VI.
Wpływy kulturowe i popkulturowe
Katarzyna Skonka
Twórcy pochodzenia palesty skiego a wiat Zachodu
Podanie dokładnej definicji palesty skiej elity kulturalnej jest zadaniem niezwykle trudnym. Twórców, których mo na zaliczy do tej grupy charakteryzuje mnogo do wiadcze ; ró ni si obywatelstwem, miejscem urodzenia, a niekiedy j zykiem ojczystym. Ludno pochodzenia palesty skiego rozproszona jest po całym wiecie, wa ne o rodki intelektualne wraz z ich przedstawicielami od zawsze znajdowały si zarówno w diasporze, jak i na terenach dzisiejszej Autonomii Palesty skiej i Izraela. Naturalne jest wi c, i intelektuali ci palesty scy byli i s nieustannie poddawani wpływom odmiennych kultur, nierzadko te sami na nie oddziałuj .
Na przestrzeni lat wyłoniła si grupa twórców ukształtowanych przez zachodni kultur , pozostaj cych jednocze nie rzecznikami Palestyny, adwokatami jej praw, ale te sztuki. Warto podkre li znaczenie przedstawicieli poszczególnych gatunków. Dwaj ludzie pióra, Edward Said i Mahmoud Darwisz, to twórcy znacz cy dla wiata arabskiego, ale równie zachodniego kr gu kulturowego. Podobnie kształtuje si sytuacja nie mniej wa nego zjawiska, cho funkcjonuj cego jedynie od kilkunastu ostatnich lat, a mianowicie nowego kina palesty skiego. Młodzi re yserzy bowiem, odchodz c od tradycyjnych sposobów opowiadania o bol czkach swojego narodu, zdobywaj mi dzynarodowe uznanie. Zarówno Darwisz, Said, jak i twórcy nowego filmu s pewnego rodzaju pomostem mi dzy wiatem arabskim a Zachodem. Przekaz ich dzieł umo liwia zwrócenie uwagi szerszego grona odbiorców na istotne kwestie, a tak e zaznacza obecno Palesty czyków na kulturalnej mapie wiata.
Jednym z najsłynniejszych Palesty czyków jest profesor Edward Said. Urodzony w Jerozolimie w Mandacie Brytyjskim w 1935 roku, wi kszo dorosłego ycia sp dził w Stanach Zjednoczonych, gdzie realizował si na płaszczy nie literackiej oraz akademickiej1. Za kamie milowy w jego yciu mo na uzna opublikowanie w 1978 roku ksi ki pt. Orientalizm, w której palesty ski pisarz stawiał odwa ne tezy dotycz ce relacji Wschód-Zachód. Koncepcje Edwarda Saida wzbudziły tyle kontrowersji, co aprobaty, wywołuj c szeroko zakrojon debat akademick 2. Said bowiem w oskar ycielskim tonie opisywał relacje mi dzy wiatem Wschodu a jego percepcj i paternalistycznym traktowaniem na Zachodzie; utrzymywał, i sposób postrzegania Orientu przez zachodnich pisarzy i intelektualistów jest w znacznym stopniu ograniczony. Według Saida wszyscy oni dyskryminowali cywilizacj arabsko-muzułma sk , a sposób przybli ania zachodnim odbiorcom
1 A. Singh, B.G. Johnson, Interviews with Edward W. Said, Mississippi 2004, s. 124. 2
Orientu jest pewnego rodzaju nadu yciem i wypaczeniem. Spłyca si tak e znaczenie Wschodu, nadaj c mu cechy e skie, takie jak wra liwo , irracjonalizm i słabo , podczas gdy Zachód opisywany jest jako zdecydowany, m ski i silny. Wy szo ta miała uzasadnia panowanie nad wschodnim kr giem kulturowym, narzucanie mu swoich warto ci i przekona . Saidowska idea zakłada, i ten rodzaj percepcji jest bezkrytycznie akceptowany i adaptowany przez arabskie elity. Wschód postrzega siebie tak, jak narzuca mu to Zachód3.
Dzieło tego palesty skiego filozofa i j zykoznawcy spotkało si z odzewem niemal we wszystkich kr gach kulturowych, sam Said zyskał mi dzynarodowy rozgłos. Jego twórczo stanowiła podwaliny pod now gał nauki – zwan teori postkolonialn . Jest ona do dnia dzisiejszego pr nie rozwijaj c si dziedzin . Według Saida przekonanie zachodnich elit, i posiadaj one wiedz o Wschodzie, dało im mo liwo kontroli i władz . Naukowcy, w szczególno ci za orientali ci, wychodz z bł dnego zało enia o swej intelektualnej wy szo ci, co według Saida wypacza sens bada , przekształcaj c Orient jedynie w materiał, dzi ki któremu badaj cy mo e wykaza sw biegło w interpretacji faktów. Idea ta jest kluczowa w rozumieniu kolonializmu, a w nast pstwie postkolonializmu4.
Edward Said to tak e publicysta i komentator, cz sto wypowiadaj cy si na temat bie cej polityki i trendów literackich. Pisał równie o muzyce, był utalentowanym pianist . Razem z Izraelczykiem, Danielem Barenboimem, utworzył West-Eastern Divan, młodzie ow orkiestr z siedzib w Sewilli, składaj c si z muzyków z Bliskiego Wschodu. Jej członkami s młodzi ludzie z Izraela, Palestyny, Jordanii i Syrii, a nawet Iranu. To jeden z przykładów realizacji marzenia Saida, by wpłyn na wzajemne rozumienie kultur i w efekcie przybli y pokój5. W zwi zku ze swoim dziedzictwem – bycia Palesty czykiem yj cym w Stanach Zjednoczonych – Said próbował stanowi pomost ł cz cy Zachód ze Wschodem. Ameryka ski magazyn „Time” okre lił go posła cem do dwóch kultur, co nie wydaje si by dalekie od prawdy6.
Edward Said pozostał nieustannym or downikiem sprawy palesty skiej. Jest autorem licznych publikacji traktuj cych o konieczno ci rozwi zania kwestii palesty skiej, ale te o dramacie swoich rodaków. Agitował za samostanowieniem Palesty czyków, niezbywalnym prawem do powrotu uchod ców, a tak e przeciw prze ladowaniom i dyskryminacji. Był równie członkiem Palesty skiej Rady Narodowej przez około dekad . Nie wycofywał si ze swojego stanowiska, chocia zdecydowane pogl dy przyczyniały si do ataków i krytyki7.
3
C. Gill, Orientalism: A Key Concept, http://www.qub.ac.uk/schools/SchoolofEnglish/imperial/key-concepts/Orientalism.htm, (30.06.2010).
4
G. Castle, Postcolonial Discourses: An Anthology, Oxford 2001, s. 74. 5
Fundación, http://www.barenboim-said.org/index.php?id=119, (30.06.2010). 6
R. Hughes, Envoy To Two Cultures: Edward Said, http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,978727,00.html, (30.06.2010).
7 M. Ruthven, Edward Said. Controversial literary critic and bold advocate of the Palestinian cause in America, http://www.guardian.co.uk/news/2003/sep/26/guardianobituaries.highereducation, (30.06.2010).
Niemniej sławnym twórc palesty skim, postaci o nieocenionym wpływie na wiat arabski, na kultur , która w sposób szczególny traktuje poezj , gdzie brak wykształcenia nie przekre la wra liwo ci na ni , jest Mahmoud Darwisz.
Ten palesty ski poeta bywa nazywanym rzecznikiem całej kultury arabskiej, zachowuj cym spu cizn wielkich arabskich poetów przez szczególn trosk o j zyk. Darwisz był jednym z wysiedle ców, zmuszonych do opuszczenia wioski rodzinnej; jemu samemu kilkadziesi t lat pó niej nie pozwolono na powrót do Izraela z powodu działalno ci w OWP. Jako naoczny wiadek wygnania w swych utworach odwołuje si do uniwersalnego poczucia t sknoty za ojczyzn , stara si wykracza poza reprezentowanie wył cznie bezpa stwowo ci palesty skiej, odwołuj c si do wszystkich narodów. Motyw utraconej ojczyzny przyniósł poecie spor sław i uznanie, wiersze dotycz ce poszukiwania własnej to samo ci i przynale no ci s tymi najbardziej znanymi. Dzieła Darwisza tłumaczone były na ponad 20 j zyków, s te omawiane na licz cych si uniwersytetach8.
Na popularno Palesty czyka wpłyn ła równie współpraca z muzykami, którzy wzbogacili poezj opraw muzyczn . Liba ski artysta Marcel Khalife jest jednym z twórców zainspirowanych Darwiszem; dzi ki swej muzyce nadaje poezji nowy wymiar9. Ponadto Darwisz wzi ł udział w projekcie ID – To samo duszy, zainicjowanym przez norweskiego artyst Thomasa Hoegha. Palesty czyk pojawia si tam w roli narratora obok – mi dzy innymi – Vanessy Redgrave. Poeta recytuje wiersz zatytułowany „ ołnierz ni cy o białych liliach”, którego tre opiera si na rozmowie podmiotu lirycznego z izraelskim ołnierzem, co w momencie powstania utworu, w roku 1967, było posuni ciem wzbudzaj cym du e emocje. Performance, który narodził si w 2006 roku, obecnie przedstawiany jest w Wielkiej Brytanii10.
Mimo zaanga owania palesty skiego literata w polityk , ameryka ska fundacja Lantana nagrodziła go, podkre laj c tym samym jego odwag w artykułowaniu sprzeciwu wobec niesprawiedliwo ci, ale te d enia do zbli enia Palesty czyków i Izraelczyków11.
Co ciekawe, Mahmoud Darwisz posiada w swym dorobku epizod filmowy. Wyst pił bowiem u Jean-Luca Godarda w Notre Musique. Ten awangardowy francuski re yser obsadził Darwisza w roli samego siebie, poety, rozmawiaj cego z młod dziennikark na temat wojny12. Nie jest to jedyne powi zanie poety z francuskimi artystami – francuska re yserka Simone Bitton, laureatka nagrody Cesara, sfilmowała dokumentaln biografi Darwisza13.
Kino mog ce nosi przydomek „palesty skie” miało swój pocz tek w latach 30. XX wieku, jednak w zwi zku z rozpocz 9 ponad dekad pó niej wojn arabsko-izraelsk jego rozwój stracił impet. Dopiero po roku 1967 powstało kino palesty skie, dotowane przez organizacje
8
N. Handal, Mahmoud Darwish: Palestine's Poet of Exile, (30.06.2010). 9
Biography. Mahmoud Darwish, http://www.marcelkhalife.com/?page_id=2, (30.06.2010). 10
Henrick Ibsen & Mahmoud Darwish, http://www.identityofthesoul.com/Identity_of_the_Soul_Poetry.html, (30.06.2010). 11
2001 Lannan Cultural Freedom Prize awarded to Mahmoud Darwish, http://www.lannan.org/lf/cf/detail/mahmoud-darwish-awarded-2001-cultural-freedom-award, (30.6.2010).
12
D. Thompson, Godard’s Haunting ‘Musique’, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A51644-2004Dec9.html, (30.06.2010).
13
takie jak Fatah czy Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny. Ze wzgl du na konotacje polityczne powstawały prawie wył cznie filmy dokumentalne, opisuj ce walk zbrojn i opór przeciw Izraelowi. Jedynym obrazem fabularnym był Powrót do Hajfy Kassema Hawala z 1982 roku. Wówczas przemysł filmowy opierał si na współpracy jedynie z krajami arabskimi, b d c zwi zanym z Bejrutem czy te Bagdadem. Jego zasi g był wi c ograniczony14. Od pocz tku lat 90. mo emy zaobserwowa nowe zjawisko – wyłania si młody film palesty ski, zwane niekiedy „kinem post-rewolucyjnym” i opisany przydomkiem „indywidualistyczny”. Okre lenia te odnosz si do specyfiki powstawania filmów – zazwyczaj obrazy powstaj przy udziale mi dzynarodowych rodków, s finansowane z ró nych ródeł, prawie nigdy wył cznie arabskich15. Twórcy nie stroni od odniesie do innych kr gów kulturowych. Sposób prezentowania poszczególnych motywów i w tków równie przeszedł diametraln zmian . Nowe kino cechuje paraboliczno , swoista gra z widzem, brak dosłowno ci, pojawiaj si nawet elementy fantastyki. Pomimo wielu zmian, filmy nie uciekaj od tematów trudnych, niemal zawsze problematyka polityczno-społeczna znajduje uj cie w dziełach twórców pochodz cych z Palestyny16. W przeciwie stwie do filmów o fedainach, nowe kino jest du o bardziej przyst pne dla niearabskiego widza, co nie pozostaje bez wpływu na jego odbiór poza Palestyn .
Istnieje jednak szereg trudno ci, jakie owo „kino post-rewolucyjne” napotyka. Cz sto kwesti problematyczn stanowi przynale no geograficzna. Mianem palesty skich okre la si bowiem dzieła jedynie współtworzone przez osoby maj ce jakikolwiek zwi zek z Palestyn lub te o niej opowiadaj ce. Dylematem jest równie dokładne okre lenie miejsca pochodzenia filmu. Jednym z najgło niejszych przykładów jest oscarowa nominacja filmu z 2006 roku pt. Zaraz Raj. Film, nominowany do tytułu najlepszego dzieła zagranicznego, pocz tkowo zgłoszony został jako pozycja z Palestyny. Jako taki otrzymał wcze niej Złoty Glob. Akademia jednak, po serii protestów ze strony izraelskiej, postanowiła zmieni pa stwo pochodzenia na „Autonomi Palesty sk ”. Spotkało si to ze sprzeciwem Haniego Abu Assada, re ysera Zaraz Raj, dla którego ów gest oznaczał policzek wymierzony narodowi palesty skiemu. Ko cowym wynikiem sporu było okre lenie kraju jako „Terytoria palesty skie”17. Film ostatecznie nie uzyskał nagrody.
Nale y doda , i opisana sytuacja pokazuje zło ono czynników warunkuj cych stan palesty skiego kina. Produkcja filmu Zaraz Raj została uko czona głównie dzi ki funduszom europejskim, sam re yser posiada obywatelstwo izraelskie, wyemigrował jednak do Holandii w bardzo młodym wieku18.
Zaraz Raj opowiada histori dwóch zaprzyja nionych Palesty czyków, planuj cych atak samobójczy. Widz jest wiadkiem ostatniej doby, jaka dzieli m czyzn od wyznaczonej daty zamachu. Jest to głos oferuj cy inny rodzaj spojrzenia na arabskich zamachowców, motyw, który nie był
14
N. Getz, G. Khleifi, Palestinian Cinema: Landscape, Trauma and Memory, Edynburg 2008, s. 15-23. 15
Ibidem, s. 33. 16
H. Naficy, An Accented Cinema: Exilic and Diasporic Filmmaking, Princeton 2001, s. 116-118. 17Paradise Now, http://www.spiritus-temporis.com/paradise-now/controversies.html, (30.06.2010). 18
wcze niej rozwijany. Paradoksem wydawa si mo e styl, w jakim utrzymany jest obraz. Chocia tematyka dotyka sfery niezwykle wra liwej – drogi, jak przebywa desperat decyduj cy si zosta szahidem oraz jego motywów – Zaraz Raj nie ucieka si do truistycznych wyja nie b d te narodowej propagandy. Ekranizacji tej daleko do w tków orientalnych, przepełniaj j natomiast symbole i metafory. Abu Assad nie stosuje podziału na dobro i zło, zastan rzeczywisto cechuje wiele odcieni szaro ci. Re yserowi udało si przedstawi wycinek wiata bardzo cz sto demonizowanego i niezrozumianego, nie trac c przy tym na walorach artystycznych i poetycko ci19.
Zaraz Raj odniósł zauwa alny sukces, zwłaszcza na Zachodzie, zdobywaj c poza wcze niej wspomnianym Złotym Globem, Złotego Nied wiedzia na festiwalu w Berlinie – ł cznie trzyna cie nagród i osiem nominacji20.
Krytycy filmowi stawiali pytanie o przyczyny popularno ci tego filmu, kiedy dziełom jako ciowo lepszym nie powiodło si w a takim stopniu. Odpowiedzi mo e by struktura obrazu. Budowa dzieła jest bowiem dwudzielna, pierwsza cz to długie przygotowywanie ataku, za druga to utrzymana w hollywoodzkim stylu pogo za bohaterem. Stopniowe budowanie napi cia i emocjonuj cy koniec miały by czynnikiem warunkuj cym sukces. Zaczerpni cie wzorów z zachodniej kinematografii okazało si by wi c skutecznym zabiegiem21.
Obrazem, który w wielu kwestiach przypomina Zaraz Raj jest Boska Interwencja Eli Sulejmana. Jego dzieło równie opiera si na paraboli, jest pewnego rodzaju gr z widzem. Film to opowie o zwi zku Palesty czyka z Jerozolimy z kobiet pochodz c z Ramallah, którym na przeszkodzie staj ograniczenia spowodowane izraelsk okupacj 22. Tak jak w Zaraz Raj, twórcy zaczerpn li inspiracj z zagranicznych produkcji – w tym wypadku jest to analogia do filmu Matrix, ze scenami walki i spowolnionej akcji, u ytych do pokazania surrealistycznego starcia głównej bohaterki z izraelskimi ołnierzami23.
Boska Interwencja poprzez humor i parodi stwarza ró norodno znacze , tzw. trzeci przestrze , która istnieje mi dzy j zykami, narodami i ich kulturami. Owa przestrze mo e by znaleziona we wszystkich filmach Sulejmana, nawet w tych aspiruj cych do przekazania jedynie tre ci narodowych24.
Nieco innym dziełem jest Sól tej Ziemi Annemarie Jacir, zgłoszona do konkursu oscarowego. Re yserka, wnuczka wysiedle ców palesty skich, wi kszo swego ycia sp dziła w USA, gdzie zacz ła sw przygod z filmem. Sól tej Ziemi to historia Amerykanki palesty skiego pochodzenia. Dziewczyna dowiedziawszy si , i jej dziadek pozostawił oszcz dno ci w banku, który do dnia dzisiejszego posiada sw fili , decyduje si na powrót do Autonomii Palesty skiej, by odebra własno rodzinn . W trakcie podró y bohaterka spotyka Palesty czyka, dla którego najwi kszym
19
Ibidem, s. 193-194. 20
Awards for Paradise Now, http://www.imdb.com/title/tt0445620/awards, (30.06.2010). 21
N. Gertz, G. Khleifi, op. cit., s. 194. 22
J. Wood, Talking Movies. Contemporary World Filmmakers in Interview, Londyn 2006, s. 216-217. 23 N. Gertz, G. Khleifi, op. cit., s. 179.
24
marzeniem jest emigracja. Film umo liwia odebranie przekazu o sytuacji społecznej i politycznej; nietrudno zrozumie , e tytułow „sol tej ziemi” s młodzi ludzie pochodzenia palesty skiego. Obraz porusza kwestie zapalne dla wielu Palesty czyków, takie jak utracone dobra po przymusowej emigracji z 1948 roku i pragnienie młodych, by móc opu ci dzisiejsz Autonomi Palesty sk . Sól tej Ziemi wzbudziła du e zainteresowanie podczas festiwalu w Cannes, a tak e na innych znacz cych festiwalach. Film generalnie okazał si by bardzo dobrze odebrany na Zachodzie, mimo e nie zdobył wył cznie pozytywnych recenzji, ale – jak okre lił to jeden z krytyków – nawet je li obrazu tego nie mo na zaliczy do najlepszych, z pewno ci Jacir udało si sprowokowa do komentowania kwestii w nim zawartych, nie przeszły one bez echa25.
Sztuki palesty skiej nie da si jednoznacznie sklasyfikowa , ani okre li w sposób holistyczny. Palesty czycy nie stanowi monolitu, zatem trudno o koherentny opis relacji wiata kulturalnego Palestyny z tym zachodnim. Bez w tpienia jednak kultura palesty ska jest niezwykle podatna na globalne wpływy i nie od egnuje si od nich. Zachód za zaczyna dostrzega starania artystyczne twórców pochodzenia palesty skiego, nie jest zamkni ty na przekaz od nich płyn cy. Chocia wizerunek Palesty czyków w wiecie Zachodu kształtowany jest głównie przez pryzmat konfliktu i cierpienia, palesty scy twórcy sw obecno ci umo liwiaj dostrze enie tak e innych aspektów.
25 J. Rocchi, Cannes Review: Salt of this Sea, http://www.cinematical.com/2008/05/21/cannes-review-salt-of-this-sea, (30.06.2010).
