strona 469
Polskie Forum Psychologiczne, 2018, tom 23, numer 2, s. 469-471
RECENZJE I SPRAWOZDANIA
[Reviews and reports]
Jerzy Brzeziński, Barbara Chyrowicz, Zuzanna Toeplitz, Małgorzata Toeplitz-Winiewska (2017). Etyka zawodu psychologa.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN (ss. 635) Ukazało się nowe wydanie Etyki
zawodu psychologa. Kolejne, trzecie,
zna-cząco zmienione wydanie należy przyjąć z zadowoleniem, ponieważ teraźniej-szość jest pełna zaskoczeń na skutek niebywałego postępu cywilizacyjnego i przemian wymagających funkcjonowa-nia osoby na podstawie nowych
wzor-ców, a nie śladów (terminy T.
Toma-szewskiego). Zmienność czy płynność naszych czasów potęguje wrażenie nieu-stannego stawania wobec konieczności dokonywania wyborów, także życio-wych. Mówimy o etyce w polityce, eko-nomii, marketingu, administrowaniu. Prowadzimy szczególnie gorące dys-puty w naukach medycznych oraz w psychologii. Globalizacja, kult pod-miotowości jednostki, bycie autorem siebie, prawo do wolności i przedsiębior-czości, nowe osiągnięcia naukowe i ich zastosowanie w praktyce to ważne mo-deratory wyborów życiowych, których człowiek na co dzień dokonuje. Wybory życiowe powinny być korzystne dla jed-nostki i wspólnoty, ale i trafne ekono-micznie. Przede wszystkim muszą być etyczne, tzn. wyrażać szacunek dla auto-nomii osoby, nieszkodzenia (w medycy-nie primum non nocere), być wyrazem
dobroczynności oraz sprawiedliwości. Zakres wyzwań etycznych tu i teraz znacznie się poszerzył. We współczesno-ści ważne są problemy etyczne z zakresu eugeniki, zapłodnienia in vitro, problemy etyczne na tle przeszczepów narządów, trudna jest kwestia odstąpienia od wspo-magania życia w stanach terminalnych itd. Po prostu nauki medyczne i spo-łeczne w przeszłości były na innym poziomie rozwoju i przez to wiele pro-blemów nie istniało. Zakres wyzwań dla psychologów także znacznie się posze-rza. Stąd potrzeba nowego przewodnika etycznego dla nich. Znawstwo etyki zawodowej jest ważne także z tytułu ochrony prawnej psychologa wykonują-cego swój zawód. W wystarczającym stopniu chroni przed nieświadomym na-ruszaniem prawa cywilnego, a czasem i karnego. Nie da się zatem przecenić doniosłości wydanego podręcznika.
Autorami są wybitni specjaliści z zakresu teorii i praktyki wykonywania zawodu psychologa oraz bioetyki. Pod-ręcznik tworzy szanse kształcenia psy-chologów na znacznie wyższym pozio-mie zawodowym, a dla psychologów już wykonujących zawód stanowi vademe-cum refleksji etyczno-psychologicznej.
strona 470
Ważną właściwością dobrego psycho-loga jest zdolność do uzasadnienia słusz-ności psychologicznego oddziaływania argumentami natury etycznej. Podręcz-nik jest bardzo przydatny dla osób pro-wadzących badania naukowe w zgodzie z dobrymi obyczajami w nauce oraz z uwzględnieniem swoistości badań ściśle psychologicznych.
Niekiedy podręczniki z zakresu etyki przypominają zbiór receptur (ni-czym książka kucharska), czyli zbiór wska-zań co do technologii uzyskania okre-ślonego produktu. Swoistością tego pod-ręcznika, co jest zasługą jego autorów, jest prowokowanie czytelnika do reflek-sji etycznej oraz kształtowanie postaw etycznych – każdy czyn musi posiadać swoje uzasadnienie oparte na faktach. Trudno wymienić wszystkie kwes-tie i dylematy etyczne, które zostały omówione w podręczniku, a istotne w pracy psychologa. Zwrócę uwagę tylko na niektóre.
Barbara Chyrowicz jest autorką siedmiu rozdziałów. Sześć z nich po-święconych jest ogólnym rozważaniom nad podstawowymi teoretycznymi pro-blemami moralności, a jeden – neuro-etyce. Na podkreślenie zasługuje za-równo trafny dobór treści, jak i styl roz-ważań. Czytelnik może zapoznać się z podstawami filozoficznymi właści-wego postępowania. Na uwagę zasłu-guje staranność, z jaką Autorka definiuje używane pojęcia, aby były jasne, wy-raźne i operatywne, oraz łatwość, z jaką porusza się w problematyce socjologii, prawa, psychologii, teologii oraz filo-zofii.
Studiowanie rozdziałów napisa-nych przez B. Chyrowicz umożliwia
do-skonalenie własnych umiejętności filozo-fowania nad osobistymi wyborami ży-ciowymi w aspekcie ich etycznej słusz-ności. Cenne są rozważania nad pod-stawowymi rodzajami teorii etycznych: konsekwencjonalizmem i deontologiz-mem (s. 46-49). W przypadku kolejnego wydania sugeruję Autorce opis również innej typologii teorii etycznych: libera-lizm vs komunitarianizm (teoria wspól-notowa) (por. Beauchamp, Childress, 1996). Jako psycholog rehabilitacji w re-lacjach z osobą z określoną niepełnos-prawnością staję przed wyborem kon-cepcji pomocy: wykorzystania przede wszystkim pozytywnych zasobów oso-by i oferowania niezależnego życia (libe-ralizm) albo zastosowania prostej, na-cechowanej dobroczynnością, opieki. Warto przy okazji zauważyć, że nad-mierna pomoc jest formą przemocy, od-bieraniem osobistej wolności i stano-wienia o sobie. Jest pozbawianiem osoby szans na samodzielne życie.
Jerzy Brzeziński jest autorem trzech rozdziałów poświęconych etyce w bada-niach naukowych w aspekcie ich po-prawności metodologicznej, wiarygod-ności uzyskanych danych empirycz-nych, praw autorskich, uszanowania praw osób badanych, stosowania testów psychologicznych i kwestii ich interpre-tacji dla diagnostyki indywidualnej. Na uwagę zasługują rozważania dotyczą-ce niemoralnych eksperymentów. Doty-czą one m.in. eksperymentów Ascha, Milgrama i Zimbardo. Stosowanie prak-tyczne uwag J. Brzezińskiego może przy-czynić się do wzrostu prestiżu zawo-dowego psychologów oraz poprawy jakości wykonywanych usług psycholo-gicznych. W tym segmencie pozostaje
strona 471
problem niegodziwego wykorzystywa-nia wiedzy psychologicznej dla celów manipulowania zbiorowością. Mam na myśli nadużywanie wiedzy psycholo-gicznej w procedurach wyborczych, handlu, promocji suplementów diety itp. Małgorzata Toeplitz-Winiewska jest autorką ośmiu rozdziałów. Dotyczą one etyki praktycznego wykonywania za-wodu psychologa jako zaza-wodu zaufania publicznego, prowadzenia dokumentacji i jej ochrony, jakości orzeczeń i opinii wydawanych przez psychologa, całej ob-szernej kwestii udzielania pomocy psy-chologicznej, działalności psychologa sądowego, opieki nad osobami chorymi, starymi i umierającymi. Szczególnie interesujący jest rozdział 16, w którym autorka uporządkowała terminologię dotyczącą form pomocy psychologicz-nej, znaczenia zaufania w relacjach pa-cjent – psycholog oraz omówiła trudny problem relacji między nadmierną opie-kuńczością nad pacjentem a pomocni-czością umożliwiającą przeżycie przez pacjenta/klienta godności ryzyka. Nie można klientowi pomocy psychologicz-nej odebrać prawa do przeżycia ryzyka z tytułu dokonywanych wyborów życio-wych.
Zuzanna Toeplitz jest samodziel-nym autorem trzech rozdziałów. Doty-czą one metodyki nauczania etyki na studiach psychologicznych, psychologa występującego w mediach społeczno-ściowych oraz problematyki – psycholog w relacjach z niepełnoletnimi. Zostało tu omówionych wiele problemów praw-nych, jak np. zgoda wydawana przez opiekuna prawnego na badania oso-by niepełnoletniej. Psycholog powinien przejawiać szczególną wrażliwość na negatywne następstwa samych badań.
Komisje bioetyczne do tej kwestii przy-wiązują wiele uwagi. Prawa rodziców i opiekunów są zagwarantowane w kon-stytucji i w innych aktach prawnych.
Obszerna jest część piąta podręcz-nika, w skład której wchodzi pięć roz-działów wspólnego autorstwa Zuzanny Toeplitz oraz Małgorzaty Toeplitz-Wi-niewskiej, poświęcona kompetencjom merytorycznym i personalnym psycho-loga oraz psychologowi funkcjonują-cemu w przestrzeni instytucji czy środ-kach masowego przekazu. Autorki, obok bardzo dobrego przygotowania meryto-rycznego, posiadają znakomite doświad-czenie praktyczne. Dr M. Toeplitz--Winiewska pełni od wielu lat funkcję Przewodniczącej Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Psychologicz-nego. Stąd treści zawarte w tej części po-siadają w pewnym sensie wartość regu-lacyjną co do sposobu pełnienia funkcji psychologa.
Czytelnikami podręcznika mogą być nie tylko studenci psychologii, ale i pracownicy nauki prowadzący badania naukowe oraz czynni zawodowo psy-chologowie, będący biegłymi sądowymi i doradcami zawodowymi, piszący eks-pertyzy czy prowadzący specjalistyczną psychoterapię. Podręcznik powinien wchodzić do podstawowego kanonu literatury obowiązkowej nie tyko na stu-diach psychologicznych, ale i medycz-nych oraz nauk o zdrowiu.
Literatura cytowana
Beauchamp, T.L., Childress, J.F. (1996).
Zasady etyki medycznej (tłum. W.
Ja-córzyński). Warszawa: Wydawnic-two Książka i Wiedza.
