych kosztów łączących się z m o-nitorow aniem efektów zarządzania w filiach;

40 M . G eldner, P rzyczyn ek do teorii..., s. 93-94.

41 J. W itkow ska, Bezpośrednie inwestycje..., s. 47; A . Stępniak, Integracja regionalna..., s. 62-63; por. M . C asson, A ltern atives to the M ultinational Enterprise, M cM illan Press, London 1979, s. 4 5 -6 2 .

42 J. W itkow ska, B ezpośrednie inwestycje..., s. 47. Patrz: M . C asson, A lternatives to..., s - 4 2-56; A . M R ugm an, Internalization and N on -E qu ity Forms o f International Involvement, [w:] N ew Theories o f the M ultinational Enterprise, ed. E. M . Rugm an, Croom Helm Ltd., L ond on-C anberra 1982, s. 9 -1 0 .

• zarządzaniem różnorodną działalnością w ram ach internalizowanego rynku;

• barieram i w kom unikow aniu się, uw arunkowanym i kulturow o, ling-wistycznie i geograficznie;

• ryzykiem dotyczącym własności zagranicznej, np. ryzykiem wywłasz-czenia, preferencjam i klientów firm krajowych.

Em pirycznej weryfikacji teorii internalizacji dokonali m. in. Vaupel (w 1971 r.), Vernon (w 1971 r.), D unning (w 1973 r.), M orck i Yenung (w latach 1979-1988). W ykorzystując analizę regresji, potwierdzili oni pozy-tywną zależność między strukturą przedsiębiorstwa transnarodow ego i zmien-nymi charakteryzującym i aktyw a niematerialne. N atom iast ostrożniej do kwestii badań nad teorią internalizacji podchodzi sam w spółautor teorii P. J. Buckley, wskazując na potrzebę bardziej precyzyjnego i rygorystycznego testow ania teorii. W jego ocenie dotychczasowe próby analizy empirycznej teorii internalizacji pozwalają jedynie stwierdzić, że teoria ta nie została odrzucona.

Teoria internalizacji istotnie wzbogaciła myśl ekonom iczną dotyczącą korporacji transnarodow ych i BIZ. Pomimo że teoria ta jest przez wielu ekonom istów uznaw ana za uniwersalną, to dotyczą jej też uwagi krytyczne, a mianowicie43:

• nie m a do końca pewności co do motywów internalizacji firmy - czy podstawowym motywem transakcji wewnętrznych jest dążenie do unikania dodatkow ego ryzyka transakcji rynkowych, czy też raczej chęć zachowania dorobku innowacyjnego firmy;

• teoria internalizacji nie uwzględnia dostatecznie oligopolistycznej stra-tegii przedsiębiorstw - w ujęciu rozwiniętym przez K nickerbockera - oraz czynników lokalizacyjnych;

• teoria ta nie jest w stanie wyjaśnić historycznego rozwoju zjawiska BIZ; • istnieje sprzeczność pomiędzy tezą o względnej sprawności transakcji wewnętrznych a niektórymi doświadczeniami funkcjonow ania korporacji transnarodow ych;

• teoria internalizacji niedostatecznie uwzględnia przedział czasowy roz-woju firmy;

• teoria internalizacji nie pozwala ocenić m akroekonom icznej racjonal-ności alokacji zasobów dokonywanej drogą BIZ. Należy tu zwrócić uwagę, iż zarzut ten m ożna również odnieść do wcześniej powstałych koncepcji

43 M . Geldner, P rzyczyn ek do teorii..., s. 96-67; E. Oziewicz, Zagraniczne inwestycje..., s. 80-81; J. W itkow ska, Bezpośrednie inwestycje..., s. 48. Z ob. J. P. A garw al, A Determinants o f Foreign D irect Investm ent Survey, „Weltwirtschal'tlisches Archiv” 1980, Nr. 4, s. 753-754; T . G . Parry, Internalisation as a General Theory o f Foreign D irect Investm ent: A Critique, „W eltw irtschaftlisches Archiv. Review o f World E conom ics” 1985, Bd. 121.

BIZ. Stąd też nie jest to teoria uniwersalna i nadal należy poszukiwać nowych ujęć teoretycznych, które uznają internalizację za istotny, chociaż niewystarczający czynnik wyjaśniający BIZ.

Powyżej zaprezentowane podejście m ożna także zaobserwować w

ek-lektycznej teorii BIZ J. H. D unninga44. Eklektyzm sprow adza się do

syn-tezy dotychczasowych ujęć najlepiej objaśniających zjawisko BIZ. Główna hipoteza eklektycznej teorii autorstw a J. H. D unninga głosi, że przedsię-biorstwo zaangażuje się w proces BIZ, jeżeli zostaną spełnione następują-ce warunki:

• przedsiębiorstwo powinno mieć korzyści netto z przewagi własnościo-wej, które by skompensowały straty wynikające z działalności w innym oto-czeniu. Przewaga ta jest definiowana w szerokim sensie jak o walory, które stanow ią przez pewien okres wyłączną własność i specyfikę danego przedsię-biorstwa, „zaw ierają one nie tylko walory m aterialne, takie jak: zasoby naturalne, siła robocza i kapitał, ale inne m aterialne, takie jak: wiedza, zdolności organizacyjne i zarządcze oraz dostęp do rynków ...”45;

• jeśli spełniony zostaje pierwszy warunek, to drugi zakłada, że posiadaną specyficzną przewagę przedsiębiorstwo winno samodzielnie wykorzystywać, a nie przekazywać innym w formie sprzedaży, dzierżawy firmie zagranicznej, poprzez k o n trak t licencyjny itd. Inaczej mówiąc, dla przedsiębiorstwa będzie bardziej opłacalna internalizacja przewag (korzyści) drogą rozszerzenia włas-nej działalności, a nie ich eksternalizacja poprzez kontrakty rynkowe;

• przy założeniu zaistnienia dwóch pierwszych w arunków konieczne jest jeszcze wystąpienie korzyści lokalizacyjnych. W przeciwnym przypadku rynki

zagraniczne byłyby obsługiwane przez eksport lub ich własną produkcję. Uzupełnieniem wymienionych powyżej warunków występowania BIZ jest klasyfikacja przewag (korzyści) firm, którą przeprowadził J. H. Dunning. Klasyfikacja ta została zaprezentow ana poniżej w tab. 4.

" J- M isala, Polsko-niem ieckie pow iązania gospodarcze w X X wieku. Tendencje i czynniki kształtujące, F undacja im. Friedricha Eberta, Warszawa 1992, s. 249251; M. Geldner, P rzy -czynek do teorii..., s. 98-103; E. Oziewicz, Zagraniczne inw estycje..., s. 98-100; J. W itkowska, B ezpośrednie inw estycje.... s. 4 9 -5 0 . Zob: J. H . D unning, Trade L ocation o f Economic A ctivities and the M N h : A Search f o r an Eclectic Approach, [w:] The International Allocation o f Economic A civities. Proceedings o f a N oh el Sym posium held a t Stockholm , eds B. Ohlin, P. O. H esselb om , P. M . W ijkman, M acm illan Press Ltd., L ond on-B asin gstok e 1977, s. 395-418; tenże, Explaining the International D irect Investm ent Position o f Countries: Towards a D ynam ic or D evelopm ental Approach, „W eltw irtschaftlisches Archiv” 1981, Nr. 1, s. 30-64; tenże, The Eclectic Paradigm o f International Production: A R estatem ent and som e Possible Extensions, „Journal o f Inter-national B usiness Studies” 1988, N o 1, s. 1-32.

T a b e l a 4 Eklektyczna teoria BIZ J. H . D unninga

I. Przewagi wynikające ze specyfiki przedsiębiorstwa (ownership - specific advantages) A . Przewagi wynikające z wielkości i pozycji przedsiębiorstwa:

- Posiadanie dzięki dywersyfikacji produktu bądź procesu produkcji, dzięki podziałow i pracy i specjalizacji, dzięki lepszemu wyposażeniu w zasoby i ich w ykorzystaniu pozycji m o-nopolistycznej;

- Prawnie strzeżona technologia, marka handlowa;

- Zarządzanie produkcją, system organizacji i marketingu, potencjał R i D , zasób kapitału ludzkiego i doświadczenia;

- W yłączność lub uprzywilejowanie w dostępie d o zasobów , np. siły roboczej, bogactw naturalnych, środków finansowych, informacji;

- M ożliw ość uzyskiw ania zasobów na uprzywilejowanych warunkach (dzięki np. skali za-kupów i/lu b wpływ om monopolistycznym );

- W yłączny lub uprzywilejowany dostęp d o rynków zbytu produktów;

- Protekcjonizm państw a (np. ograniczenia rządowe dostępu d o rynku dla konkurentów ). B. Przewagi będące udziałem filii korporacji transnarodow ych w stosunku d o now o

pow stających przedsiębiorstw:

- D ostęp na korzystnych warunkach do potencjału adm inistracyjnego, menedżerskiego, R i D , m arketingow ego itd. będących w dyspozycji przedsiębiorstw a macierzystego; - Korzyści ze scentralizowanej podaży (korporacji jako całości) produktów oraz

scen-tralizow anego popytu przy zakupach, a także centralizacji potencjału m arketingowego, finansow ego itd.

C. K orzyści wynikające z wielonarodow ości działania:

- Szersza skala korzyści typu A i B, wynikających z w ielonarodow ego zasięgu przedsię-biorstwa;

- Lepszy dostęp do i/lub lepsza znajomość rynku (także w zakresie informacji, zasobów itp.); - W iększa m ożliw ość w ykorzystania m iędzynarodowych różnic w w yposażeniu gospodarek

w czynniki produkcji oraz charakterystyk rynków;

- M ożliw ość dywersyfikacji ryzyka, np. kursowego, oraz w ykorzystanie go d o podniesienia rentowności.

II. Przewagi (korzyści) z internalizacji (internalisation incentive advantages): - O bniżka kosztów transakcyjnych;

- U niknięcie kosztów prawnej ochrony własności; - Zmniejszenie niepew ności p o stronie popytu;

- W iększa sw ob od a w polityce cenowej w zakresie dóbr, na których rynku niem ożliwa jest dyskrym inacja cenowa;

- M ożliw ość spraw owania przez sprzedawcę kontroli nad jakością produktu; - Pełniejsze w ykorzystanie przewag wym ienionych w pkt I. B;

- U niknięcie strat wynikających z braku przyszłych rynków (future m arkets)'

- U niknięcie bądź korzystanie z interwencyjnej regulacji państw a (cła, ograniczenia handlo-we, kontrola cen, zróżnicow anie podatkow e itd.);

- K ontrola źródeł podaży oraz warunków sprzedaży zasobów (włączając technologię); - K ontrola rynków zbytu;

- M ożliw ość praktyk wykorzystywanych w strategii konkurencyjnej, np. subsydiow anie filii przez przedsiębiorstw o transnarodowe.

Tabela 4 (cd.) III. Przewagi (korzyści) lokalizacyjne (location specific advantages)-,

- Przestrzenne rozm ieszczenie produkcji i rynków; - Ceny czynników produkcji, ich jakość i wydajność; - K oszty transportu i komunikacji;

- Interwencja państwa;

- R ządow a kontrola importu oraz polityka określająca funkcjonow anie BIZ napływających; - Infrastruktura kraju lokaty (handlowa, prawna, transportowa);

- D ystans psychiczny (bariery językow e, kulturowe, „odm ienne zwyczaje handlow e” itp.); - K orzyści skali w zakresie R i D , produkcji i marketingu (stopień, w jakim korzyści skali

przemawiają za centralizacją produkcji).

Ź r ó d ł o : M . G eldner, P rzyczyn ek do teorii zagranicznych inw estycji bezpośrednich, M o n o -grafie i opracow ania SG PiS [Warszawa] 1986, nr 193, s. 89--101.

Przeprow adzona analiza eklektycznej teorii J. H. D unninga pozwala na wyciągnięcie następujących wniosków:

• BIZ w tym ujęciu jest funkcją trzech zmiennych: charakterystyki przedsiębiorstwa (przewagi), zasadności internalizacji oraz korzyści lokaliza-cyjnych (z czego dwie pierwsze m ają charakter m ikro, podczas gdy korzyści lokalizacyjne są typu m akro)46;

• zmienne te m uszą zostać równocześnie wzięte pod uwagę w ostatecznej decyzji o podjęciu BIZ;

• im więcej specyficznej przewagi posiada przedsiębiorstwo danego kraju, tym większe są bodźce do internalizacji tych przewag, a jednocześnie im bardziej opłacalna jest ich realizacja za granicą ze względu na korzyści lokalizacyjne inwestycji, tym bardziej przedsiębiorstwo jest skłonne zaan-gażować się w BIZ.

T eoria J. H. D unninga, ze względu na swoją eklektyczność, poddana jest krytyce. W śród najczęstszych zarzutów wobec tej teorii wymienia się

następujące47:

• teoria nie stanowi żadnej zamkniętej całości, ale jest katalogiem czyn-ników, które są najprawdopodobniej bardziej istotne dla wyjaśnienia rozwoju korporacji transnarodow ych niż BIZ;

• biorąc pod uwagę połączenie w teorii czynników m ikro- i m akro-ekonomicznych, m ożna sformułować zarzut nieustalonych ram;

• J. H . D unning pom ija ogólnoekonomicznc skutki przepływów kapitału; • różne rodzaje przewag traktow ane są „sam e przez się” , w formie wyposażenia gospodarek właśnie w tę przewagę i w gruncie rzeczy teoria J. H . D unninga może stanowić rozszerzoną wersję teorii kosztów kom- paratywnych.

46 M . G eldner, P rzyczyn ek do teorii..., s. 101.

W praktyce stwierdzono, że teoria eklektyczna m a większe przełożenie w przypadku powstawania inwestycji typu greenfield niż w sytuacji na-bycia istniejącej już firmy. P onadto A. Buckley tw ierdzi, że teoria ta w żaden sposób nie wyjaśnia związku w zrostu BIZ z pozyskiwaniem technoologii48.

T E O R IE H A N D L O W E I TE O R IA P O Z IO M U R O Z W O JU G O S P O D A R C Z E G O J . H . D U N N IN G A

Kolejny nurt teorii BIZ, choć nie mieści się w zaprezentowanej klasyfi-kacji, podejm uje problem y uprzednio nieomawiane. Należy do nich grupa teorii handlowych, kontynuacja rozważań teorii J. II. D unninga - tj. teoria poziom u rozwoju gospodarczego J. H. D unninga, oraz teoria T. Ozawy łącząca aspekty handlow e z rozwojem gospodarczym krajów. Teorie mające na celu powiązanie handlu zagranicznego z BIZ proponow ało wielu autorów. R. A. M undell starał się wykazać, że handel towarow y i BIZ są wzajemnie substytucyjne49. Z kolei A. Schmitz i P. Ilelm berger wykazali, że są one raczej kom plem entarne50. N atom iast do zupełnie innych wniosków doszedł K. K ojim a, który scharakteryzował BIZ jak o inwestycje zorientow ane na handel. M m im o że teoria K. Kojimy nie pretenduje do całościowego wyjaś-nienia zjawiska BIZ, jest ona o tyle interesująca, że podejmuje problemy poprzednio nieom awiane (m. in. problem wpływu BIZ na gospodarkę kraju inwestora, a w szczególności na jego handel)51.

K . K ojim a w swojej teorii nawiązuje do teorii korzyści kom paratyw nych H eckschera-O hlina w m odelu dwóch krajów lub w m odelu kraj - reszta świata (m a to uzasadnienie w tradycyjnej teorii handlu międzynarodowego). Zgodnie z teorią IIcckschera-O hlina korzyści kom paratyw ne poszczególnych krajów pow odow ane są zróżnicowaną dynam iką wzrostu ich wyposażenia

4# A. Buckley, Inw estycje zagraniczne..., s. 120.

49 Zob. R. A . M undell, International trade and fa c to r m obility, „A m erican Econom ic R eview ” 1957, vol. 47.

50 Zob. J. R. M arkusehn, Factor M ovem ents and Com m odity Trade as Complements, „Journal o f International E conom ics” 1983, vol. 14; A . Schmitz, P. Ilelm berger, Factor M obility

an d International Trade. The C ase o f Com plem entarity, „Am erican Econom ic R eview” 1970,

vol. 60, N o 4.

51 R. D ö h m , G . Ileid uk , Theorie und Empire der Direktinvestitionen, „Schriftenreihe des Rheinisch - W estfälischen Instituts für W irtschaftsforschung” 1999 [N eue F olge H eft 65, D uncker & H um lot G m bh, Berlin], s. 31-32; E. O ziewicz, Zagraniczne inw estycje..., s. 97-88; J. W itkowska, Bezpośrednie inwestycje..., s. 51-52. Z ob. K. K ojim a, D irect Foreign Investment.

A. Japanese M odel o f M ultinational Business Operations, Croom H elm , London 1987, s. 103-116;

tenże, M acroeconom ic Versus International Business Approach to D irect Foreign Investment, „H ilotsu basshi Journal o f E conom ics” 1982, N o 1, s. 1-9.

w czynniki produkcji. Dalej K. Kojim a wychodzi z założenia, że BIZ m ożna podzielić na dwa typy:

• pierwszy z nich to rezultat m ikroekonom icznych kalkulacji poszczegól-nych firm, usiłujących wykorzystywać posiadaną przewagę typu oligopolis- tycznego i monopolistycznego;

• drugi typ inwestycji m a swoje uzasadnienie we wcześniej wspomnianych zm ianach w zakresie posiadanych korzyści kom paratyw nych przez poszcze-gólne kraje.

W edług K. Kojimy pierwszy typ BIZ to przykład firm blokujących rozwój handlu zagranicznego, charakterystycznego dla firm amerykańskich w gałęziach nowoczesnych (wiodących). Dzieje się tak dlatego, że przepływ BIZ z kraju posiadającego przewagę kom paratyw ną do krajów przyjm ują-cych, które nie są w stanie rozwinąć takiej przewagi, prowadzi do strat w zakresie efektywności handlu m iędzynarodowego52.

N atom iast drugi typ BIZ to przykład firm wspierających handel, charak-terystyczny dla firm japońskich, pochodzących z tzw. dojrzałych przemysłów, które zaczęły tracić przewagi kom paratyw ne n a rynku kraju macierzystego. W tej sytuacji owe gałęzie, głównie pracochłonne i kapitałochłonne, takie ja k przemysł tekstylny czy wydobywczy, będą w stanie rozwinąć te przewagi na rynku krajów przyjmujących, co pom oże w zwiększeniu korzyści w za-kresie produkcji i konsumpcji płynących z handlu. K . K ojim a stoi na stanow isku, że ten drugi rodzaj inwestycji odnosi się do produktów jedno-rodnych, wymienianych między krajami rozwiniętymi i krajam i rozwijającymi się. Dlatego też teoria ta zawęża ramy niniejszej analizy, eliminując np. istnienie inwestycji krzyżujących się. T eoria K . K ojim y tłumaczy jedynie pewne przypadki, ale nie pozwala na uogolnienia. W prawdzie może być ona przydatna w objaśnianiu struktury geograficznej i towarowej strumieni BIZ, ale nie wyjaśnia przyczyn samego zjawiska BIZ53.

I róby pow iązania pozycji kraju z jego rozwojem gospodarczym dokonuje J. H. D unning54. Pozycja kraju przyjmującego BIZ m ierzona jest wielkością netto zagranicznych inwestycji danego kraju per capita (net outward invest-ment position - N 01), przez którą rozumie się różnicę pomiędzy lokowanymi BIZ a przyjm owanymi BIZ danego kraju. N atom iast zm ienną objaśniającą pozycję kraju przyjmującego BIZ określa РК Я per capita danego kraju. Na podstaw ie badań empirycznych, które zostały przeprow adzone w 67 krajach i obejmowały okres 1967-1975, J. H. D unning doszedł do wniosku, że zarów no kraje przyjmujące jak i dokonujące BIZ starają się pokonać cztery różne etapy rozw oju gospodarczego. A utor tłumaczy to za pom ocą

cklek-52 J. W itkow ska, B ezpośrednie inwestycje..., s. 51. 53 M . Geldner, P rzyczyn ek do teorii..., s. 107-108.

Tamże, s. 108-113; E. Oziewicz, Zagraniczne inw estycje..., s. 144-146; J. W itkowska