A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA H IS T O R IC A 8, 1981
Barbara W a c h o w s k a
SZKIC DO GEOGRAFII POLITYCZNEJ LUDNOŚCI ZGIERZA W DWUDZIESTOLECIU M IĘDZYW OJENNYM
Zgierz u p rog u o d z y sk an ej w 1918 r. n iepodległości obejm ow ał około 2 km 2 o b sz a ru 1. Rada M iejska -podjęła realizację u staw y z 26 IX 1922 r. o roizbudowie m iast i od 7 II 1923 r. przy stąp iła do polityki planow ego rozw oju Z gierza2. Z dniem 4 VI 1925 r. od dała tę n iezw ykle w ażną sp raw ę w ręce pow ołanego do życia K om itetu Roz budow y M iasta3, k tó ry od listo pad a 1921 r. zn ajdo w ał się, w w y niku uprzednio zgłoszonego akcesu., w Z w iązku Gmin d la Z abudow y Łódzkie go O k ręg u G ospodarczego (ŁOG). Zw iązek, z a in sp iro w an y przez Sam o rząd Łodzi, zm ierzał do integ racji tego regionu przem ysłow ego, k tó ry zrodziw szy się w latach niew oli n aro do w ej, rozw ijał się dotąd ży w iołow o i chaotycznie, u jaw n iając ekonom iczno-społeczne słabości i d y sp ro p o rcje w zabudow ie p rz e strz e n n e j4.
Z gierz znajdow ał się w p ierw szy ch lata ch n iepo dleg łości, ja k o gm ina m iejska, w pow iecie łódzkim . W zro st ludności, po w ięk szan ie się ob sza ru m iasta spow odow ało zm ianę jego sta tu su p raw no-adm in istracyjnego . D ecyzją m in istra sp ra w w ew n ętrzn y ch został on z dn. 1 IV 1933 r. w y d zielon y z pow iatow ego zw iązku sam orządow ego, p o d leg a jąc od tąd b ezpośredn io U rzędow i W ojew ó dzk iem u 5.
W św ietle pierw szego spisu adresow ego, d ok o n an eg o w niep o d le g łej Polsce 5 III 1919 r., Zgierz, m im o zniszczeń i z a sto ju jak i sp o w o dow ała w ojna, ry sow ał się jako o śro d e k przem ysłow y. W m ieście
1 W o j e w ó d z k ie A r c h iw u m P a ń s t w o w e w Ł o d zi (d a le j W A P Ł ), A k ta m ia s t a Z g ie rza (d a le j A m Z ), t. .93. S p i s i n s t y t u c j i 1919— 1923, s. 5. 1 R o z b u d o w a Z g i e r z a , „ D z ie n n ik Z a r z ą d u m. Ł od zi" 27 III 1923, s. 7. 3 R o z b u d o w a m. Z g i e r z a , „ D z ie n n ik Z a r z ą d u m . Ł o d zi" 6 X 1925, s . 12. 4 O r a c j o n a l n ą z a b u d o w ę ł ó d z k i e g o o k r ę g u g o s p o d a r c z e g o , „ D z ie n n ik Z a r z ą d u m. Ł o d z i” 7 V III 1928, s. 621. 5 Z g ie r z m ia s te m w y d z ie lo n y m , „ D z ie n n ik Z a r z ą d u m . Ł od zi" 15 V I 1933, s. 353. [3 1 J
funkcjonow ało 35 zakładów . Były to farb iam ie , w ykończalnie, tkalnie, przędzalnie, fabryki w yrobów try k oto w y ch. Ze w zględu na ilość za tru d n io n y ch robotników (stan na styczeń 1923 r.) n ajw ięk szą była przę dzalnia T ow arzystw a A k cyjn eg o Zgierskiej^ M an u fak tu ry B aw ełnianej (1200 robotników ) następ n ie T ow arzy stw o A k cy jn e M an u fak tu ry Ba w ełn ianej Lorentz i K rusche (595 robotników ), T o w arzy stw o A kcyjne A.G. Borst (594 robotników ), Przem ysł C hem iczny w Polsce Spółka A k cy jn a (317 robotników ), T o w arzy stw o A k cy jn e Z gierskiej Fabryki M aszyn Juliusza H offm ana (189 robotników ), T ow arzy stw o Akcyjne Z giersk iej M an u fak tu ry B aw ełnianej Brodacz i Ernst (184 robotników), A p re tu ra Z y lb erb latt i Synow ie (180 robotników ), drugi Z akład Lorent za i K rusche (145 robotników ) o raz przędzalnia w ełny, półw ełny i ba w ełny „Z gierzanka" (120 robotników)®.
Z akłady te kształto w ały oblicze m iasta i jego m ieszkańców . Za tru d n ia ły bow iem 76,52% zgierskich rob o tn ików przem ysłow ych. Od ich stanu, rozw oju czy stag nacji, u zależn io ny był byt ponad 3/4 ro b o t niczych m ieszkańców m iasta.
W 1920 r. Zgierz liczy ł 21 000 ludności. Spis pow szechny p rze p ro w a dzony 30 IX 1921 r. w ykazał dokładnie 21 129 osób. Jezezcze naw et w ro k później, a w ięc w c z te ry lata po o dzy sk an iu niepodległości, m iasto nie osiągnęło stan u z o k re s u przedw o jennego, k ied y jego lu d ność liczyła ponad 22 000 osób. Przepro w adzony w 10 lat później (9 XII 1931 r.) drugi spis odn o to w ał 26 646 m ieszkańców 7. W 1938 r. m iasto liczyło 27 853 osoby, a n a dzień 1 I 1939 r. — 28 259, w tym now ych m ieszkańców było 1062, a w ięc w zrost ludności w y n o sił ponad 7200 o só b 8. Liczba m ieszkańców w zrosła w ięc w dw udziestoleciu, ale p ro ces ten n astęp o w ał n ieró w n om iern ie, co w iązało się z w y s tę p u ją c y mi na przem ian okresam i k ry zy só w ekonom icznych i ożyw ienia gospo darczego, bezpośred n io o d b ijającym i się na pro cesach dem ograficznych. Jed no cześn ie w sk ali o k rę g u łódzkiego nie był to w zrost szczególnie dynam iczny. Z gierz w yprzedziły inne m iasta ja k Tom aszów M azow iecki, P abianice. Z jaw isko to w iązało się w isto tn y sposób z ch arak terem i stru k tu rą przem y słu zgierskiego, nieco odm ienną niż w innych o śro d k ach m iejskich okręgu.
6 W A P Ł , A m Z , t. 93, K w e s t i o n a r i u s z o s t a n i e p r z e m y s ł u w Z g i e r z u 8 1 1923 r. 7 M a ł y r o c z n i k s t a t y s t y c z n y m i a s t a Ł o d z i 1930— 1934, p o d red . E. R o s s e t a, Ł ó d ź 1935, s. 13. 8 W A P Ł , A m Z, W o j e w ó d z k a K o m i s j a P l a n o w a n i a G o s p o d a r c z e g o , C h a r a k t e r y s t y k a m i a s t a , s. 9; J. W a s i a k, S t r u k t u r a a g r a r n a p o w . ł ó d z k i e g o w d w u d z i e s t o l e c i u m i ę d z y w o j e n n y m , „ Z e s z y t y N a u k o w e U n iw e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o " 1979, S. I, z. 43, s. 136.
S tru k tu ra m ieszkańców Zgierza b y ła n a d e r skomplikowana. M iasto zam ieszkiw ały trz y narodow ości — polska, żydow ska i niemiecka. Jeszcze bardziej zróżnicow anie ry so w ała się s tru k tu ra w yznaniow a lud ności. W y stęp o w ali tu ta j k ato licy , ew an g elicy , w yzn anie m ojżeszow e,
m ariaw ici, n ad to było nieco b a p ty stó w o raz p rzed staw icieli in n y ch w y znań. N a dzień 22 XII 1922 r., gdy Zgierz liczy ł 21 832 mieszkańców, było w śród nich 13 812 (63,26%) katolików , 3893 (17,83%) wyznania m ojżeszow ego, 2323 (10,64%) ew angelików , 1647 (7,54%) mariawitów o raz 85 (0,38%) bap ty stów i 72 (0,35%) oso b y in n y ch wyznań®.
Rów nie bogata była s tru k tu ra społeczno-zaw odow a ludności. Z aró w no p ro le ta ria t przem ysłow y, ja k i chałupniczy czy rzem ieślniczy, d ro b nom ieszczaństw o, in te lig e n c ja o raz b u rżu azja k ry ły w sobie o grom ny w achlarz zaw odów i um iejętno ści. Z badania w y m a g a ją ich w zajem no relacje, w spółzależności i u w aru n k o w an ia o raz w ag a poszczególnych g ru p społeczno-zaw odow ych w geo g rafii dem ograficznej m iasta. A czkol w iek, podobnie ja k w in nych o śro d k ach p rzem y sło w y ch o k rę g u łódzkie go, n ajliczniejszą gru p ę stano w ił w Z gierzu p ro le ta ria t, to je d n a k za w ierał on w sobie znacznie niższy o d setek robotników w ielk o p rze m ysłow ych niż w ystęp o w ało to gdzie indziej.
Isto tn ym elem entem była także s tru k tu ra płci. Ilościow o przewa» żały w Z gierzu kobiety. N a 26 618 m ieszkańców (dane z 1931 r.) 14 3 3 b tj. 53,83%' stan o w iły kobiety. S tru k tu ra w iek u ludności w skazyw ała, iż szybciej niż ogół m ieszkańców w zrastała liczba dzieci w w iek u szkolnym . Podczas, g d y w 1920 r. było ich 2450, tj. 11,66%, to w 1938 j. 4050, a w ięc 14,54%10.
W śró d ludności Zgierza przez całe d w udziestolecie m iędzyw o jen ne istniała liczna g ru p a ludności zdolnej do pracy, k tó ra nie m ogła znaleźć zatrudn ien ia. Szczególnie b oleśnie ciążyło b ezro bo cie n a w yniszczonym i w ygłodniałym przez w o jn ę p ro letariacie zgierskim w pierw szy ch la tach po odzyskaniu niepodległości. Pod koniec 1918 r. w Z gierzu zna lazło p rac ę w p rzem yśle zaledw ie p a rę se t osób. S y tu a cja u leg ła n ie w ielkiej p o p raw ie w ro k u n astęp ny m . W p raw d zie w ładze m iejsk ie czy niły sta ra n ia o u zysk an ie pom ocy ze stro n y rząd u lub p rzem ysłu, za biegi te jed n a k przy n io sły nikłe rezu ltaty . W p raw d zie Rada M inistrów 14 III 1919 r. przy zn ała Zgierzow i pożyczkę w w ysokości 2 m in m a re k n a ro b o ty publiczne, ale długo m ag istra t m iasta nie m ógł uruchom ić
* W A P Ł , A m Z , t. 93, S p i s i n s t y t u c j i 1919— 1923. Z a ł ą c z n i k d o p i s m a m a g i s t r a t u z d n . 22 X I I 1922 r.
io W A P Ł , A m Z , W o j e w ó d z k a K o m i s j a P l a n o w a n i a G o s p o d a r c z e g o , C h a r a k t e r y , ss- t y k a m i a s t a , s. 9.
tych k red y tó w , b y móc rozpocząć p ra c e i dać ludziom z a tru d n ie n ie 11. D opiero w m aju 1919 r. .zdołano w m iejscow ych kam ieniołom ach za tru d n ić 135 o só b 12.
P ow ołany do życia M iejsco w y K om itet Robót P ublicznych nie był w stanie rozw iązać problem u. W sp om ag ały go w ty c h w ysiłkach zw iąz ki zaw odow e, k tó re utworzymy Biuro Pośred n ictw a Pracy, a le w szyst kie te w ysiłki rozbijały się o b ra k funduszów i n a p o ty k a ły n a m u r n iechęci ze stro n y m iejsco w y ch p rzem ysłow ców . W e w rześn iu 1919 r. n ap ięta s y tu a c ja uleg ła pew nem u złagodzeniu, poniew aż w ładze m iejskie zdołały zw iększyć liczbę zatru d n io n y ch do 400 osób. Stan taki jed n a k że nie trw a ł długo. Po zaledw ie k ilk u tygodniach, w połow ie listopada, w szystkim tym robotnikom w ym ów iono p ra c ę , gdyż rząd nie p rzedłu żył d o tac ji13.
W n astęp n y m o k resie bezrobocie zm niejszało się pow oli, ale sp a dek te n został zaham ow any p rzez k ry z y s in flacyjn y w lata ch 1923— — 1925. S y tuacja p o p raw iła się nieco w lata ch stab ilizacji g o sp o d ar
czej 1926— 1928, ale nie na długo, bo już w 1929 r. w łókiennictw o w Polsce, a głów nie w o k rę g u łódzkim , zostało o b ję te długotrw ałym dotkliw ym kryzysem . Je d n y m z p ierw sz y c h jego ob jaw ów był n ag ły sp ad ek p ro d u k cji i gw ałtow ny w zro st liczby ludzi pozbaw io ny ch pracy. W o k rę g u łódzkim rozm iary b ezrobocia n ależały do najw yższych w k raju . Już w ko ń cu pierw szego k ry zy su , w g ru d n iu 1929 r. w o k rę g u łódzkim w edług o ficjalnej sta ty s ty k i p o szu k iw ały p rac y 40 524 osoby, a już w sty czniu 1930 r. P ań stw o w y U rząd P o średn ictw a P ra cy (PUPP) n o to w ał 49 500 b e z ro b o tn y ch 14, zaś n a p o czątk u 1931 r. — 69 073 o so by. W sty czn iu 1932 r. liczba b ezro b otn y ch na teren ie woj. łódzkiego sięgała 75 000 ludzi. A le sam PUPP podaw ał, że fak ty czn a liczba po szu k u jący ch p rac y b y ła o blisko 20 000 o só b w yższa od cyfry fig uru ją c e j w a k ta c h u rzę d u 13.
W Z gierzu w tym o k re sie każdego ty g o d n ia zw alniano od k ilk u n a stu do k ilk ud ziesięciu robotników . Dnia 16 V II 1930 r. w „Z gierskiej M anufakturze B aw ełn ian ej” red u k o w an o 500 ro bo tnik ów 16. W firm ie
11 „ G a z e ta Z g ie r sk a " 1919, nr 12, s. 1. 12 „ G a z e ta Z g ie r s k a ” 3 V 1919, s. 2. 13 „ G a z e ta Z g ie r s k a " 2 9 X I 1919, s. 2. M C e n t r a ln e A r c h iw u m K o m ite tu C e n t r a ln e g o PZPR (d a le j C A K C ), U r z ą d W o j e w ó d z k i Ł ó d z k i (d a le j U W Ł ) 271/11, t. 5 , S p r a w o z d a n i a t y g o d n i o w e W y d z i a ł u B e z p i e c z e ń s t w a P u b l i c z n e g o ( d a le j S I W B P ) z d n . U I 1930, s. 12. 18 C e n t r a ln e A r c h iw u m M in is t e r s tw a S p r a w W e w n ę trz n y c h (d a le j C A M SW ), U W Ł , t. 9 , S p r a w o z d a n i a m i e s i ę c z n e W y d z i a ł u B e z p i e c z e ń s t w a P u b l i a z n e g o (d a le j S M W B P ) z a s t y c z e ń 1932, s. 9. 16 C A K C , U W Ł , 271/11, t. 6, S t W B P z d n . 19 V I I 1930, s. 7.
Л. G- Borst zw olniono w lym czasie 40 tk aczy o raz 50 innych ro b o tn i ków, pozostałym pracow nikom dano dw utyg odniow e w ym ów ienia. Ja k podk reślała łódzka p ra sa so cjalisty czn a zwolnienia» g łów nie w p ie rw szym przypadku, d o tk n ęły przew ażnie żyw icieli rodzin i siero t, zo sta w iano zaś ludzi ślepo od d an y ch d y rek cji fa b ry k i17.
W pierw szym ty g o d n iu stycznia 1931 r. trz y firm y zgiersk ie zwol niły w szystkich zatrudnionych. Była to „Z gierzanka", firm a A. G utsche i Z gierska P rzędzalnia Z arobkow a. O gółem zostały pozbaw ione praqy 234 osoby. W tydzień potem została całk o w icie unieru ch o m io n a Przę dzalnia Emilii H och o raz T k aln ia „Lana". P ow iększyło szereg i b ezro botnych 139 ludzi. Jed nocześn ie T kalnia f P rzędzaln ia A. G. Borst zreduk ow ała 20 osób, zaś w ykończalnia „Bzura" z sześciodniow ego ty godnia p ra c y przeszła na p racę 3 o k resow ą. D otknęło to 99 robotników . Latem przem ysł b u d ow lan y w Z gierzu zw olnił 13 robotników , a w róż n ych p rzed siębiorstw ach pozbaw iono pra.cy 62 ro botników n iefach o w y c h 18.
W 1930 r. n a jw ię c e j bezro bo tn ych było w Z gierzu w o k re sie od m arca do m aja. Stan bezrobocia w m ieście p rzek ro czy ł znacznie 4000 osób. Podobnie g ro źn a s y tu a c ja była w sty czniu 1931 r. Je śli w ziąć pod uw agę, że b y li to głów nie żyw iciele rodzin, to m ożna przy jąć, iż około 16 000 osób nie m iało zabezpieczonych sta ły c h źródeł u trz y m a nia.
Rozm iary bezrobocia w m ieście w św ietle d an y ch publik ow anych w prasie przez PUPP przed staw iały się w lata ch 1930— 1931 n a s tę p u ją co. O d 1932 r. dał się zaobserw ow ać w Z gierzu pow szech ny spad ek bezrobocia, ale jeszcze w znacznych rozm iarach istniało ono do koń ca niepod leg łej Polski. O d połow y lat trzy d ziesty ch zaczęło się o no n aw et nasilać. N a początku 1937 r. m iasto ponow nie liczyło blisko 4000 bez robotnych.
Bezrobocie było w ięc w Z gierzu jednym z c en traln y ch problem ów społeczn ych w całym dw udziestoleciu m iędzyw ojennym . W o k ó ł prób jego rozw iązania ognisk o w ała się działalność zw iązków i sto w arzy szeń zaw odow ych, p a rtii polity czn y ch o raz w ładz m iejskich. Te o s ta tn ie nie dyspon o w ały w iększym i m ożliw ościam i, zab iegały je d y n ie o fundusze u w ładz m inisterialnych . Za p rzy zn aw ane sum y u rucham iały roboty sezonow e lub p rzy znaw ały b ezpośrednio bezrobotnym zapom ogi do raź ne. N a p o c z ątk u 1930 r. m ag istra t Z gierza o trzy m ał z funduszów cen tra ln y ch 35 000 zł z przeznaczeniem na zapom ogi. Co do w ielkości kw
o-17 A r c h i w i s t a . J a k w y g l ą d a r e d u k c j a r o b o t n i k ó w w z g i e r s k i c h f a b r y k a c h m a n u f a k t u r y , „ Ł o d zia n in " 26 V I I 1930, s. 2.
T a b e l a 1 . S ta n b e z r o b o c ia w Z g ie r z u w la t a c h 1930— 1931 D a ta L ic z b a b e z r o b o t n y c h 18 I 1930 3 655 15 II 1930 3 905 8 III 1930 4 1 0 1 11 IV 1930 4 113 9 V 1930 4 3 1 8 14 V I 1930 3 021 12 V II 1930 2 100 2 V III 1930 2 628 15 IX 1930 2 636 15 X I 1930 2 760 2 7 X II 1930 3 767 31 I 1931 4 104 7 III 1931 3 462 3 I V 1931 3 694 13 V I 1931 2 7 1 3 1 V III 1931 1 932 5 IX 1931 1 832 / 3 X 1931 1 902 7 XI 1931 2 485
Ź r ó d ł o : „ K u r ie r Ł ó d z k i" 1930, 20 I, 17 II, 10 III, 13 IV , 12 V , 16 V I, 13 V II, 3 V III, 14 IX , 16 XI, 28 X II) Ib id e m , 1031, 3 II, 8 III, 4 V, 14 V I, 3 V III, 7 IX , 4 X , в X I.
ty znajdow ał się n a czw artym m iejscu w w ojew ództw ie ,po Łodzi, K a liszu i P iotrkow ie. Św iadczyło to o rozm iarach p o trzeb m iasta skoró tak ie ośrodki m iejskie, ja k Pabianice czy Tom aszów M azow iecki zna lazły się na dalszych m iejscach 19.
Zapom ogi o trzy m y w ała jed y n ie część b ezrobotnych. M imo to z ro ku n a ro k sum y p rzy zn aw an e n a te n cel m iastu zm niejszały się. W 1936 r. ogółem Z gierz otrzym ał 18 604 zł, przy czym b y ły to także k w o ty zgrom adzone przez in sty tu cje społeczne takie, jak K om itet Po m ocy Zim ow ej oraz w y gospo d aro w ane przez w ładze lokalne, a m iano w icie p rzez W yd ział O pieki Społecznej Z arządu M iasta. K re d y ty udzie lone p rzez w ładze ce n traln e rozprow adzał w postaci gotów ki, żyw ności lub odzieży czy o p ału Fundusz P racy. O gółem te form y pom ocy, udzie lan e p rzez w szystkie istn iejące w ów czas insty tu cje, o b ję ły jed y n ie 1313 osób do rosłych , tj. niew iele p o n ad jed n ą czw artą b ezro b o tn y ch oraz 800 dzieci szkół ,pods Ławowych, p rzedszkoli i ochron, k tó ry m zorgani
zow ano g w iazdk ę20. O lbrzym ia w iększość b ezro b o tn y ch nie m iała m oż liw ości k orzy stać z żadn ej form y pom ocy. Z ew sząd dom agano się w ięc rozszerzenia ro bót publicznych, zw iększenia liczb y u staw o w y ch zasił ków i zapom óg żyw nościow ych. N iem al na każdym po siedzeniu RM radni z PPS i k lasow ych zw iązków zaw odow ych w nosili do p orząd k u o b ra d n ab o lały problem bezrobocia. W ie lo k ro tn ie w ypow iadali się na ten tem at: Paw eł K archer, Stefan Palm ow ski, B ronisław M arszałek, W ład y sław Paw likow ski, Ignacy K azim ierczak, Józef C iechanow ski, Feliks P rzy tu lsk i21. Zgłaszali oni liczne w nioski, słali p e ty c je do w ładz w ojew ódzkich i c e n traln y c h w W arszaw ie, in te rp elo w a li kiero w n ictw a p a rty jn e i zw iązkow e. Dom agali się rozszerzenia ro b ó t publicznych, zw iększenia w ysok ości zasiłków u staw o w y ch, rozszerzenia zapom óg żyw nościow ych zarów no ze stro n y F u nduszu Pracy, jak i Pom ocy Zi m ow ej. W y stęp o w ali także o p rzy zn anie jed n o razo w ej bezzw ro tn ej po życzki dla każdego bezrobotnego n a z a k u p y zim ow e (13, 16 XI, 9 XII 1937 r.). P ro testow ali rów nież p rzeciw ko o d rab ianiu przez bez ro b o tny ch p rzy zn aw an y ch zapom óg. Stw ierdzali bow iem , iż źródłem pow staw ania funduszów b y ły dobrow olne sk ład k i opłacane na rzecz bezro b o tn y ch przez ro botn ik ó w pracu jący ch . Dnia 3 II 1938 r. frak cja PPS i klasow ych zw iązków zaw odow ych na posied zeniu RM zgłosiła w tej spraw ie n a stę p u jąc y w niosek: „Stw ierdziw szy, że k lasa ro b o tn i cza, o p łac a ją c d ob ro w o ln e składki na b ezro b o tn y ch m a na uw adze p rzyjście z pom ocą sw ym tow arzyszom , k tó rzy z racji k ap italisty czn e go sy ste m u zostali w yrzucen i poza naw ias w a rszta tó w pracy , przeto p ro te stu je m y przeciw ko o d rab ia n iu zapom ogi przez b ezrobo tny eh” . W niosek jed nak że upadł, gdyż głosow ało za nim 9 osób, zaś 11 w yp o w iedziało się p rzeciw 22.
W reszcie z in ic ja ty w y so cjalistó w RM na w n io sek p rez y d e n ta p o w ołała do życia 18 III 1937 r. K om isję do S praw W alki z Eezrobociem . W jej sk ład w eszli inż. T. M alinow ski — p ra c u ją c y w ów czas w „Boru cie", W . Paw likow ski, A. B ernecker, W id go r R eich ert2®. W y siłk i te je d n akże zaledw ie w n iew ielkim sto p n iu p rzy n o siły pom yślne w yn iki. D la tego też b ezro bo cie m ocno ciążyło n a sy tu a c ji m aterialn ej ludności m iasta i pow odow ało je j o gó ln e zubożenie.
Jed n ak że b e z ro b o tn y p ro le ta ria t zgierski n ie godził się z tym s ta n em rzeczy i n ieu stan n ie po d ejm o w ał w alkę. Stąd Zgierz, pod o bnie ja k
го W A P Ł , A m Z , t. 43, P r o t o k ó ł z III p o s i e d z e n i a R a d y M i e j s k i e j (d a le j R M ) z d n . 26 I 1937 r., s. 4. 81 I b i d e m , P r o t o k ó ł z X V I I p o s i e d z e n i a R M d n . 21 X 1937 r., s. 2i i b i d e m , P r o t o k ó ł z II p o s i e d z e n i a R M d n . 3 II 1938 r., s. 3. гг I b i d e m , t. 4 3a, P r o t o k ó ł z II p o s i e d z e n i a R M d n . 3 II 1938 r., s. 3. 23 I b i d e m , t. 43, P r o t o k ó ł z I V p o s i e d z e n i a R M d n . 18 III 1837 r., s . 7.
inne m iasta o kręgu , był przez cały o k res dw udziestolecia m ięd zy w o jen nego w idow nią o stry ch , m asow ych w alk bezrob otn ych o praw o do p ra cy i o chleb dla w szystkich. W alk a b ezrobotnych w ielo k ro tn ie splatała się z w alk ą robotn ikó w p rac u jąc y c h , dow odząc n a tu ra ln e j jedności w szy stk ich g ru p p ro letariatu , mimo rozdarcia jakie pow odow ał p a n u jąc y w ów czas sy stem sto su n k ó w ekonom icznych.
Szczególne nasilen ie w alk bezro b o tn ych m iało w Z gierzu m iejsce u p rog u la t trzy d ziesty ch , a w ięc w o k resie w ielkiego k ry z y su ek o n o m icznego. Bezrobotni organizow ali liczne w iece i urządzali m an ifesta cy jn e pochody, d em onstracje, w dzierali się do lokali m ag istratu , PUPP, FP itp. Do b u rzliw y ch w y stąp ień bezro b otnych doszło w Zgierzu 3 IV 1930 r. K ilkaset osób usiłow ało się w ów czas dostać do biur m a g istratu . D om agali się oni od w ładz m iasta zatru dn ienia i w y p łaty zasiłków . Przeciw ko nim w y stąp iła policja, k tó ra b ru taln ie rozpędziła zgrom adzonych a re sz tu ją c kilka osób jako „agitato rów kom unistycz n y c h 1'24. Mimo re p re sji jeszcze w ielo k ro tn ie dochodziło do d e m o n stra cji b ezro b o tny ch. Je d n a z w iększych m iała m iejsce w g ru d n iu 1930 r. D em onstrow ali w ów czas b ezrobotni w w ielu m iastach, w tym w Rudzie P abianickiej i Z gierzu. W ładze, jak zw ykle w takich w ypadkach, zor ganizo w anie d em on stracji p rzy p isy w ały „elem entom w yw ro tow y m ", k tó re jak o b y w y k o rz y sty w ały „p an u jące bezrobocie i ciężki stan e k o nom iczny w a rstw p rac u jąc y c h sp o tęg o w an y licznem i redukcjam i w p rzed siębiorstw ach p rzem y sło w y ch "25.
W io sn ą 1931 r. w Z gierzu o d b yło się w iele w ieców bezrobotnych, k tó rz y dom agali się p rac y (najburzliw sze m iały m iejsce 31 m aja). O rg a nizatoram i ich były głów nie klaso w e zw iązki zaw odow e, a także PPS. O dbyły się o n e nie tylko w Zgierzu, ale także w Łodzi, Pabianicach, Z d u ńskiej W oli, A lek sand ro w ie i Tom aszow ie M az.26.
N ieco dłuższa w zm ianka o bezrobociu i jego rozm iarach w Zgierzu b y ła niezbędna, g dyż to zjaw isko społeczne m iało rozległe o d d ziały w a nie na całą sferę ów czesnego życia i w y w arło głęboki w p ływ na o b li cze p o lity cz n e ludności, podobnie ja k jej w ielo rak o i w ielo płaszczy z now o złożona s tru k tu ra społeczno-zaw odow a i narodow ościow o-w yzna- niow a. W szy stk ie te czynniki sta n o w iły podłoże ogrom nie skom pliko w anego obrazu sy tu a c ji p o lity czn ej m ieszkańców tego oiśrodka. W m ieś cie działały o rgan izacje i stow arzyszen ia polskie, żydow skie i niem iec kie. Istn iały p a rtie i stronn ictw a burżu azyjn e, drobnom ieszczańskie i ro botnicze. N ie k ie d y z jed nego środow iska społeczno-zaw odow ego w
yra-u S z c z e g ó ł y d e m o n s t r a c j i b e z r o b o t n y c h w Z g i e r z yra-u , „ G a z e ta P o ls k a " 5 IV 1930,
s. 2.
« W A P Ł , SPŁ, t. 32, k. 212.
stało kilka, a n aw et k ilk anaście u g ru p o w ań p o lity cznych. Społeczność zgierska była pod tym w zglądem odbiciem o gó ln iejszy ch praw idłow ości w łaściw ych u stro jo w i k ap italistyczn em u . Z isto ty sw ej bow iem k a p ita lizm rozdziera społeczeństw o n a k lasy , d ezin teg ru je środow iska, sk łó ca i różni po k rew n e sobie w arstw y . U podłoża bow iem ty ch zjaw isk leży k a p ita listy c z n a w łasno ść śro d k ó w p ro d u k cji. S tąd taka m nogość i różnorodność w Polsce m ięd zy w o jen nej partii i stro n n ictw polity cz n y ch oraz, b ę d ący ch pod ich ideow ym i i p olitycznym i w pływ am i, o rg a nizacji m asow ych takich, ja k zw iązki zaw odow e czy Tuch spółdzielczy. Jed nakże liczącą się siłę stan o w ić m ogła n ie ta s tru k tu ra polityczna, k tó ra pogłębiała rozbieżności i zaostrzała i ta k n ieu n ik n io n e w tym system ie sprzeczności, ale d o p iero ta p a rtia , k tó ra p o tra fiła w yjść spoza sw ych w ąskich, cechow ych ram , o g a rn ą ć całe środow isko ludzi p rac y i dojrzeć to w szystko co ich łączyło. T ym partiom w łaśnie dan e było przeobraźić ów czesny sy stem społeczn y , przebu do w ać jeg o pod staw y. Siłę tę stan o w iła lew ica p olskiego ru ch u robotniczego. •
D roga k u zrozum ieniu m ożliw ości i konieczności budo w ania jed n o ści sił dem o k ratyczn o-lu dow y ch nie b y ła łatw a. Prow adziła o n a często poprzez n a w ro ty w stecz, niezręczności tak ty czn y ch posunięć, poprzez jed n ostro n n e, sch em aty czn e d ecyzje. Jed n ak ż e mimo sw ych rozlicznych słabości w łaśnie ruch robotniczy, głów nie zaś jego n u rt rew o lu cy jn y , b y ł jed y n ie zdolny w ydżw ignąć in te res k la sy ro b o tniczej do rangi po trzeb i in teresó w całego naro d u . T en sk o m plik ow an y p ro ces m ożna z całą p la sty k ą prześledzić w życiu p o lity czn y m Zgierza w o k resie II R zeczypospolitej.
O dzy sk anie n iepodległości w 1918 r. pobudziło n a d e r in tensy w nie w szystkie środow iska. P rzerw aną przez w o jn ę działalność podjęło sze reg sta ry c h p a rtii po lity czn y ch. P ow staw ało rów nież w iele now ych partii. Z agęściła się znacznie m apa p o lity czna Z gierza, podobnie jak całego k raju .
K lasow a s tru k tu ra poszczególnych n arodow ości zróżn ico w ała ich ruch polityczn y. M ieszczaństw o żydow skie zaczęło o d 1918 r. działać w stro n n ictw ie A guda Izrael, w O rg an izacji S y jo n isty czn ej oraz w p a r tii o nazw ie H itach d u t i w reszcie M izrachi. D robnom ieszczaństw o sk u pione b yło w u g ru p o w an iu V olkiści. P artie te k u lty w o w a ły odręb no ści narodow ościow e. S tały na pozycjach n a cjo n alisty czn y ch i k łery k a ln y c h . C h a ra k te ry sty c zn e , iż często u zy sk iw ały one porozum ienie z polskim i partiam i k las p o siad ający ch , a m iędzy sobą zaw ierały porozum ienie tw orząc żydow ski Blok N arodow y. A guda Izrael liczyła około 230 człon ków. K ierow ali nią Lajzer Sirkis, B erek B rechler, PInkus C elnik. N a j częściej czy ty w ano g azetę „Jü d isze T ag eb latt" i „G azetę W arszaw sk ą".
O rg an izacja Syjonistyczna, założona w Z gierzu w 1919 г., skupiała o ko ło 60 osób. W je j k ierow n ictw ie znajdow ali się: Fabian G rynberg, Josef H aron, Łajbisz-M ajlech S rebrnik, Józef Kac. C zytano głów nie gazetę „H ajn d ”. O rg an izacją H itach d u t k iero w a ł w Z gierzu Józef Lewi. Była o n a słab a liczebnie i z b ra k u n ap ły w u członków została w 1928 r. roz w iązana. W tym że sam ym ro k u ro zw iązano M izrachi, a je j członkow ie połączyli się ze syjonistam i. M izrachi założyli Daniel Sirkis i M oszek G oldberg27.
Ż ydow skie środow isko robotnicze rep re z en to w a ł Bund, należący do n a jsta rsz y c h p a rtii robotniczych, o b o g aty ch tra d y c ja c h j dośw iadcze niu. W ie lo k ro tn ie naw iązy w ał on żyw e k o n tak ty z polskim ruchem socjalistyczn ym , a tak że kom unistycznym . W y k ształcił on g ru p ę cen io n ych i szan o w an y ch działaczy, do k tó ry ch należał założyciel i p rze w od niczący o rg an izacji zg iersk iej M oszek W ołkow icz. W grupie ak ty w u znajdow ali się H ersz Gross, Izrael Praszbier, Izrael M iller, Ja k ó b Skór ka. O rg an izacja przeżyw ała o k re s y o żyw ienia i znacznego spadku ak tyw no ści. W 1932 r. liczyła zaledw ie 26 członków . N ie o d g ry w ała w ów czas p ow ażniejszej roli w przeciw ień stw ie do ro ku 1928, kied y b yła n a d e r a k ty w n a , a w czasie kam panii w y bo rczej do p a rlam en tu i w y b o ró w sam o rząd ow y ch zaznaczyła trw a le sw ą obecność w śró d w y bo rcó w żydow skich. Z organizow ała w ów czas kilkanaście w ieców , wT k tó ry ch uczestniczyło po k ilk aset o só b 28.
Z Bundem k o n k u ro w ała p a rtia P oaley-Syjon, k tó re j lew ica po do k o nanym rozłam ie w ielo k ro tn ie o w o cnie w spó łp racow ała z polskim i siła mi lew icow ym i w o b ro n ie dem o k racji. Podczas w ielu lok alnych k am p an ii w y b o rczy ch , jak do R ady K asy C h ory ch czy sam orządu m iejsk ie go, szuk ała k o n ta k tu z polskim i ugrup o w an iam i robotniczym i nierzadko na ich rew o lu cy jn y m skrzydle. Ź ródła o d n o to w ały n a d e r rozległą dzia łaln ość te j org an izacji jesien ią 1928 r. podczas w yborów do K asy C ho rych. P oaley-S yjon zorganizow ała Ż ydow ski R obotniczy K om itet W y b o rcz y a spośród działaczy w y b ijali się N osch Kon, H ersz C elbard, Lewin M endel, Chaim Eerm an, Srul F elden” .
Dość je d n o lite w m om encie od zyskania niepodległości środow isko niem ieckie, zaczęło się szy b ko różnicow ać. W yk ształcił się w nim n u rt a sy m ilato rsk i i nacjo n alisty czn y . T en o sta tn i w lata ch trzy d ziesty ch s ta ł się p o żyw ką dla ag resy w n eg o hitlery zm u , szczególnie w idocznego
» W A P Ł , SPŁ, t. 33, P i s m o SPŁ d o W B P U W Ł z dn. 30 V I 1932 r„ k. 21, 22. « C A M S W , U W Ł A /2 Ł ó d ź V , t. 2 , S l W B P n r 7, 10, 47, г d n . 28 II, 10 III, 2 4 X I 1923 r., s. 25, 23, 9, 10.
w Z gierzu w ru chu tzw. m łodoniem ieckim , już zaczepnym i butnym w 1934 r. w czasie w y bo ró w do RM.30.
N a początku 1939 r. Z gierską p rg an izacją N iem ieckiego Zw iązku Ludow ego (D eutscher V olksverband) kierow ali: O skar W atk ę, G eorg K erber, K arol Linke, R yszard B e lm a n 31.
W Z gierzu działało koło N iem ieckiego Z w iązku K ulturalno-G ospo- darczego. N a jego czele przez szereg lat stał p a sto r A le k san d e r Falc- man. W p o lity czn ej w alce k o n k u re n c y jn e j został o n jednakże po k o n an y przez zw olenników se n ato ra A ugusta U tty, k tó rzy n a w e t d o pro wadzili w 1932 r. do o d e b ra n ia mu p arafii e w a n g e lick o -au g sb u rsk iej w R adogoszczu i zw olnili go z obow iązków p a sto ra 3*. Po tych s ta r ciach NZK-Ch nie p rze jaw ia ł zbytniej ak ty w n o ści. W połow ie lat tr z y dziestych liczył on 25 członków i nie po siad ał w Z gierzu w iąkszego znaczenia. W w yborach d ek laro w ał się na rzecz list p ro rz ą d o w y c h 33.
Robotnicy niem ieccy, n aw iązu jąc do b o g aty ch trad y cji w łasnego ru ch u politycznego j jego rozlicznych zw iązków zadzierżgniętych jesz cze w o kresie n iew oli naro d o w ej z o rg an iz ac ją SDKPiL, zorganizow ali w 1922 r. N iem iecką S ocjalistyczną P artię P racy (D eutsche Sozialistis che A rb eitspartei). Prężna jej o rg an izacja działała ta k ż e w Zgierzu, gdzie pracą k iero w ał nauczyciel m iejsco w ej szkoły ludow ej A le k san der F reichelt. NSPP naw iązała żyw e k o n ta k ty z organizacjam i w Łodzi, A leksandrow ie, O zorkow ie, Tom aszow ie M a t, Z duńskiej W oli. Silnie a k c en tu ją c w sw ej działalności p ro b lem y so cjaln e takie, ja k u staw o daw stw o p rac y , św iadom a była po trzeb y i konieczności w sp ó łp ra c y p o l skich i niem ieckich robotników . Lewica tej p a rtii u trzy m y w ała bliskie więzi z polskim ruchem kom unistycznym .
NSPP w Z gierzu żyw o reagow ała na w y pad ki zachodzące w kraju. N a d e r k ry ty c z n ie odniosła się do p rzew ro tu m ajow ego. N a w iecu zwo łanym 27 XI 1926 r., w k tó ry m uczestniczyło 200 osób o rg an izato rzy postaw ili zasadnicze pytanie: ..Dokąd s te ru je Piłsudski''. W y p adk i m a jo w e o ceniono jak o an ty k o n sty tu c y jn e, uzn an o iż robotnikow i p rze w rót nie p rzy n ió sł zmian na lepsze, przeciw nie, zauw ażono zaprzepaszcza nie do tychczasow ych zdobyczy socjalnych, oznajm iono, iż go tuje się zam ach na 8-godzinny dzień p ra c y 34.
*5 W A P Ł , SPŁ, t. 34, S p r a w o z d a n i e nr 5 z a m a j 1934, k. <4. 51 C A M S W , U W Ł , A /2 Ł ó d ź 1, t. 24, S p r a w y n a r o d o w o ś c i o w e , S M , nr 1, га s t y c z e ń J9?9 r., s. 4. » W A P Ł , SPŁ, t. 33, P i s m o S t a r o s t w a d o W B P U W Ł d n . 8 III 1932 r., к . 51. S3 I b i d e m , t. 34, S p r a w o z d a n i e p o l i t y c z n e s t a r o s t y p o w i a t o w e g o ł ó d z k i e g o za r o k 1934, s. 4. 34 C A M S W , U W Ł, A /2 Ł ód ź II, t. 1, S p r a w o z d a n i e m i e s i ę c z n e z r u c h u z a w o d o w e g o , p o l i t y c z n e g o i n a r o d o w o ś c i o w e g o , 25 X — 2 5 X I 192S r. s. 54,
W zm ożoną ak ty w n o ść NSPP w Z gierzu zauw ażyć się dało w 1927 r. w pięcio lecie u tw o rzen ia partii. Rocznicę tę obchodzono uroczyście. O bchody zain aug urow ała w dniu 7 V 1927 r. akadem ia. U czestniczyli w n iej p rzed staw iciele NSPP Łodzi, A leksan d row a, Tom aszow a M azo w ieckiego i O zorkow a. U dział brali w n iej także p o lscy socjaliści z w iceb urm istrzem Z gierza, członkiem PPS Stanisław em Szym czakiem . M ów cy o pow iadali się za k oniecznością w spółpracy polskich i niem iec kich robotników . Zgrom adzeni przyjm ow ali ten po stu lat z serdeczną a p ro b a tą 38.
O d 12 V I 1927 r. o rg an iz ac ja NSPP w ZgierziS zw ołała s e rię wieców , w łączając się w n u rt kam panii w y b o rczej do sam orządu tery to rialn eg o . W licznych w ystąp ien iach p rzew ijała się tro sk a p artii o sy tu a c ję m a terialn ą robotników niem ieckich. W źródłach o d n otow ane zostały w y s tąpienia A. F reichelta, A rtu ra K röniga, Ludw ika Kuka, Emila Zerbego, R einholda Klima o raz Scherischa, Fischera, Schrita**.
C zynnie u czestniczy ła też NSPP w kam panii w yborczej do Rady KCh jesie n ią 1928 r. N aw o ływ ano pow szechnie do konso lidacji ro b o t niczej z polskim i socjalistam i. Ale w w ielu w y stąp ien iach b y ły o stre ak cen ty an tyk om u nisty czne. Szczególnie w y raźn ie sform ułow ał je E. Z erbe na w iecu 3 XI 1928 r. A ngażow ał się też w kam panię w yborczą A. F reichelt. W y stęp o w ał w Zgierzu Israel K ociołek37.
W połow ie lat trzy d ziesty ch działalność NSPP w Z gierzu w yraźn ie osłabła. W ładze adm in istracy jn e ocen iły , iż nie p rzejaw iała o n a sp ec
jaln ej akty w no ści, a w kam paniach w y bo rczych do sam orządu szła ra zem z PPS, także w spólnie z nią b o jk oto w ała w y b o ry p a rlam en tarn e. W 1934 r. oddział zgierski NSPP liczył je d y n ie 22 członków 98.
Bogaty w achlarz p artii o d zw iercied lał p o staw y ludności polskiej. Duże siły w Z gierzu posiadała praw ica zw ana e n d e ck ą w p ostaci Stro n nictw a N arodow ego. O ddział zgierski SN p o w stał w 1919 r. W o k res ach p a rla m e n tarn y c h kam panii w y b orczych w y stęp ow ało ono jak o blok pod nazw ą Zw iązek Ludowro-N arodow y, a w w y b o rach lo k aln y ch jako blok K atolicko-N arodow y. W Radzie M iejskiej e n d e cja tw orzyła Klub O bozu N arodow ego.
Endecja posiadała w Z gierzu p rężną i liczną organizację. W 1935 r. skupiała 250 cziynnych członków . Stanow iła dom inującą partię zgier skiego m ieszczaństw a i inteligen cji m ieszczańskiej. M iała znaczne w p ły w y w śró d rzem ieślników , a także w n iek tó ry ch k ręg a c h robotniczych.
Ib id e m , t. la , S t W B P n r 46, d n . 14 V 1927 r„ s. U .
I b i d e m , nr 51, 53, 55, dn. 18 VI, 2 VII, IS VII 1927 r„ s. 18, 15, 13.
37 I b i d e m , nr 45, dn. 10 XI 1928 r„ s. 8.
3* W APŁ, SPŁ, !. 34, S p r a w o z d a n i e p o l i t y c z n e s t a r o s t y p o w i a t o w e g o ł ó d z k i e g o z a r o k 1934, s. 4,
M ogła liczyć na poparcie k iero w n ictw a fabryki ,,Przem ysł C hem iczny — Boruta", gdzie p rac o w ało kilku jej czołow ych działaczy, w tym długoletni p rez e s i sk arb n ik inż. W ład y sław Flaczyński. O p ierała się też o S y n d y k at Rolny, k tó reg o d y rek to r Stefan C hęciński był przez w iele lat p rezesem SN. J e j siły w zm acniały także k o rzy stn e u k łady z lokalnym i w ładzam i, gdyż d ługoletnim w icep rezy d en tem m iasta był jej n a stę p n y p rezes Leopold Z ajączko w sk i3". O p a rc ie się o kościół k a tolicki daw ało org anizacji czynne i efe k ty w n e poparcie m iejscow ego kleru, szczególnie zaś księdza C esarza. N adto ścisłe w spółdziałanie z katolickim i stow arzyszen iam i m ężów , k ob iet i m łodzieży w zm agało jej obecność w życiu polityczn ym m iasta i rozszerzało znacznie jej w pły w y społeczne. W reszcie do dość znacznych w pływ ów doszedł w Zgierzu Obóz W ielk iej Polski, na k tó ry m e n d e cja także bazow ała.
W trak cie w y b oró w do Sejm u w 1928 r. ZLN organizow ał w iele w ieców w Zgterzu, podobnie jak w Rudzie P abianickiej i Tuszynie. P rzeciętn ie przychodziło nań około 200 osób. A gitow ano na rzecz listy n r 24, tj. Bloku K atolicko-N arodow ego. P relegenci ek sp o n o w ali w kam panii w y b o rczej p o stu lat szkoły k ato lick iej w Polsce49, zm niejszenia liczby p artii p olitycznych w k raju , oczyw iście kosztem likw idacji k o n k u ren c y jn y ch w obec en d ecji u g ru p o w ań 41.
W latach trz y d z ie sty c h znaczną ak ty w n o ść w ykazy w ała sekcja m ło dych p rzy SN. Przez w iele lat jej k ierow nikiem był Euzebiusz Sobaci- ński, o cen ia n y przez w ładze staro ściań sk ie jak o ,,jeden z n a jru c h liw szych działaczy tego obozu". Po nim kiero w n ictw o sekcji o b jął „ró w nież bardzo a k ty w n y działacz, ślusarz, b ezro botny" M arian C y lk e42.
SN „n ajak ty w n iejsza i n ajliczn iejsza o rg an iz ac ja " w Zgierzu zdo była w 1934 r. podczas w yborów do RM 16 m andatów , a w ięc połow ę w szystkich m iejsc w R adzie4*. W Klubie Obozu N arod ow eg o znajdow ali się w 1938 r. radni: Edw ard K arasiński, Jan Brjyszewski, Jan M artyń- ski, L. Leidigkeit, I. B uczyński, B. M atuszew ski, 1. M ichalski, S. Łod- wig, I. Paw lak, J. Kubicki, S. M ikołajczyk, C hojnacki. Znani byli z gw ałtow n ych antysem ick ich w ystąp ień . Zgłaszali w tym zakresie sze reg nieodpow iedzialnych w niosków 44.
r( I b i d e m , N o t a t k a p r z o d o w n i k a s ł u ż b y ś l e d c z e j J. W ł o d a r c z y k a , k. 50. 4” C A M S W , U W Ł , A /2 Ł ó d ź III, t. 2, E t W B P nr 9 z d n . 3 III 1928 r. s. 6. 41 I b i d e m , nr 10, z dn. 10 III 1928 r., s. 6. 41 WAPŁ, SPŁ, t. 34, S p r a w o z d a n i e m i e s i ę c z n e s t a r o s t y z a w r z e s i e ń 1934 r.. к. 42. 43 I b i d e m S p r a w o z d a n i e p o l i t y c z n e s t a r o s t y p o w i a t o w ę g o ł ó d z k i e g o z a r o k 1934. s. 4. 44 I b i d e m . A m Z , t. 43a, P r o t o k ó ł г II p o s i e d z e n i a R M dn. 3 II 1938 r., s. 4, 5,
P olityczna k o n k u ren tk a e n d e c ji — san acja n a b ra ła o rg an izacy jn y ch k ształtów w 1927 r. w postaci u tw o rzo neg o w ów czas B ezpartyjnego Bloku w sp ó łp ra c y z Rządem (BBWR). Mimo ogrom nego n ak ład u sił i śro dkó w początkow o nie zdołał się BBWR w Z gierzu um ocnić. Ale w 1930 r. w p rzed ed n iu drugiej, po przew ro cie m ajow ym , p a rla m e n ta r nej kam panii w yb o rczej o rg an izacja zgierska została odbudow ana. K ie row ała nią Rada G rodzka. Prezesem został d y re k to r szkoły śred n iej w Z gierzu Zygm unt Lazar45, w icep rezesem m iejscow y działacz Zw iąz ku L egionistów dłu goletn i burm istrz, a n a stęp n ie p rezy d en t m iasta Ja n Św iercz, zaś sk arbnikiem i jed n o cześn ie sek retarzem K azim ierz T opol ski.
O dbudow ana w 1930 r. organizacja BBWR o p a rła się głów nie na o rgan izacjach kom batanckich i p aram ilitarn y ch . Był to Z w iązek S trze lecki, F ed eracja Zw iązków O brońców O jczyzny, Z w iązek Podoficerów Rezerw y, S tow arzyszenie R ezerw istów i b yły ch W ojskow ych, Zw iązek Inw alidów W o jen n y ch . Liczyła nadto na S tow arzyszenie M łodzieży Pol skiej ,,O rlę", Zw iązek P racy O b y w atelsk iej Kobiet, R esursę Rzem ieśl
niczą40. '
D ziałalność BBWR w sp ierał znacznie d y re k to r Szkoły H andlow ej w Z gierzu Jak ó b Cezak. M iał on o p in ię dobrego m ów cy i org an izato ra, przem aw iał rzeczow o i nie posłu g iw ał się dem agogią, po siad ał w pływ y w śród nauczycieli i m iejsco w ej inteligencji. S ta ro sta 27 IV 1931 r. do daw ał do te j c h a ra k te ry sty k i — „ je d y n y p racow nik n a u k o w y w pow ie cie, w y d a ł kilka książek n a u k o w y c h ”47.
W Z w iązku L egionistów na rzecz BBWR oprócz J. Św iercza p rac o wali: Ja n Teska, W itold Żelazow ski, Eugeniusz H ertel, w szyscy człon kow ie Z arządu Zw iązku od października 1931 r.48 J. T eska działał w Z a rządzie Stow arzyszenia R ezerw istów i b y ły ch W ojskow ych. Z nim, od listo pad a 1931, byli razem w y b ran i Jan Staw iak, Ludw ik K ausik, Jerzy K rzem iński i Edw ard B reda49. T akże w listopadzie w y b ra n y n ow y Za rząd Z w iązku Inw alidów W o je n n y c h d ek laro w ał się na rzecz BBWR. Byli to: Bolesław Korab, Stefan Rogalski, M ichał Trocha*0.
45 W ła d z e s t a r o ś c iń s k ie o c e n i a ł y g o ja k o c z ło w ie k a in t e lig e n t n e g o , d z ie ln e g o , w y t r w a łe g o , c i e s z ą c e g o s i ę d o b r ą o p in ią w ś r ó d m ie s z k a ń c ó w , b io r ą c e g o d o ś ć c z y n n y u d z ia ł w p r a c a c h s p o łe c z n y c h n a t e r e n ie Z g ie r z a (W A P Ł , SPŁ, t. 33, k . 15). 46 I b i d e m , k . 21. 47 I b i d e m , k. 15. 41 I b i d e m , t. 32, S p r a w o z d a n i e m i e s i ę c z n e z r u c h u l e g a l n e g o n r 10 z a p a ź d z i e r n i k 1931 r„ s. 13. ** I b i d e m , S p r a w o z d a n i e m i e s i ę c z n e z r u c h u l e g a l n e g o n r 11 z a l i s t o p a d 1931 r., s. 12. fi I b i d e m , s. 13.
W o k resie p rzew lek łeg o k ry zy su ekonom icznego, głów nie zaś od 1930 r., BBWR w Z gierzu w y k azy w ał znaczne zain teresow anie p ro b le m aty ką socjalną. G łów nym problem em , któ ry m się zajm ow ał, było bez robocie. Stał n a sta n o w isk u k o n sek w en tn ej w alki z tym zjaw iskiem i szeroko w śród ro bo tn ik ó w propagow ał, p rzy w yd atny m w sp a rciu dzia- łacziy łódzkich, ,,plan rzą d u w w alce z bezrobociem"®1.
O d p o czątk u 1934 r. w działalności BBWR w y b ijała się spraw a sto sunków polsko-niem ieckich, stan o w isk a H itle ra w obec Polski52, w y p o w iedzenie przez polskiego m in istra sp raw zag ranicznych Józefa Becka tra k ta tu o m niejszościach narodow ych. U rządzano o dczy ty, o rg an izo w a no m an ifestacje” .
W 1934 r. sta ra n o się także pobudzić i w łączyć do p rac y w BBWR in ne o rg an izacje. Je d n ą z sił było koło Z jednoczenia N arodow eg o M o c arn ej Polski. Do Zgierza z odczytem p rzy je ch a ł n aw et d y rek to r W y działu Społeczno-Politycznego K ancelarii P rezy d en ta RP W ielkopolski. Był także naczelnik Izby Skarbow ej z Łodzi S tanisław N ajd er. Dnia 25 XI 1934 r. o d b y ła się lu stra c ja o rg an iz ac y jn a tego koła54. D ziała nia w ładz szłiy także w k ieru n k u u ru ch o m ien ia N arodow ego S tro n n ic twa P ra cy o raz PPS daw nej F rakcji R ew o lu cy jn ej. Mimo ty ch zabiegów BBWR w Z gierzu nie zdołał się um ocnić. W ładze zw ierzchnie oceniły, iż w ysiłki podczas w ybo ró w do RM w 1934 r. n ie dały spodziew anych w yników . P rzyniosły o n e sanacji, m im o zgiełkliw ej prop agandy , zaled wie 8 m andatów , a w ięc jed n ą czw artą o g ó ln ej liczby radn ych . Po w y borach sam orządow ych w y stąp iły n iesnaski w Radzie G rodzkiej BBWR i n astąp ił całkow ity zastój w praqy. W 1935 r. czynniki zw ierzchnie d a ły o strą o cenę BBWR w Zgierzu. S tw ierd ziły one, iż nie stał on „na w ysokości zadania, nie w y k azał k onsolidacji i zw artości, n ie posiadał n ależy teg o kierow nictw a"- O kazało się, że BBWR nie m iał tam żadne go op arcia w o rg an izacjach p orządkow ych, k tó ry c h jak o b y b y ł „em ana- c ją " 55. W idziano jed y n ie działalność Z w iązku R ezerw istów , a pozostałe o rg an izacje w p rześw iadczen iu w ładz p ow iatow y ch nie m iały żadnego znaczenia.
P o rozw iązaniu BBWR podobnie u k ształto w ała się po zy cja OZN-u, k tó re g o sztan d aro w ą p o sta c ią pozostaw ał n ad al J a n Św iercz. R epre zen tu jąc organ izację zg iersk ą, w chodził od 20 V 1937 r. do ra d y
wo-51 I b i d e m , s. 6. s* I b i d e m , t. 34, S p r a w o z d a n i e nr 2 z a l u t y 1934 r„ k. 39. 53 C A M S W , U W Ł , A /2 Ł ó d ź III, t. 15, S p r a w o z d a n i e m i e s i ę c z n e W B P z a w r z e s i e ń 1034 r., s. 16. 54 I b i d e m , S M W B P z a l i s t o p a d 1934 r., s. 16, 17. 55 W A P Ł , SPŁ, t. 34, S p r a w o z d a n i e p o l i t y c z n e s t a r o s t y p o w i a t o w e g o ł ó d z k i e g o z a r o k 1934, s. 4.
jcw ódzkiej OZN3*. I choć now a p artia sanacji nasiliła sw e zabiegi, d o konu jąc rozłam ów w o rg an izacjach opozycji a n ty rz ąd o w e j i p rze ch w y tu jąc z ich szeregów stron n ik ó w , a u to ry te tu politycznego sobie nie zbudow ała. Zdołała jed n a k poczynić szczerby i w yłom y w n ie k tó ry ch o rg an izacjach d em o k ratyczn y ch i lew icow ych, głów nie zaś w PPS. Skłóciw szy przeciw ników , rozbiła m o n tu jącą się w iększość w RM i dość łatw o obsadziła stan ow isk a p re z y d e n ta i w icep rezy d en ta m iasta. Na czele radnych, k tó rz y od 27 X 1938 r. przyjęli nazw ę ,,Koła Radnych OZN-u", sta ł Jan N iepokój37.
Słabo rysow ało się w Z gierzu klasyczne u g ru p o w a n ie centrow e m iędzyw ojennej Polski — C h rześcijańska D em okracja. N ie zdobyła ona tu nigdy znaczniejszej pozycji. N ie p o trafiła też, jak m ożna sądzić, w ychow ać lo kalnych p rzyw ódców . Działalność a g ita cy jn ą budow ała na m ów cach z zew n ątrz — z Łodzi lub W arszaw y. I choć m iała w Z gierzu zaplecze w S tow arzyszeniu R obotników C h rześcijan i kilku innych org an izacjach zaw odow ych, nie odnosiła w m ieście su kcesó w w y b o r czych. Dla zgierskiego e le k to ra tu program jej nie był dość a tra k c y jn y . I choć C h rześcijań sk ie K om itety W y b orcze w y stęp o w ały zaw sze pod chw ytliw ym hasłem uzdrow ienia gospodarki m iejskiej, w y b o rcy w ole li ją uzdraw iać w in n ej ko n stelacji politycznej. W ielu ludzi zrażał za żarty antykom unizm ChD, ekspo n o w an y w w y stąp ien iach m ów ców na każdym w iecu p rzedw yborczym i na każdym ze b ra n iu stow arzyszenia. Stąd też prop ozy cje polityczne i org an izacy jn e zgierskiej ChD sp o ty kały się z o strą k ry ty k ą, szczególnie ze stro n y członków zw iązków za wodowych*8.
T rw alsze m iejsce natom iast, szczególnie w pierw szych dziesięciu latach niepodległości, zdobyła sobie w lokalnym układzie sił druga p a rtia ów czesnego centrum p arlam en tarn eg o — N aro d o w y Z w iązek Ro botniczy, o d 1921 r. N arodo w a P artia Robotnicza. Liczyła się ona za rów no w w y b o rach do Sejm u, jak i dp m iejscow y ch ogniw w ładzy sam o rządow ej. W sp ie ra ły ją dość znacznie o rg an izacje zaw odow e i sto w a rz y szenia kulturalno-ośw iatow e. Po p rzew ro cie m ajow ym jedn akże ten w zrost polityczny uleg ł o słab ien iu w w y n ik u skutecznej działalności rozbijackiej sanacji. P artia rozpadła się n a d w a zw alczające się skrzyd ła — p ro rządo w e (NPR— Lewica) i o p o zy cy jne (NPR—Praw ica).
N PR -Praw ica b rała bardzo a k ty w n y udział w w y b o rach do RM w 1927 r. O rgan izow ała szereg w ieców , w y staw iła o d ręb n ą listę i p ro w adziła kam panię w yborczą sam odzielnie jak o K om itet W y b o rczy
NPR-*6 I b i d e m , A m Z , t. 431, K a r t a s t a t y s t y c z n a c z ł o n k a R a d y W o j e w ó d z k i e j . 57 I b i d e m , t. 43a, P r o t o k ó ł z p o s i e d z e n i a X I R M d n . 27 X 1938 r., s. 2.
-praw icy. Szczególnie czynni byli m iejscow i działacze: M ichalak, Zy- g ier i P a to ra " . N ie zapew niło to jed n ak u g rupow aniu w iększych su k cesów.
NPR-Lewica u trw aliła sw ą obecność w g eografii w yborczej jesien ią 19fà8 r. do Rady KCh. B udow ała sw e p lan y w kam panii n a zw iązku zaw odow ym robotników budow lanych w Zgierzu, w którym m iała dość znaczne w pływ y. Pozw alało jej to orgaftizow ać w iece i naw iązyw ać bezp ośred n ie k o n tak ty z w yborcam i. A k cją k iero w ał Stefan B ednar czyk®0. Prezesom NPR-Lewicy był w spom niany J. Św iercz, k tóry n a stępnie, ja k w idzieliśm y, stał się filarem p o lity k i rząd ow ej w Zgierzu®1. Burzliwy .strumień ów czesnego życia p o litycznego rozm ył w lata ch trz y dziestych ten n u rt dość skutecznie.
Lewicę społeczną w Z gierzu re p re z e n to w a ły cztery partie: Polska Partia Socjalistyczna, N iezależna S ocjalistyczna P artia Pracy, Polska Partia S ocjalisty czn a Lewica i K om unistyczna P artia Polski. Te w łaś nie siły polityczne zdołały p rz e trw a ć zm ienne k o leje losu i le g ły u pod staw w spółczesności.
PPS u schy łk u w o jn y w 1918 r. w eszła w fazę o grom nego pobudze nia o rg an iz ac y jn e g o i polityczn ego . Rodząca się niepodległość Polski w y w o ły w ała w je j szereg ach potrzebę działania k o n stru k ty w n e g o i p ro gram ow ego. N a fali n iesp o ty k an eg o d o tąd en tu zjazm u p atrioty czn ego , w klim acie któ reg o ów czesne pokolenie budow ało państw o polskie, zgierska o rg an izacja PPS nie zagubiła jakże nabolałych, społecznych treści sw ego prog ram u. Toteż dek laracja dziew ięciu rad n y ch PPS z czer w ca 1919 r. głosiła, iż socjaliści w alczyć będą o pow szechne, rów ne, tajne, b ezp o śred n ie i p ro p o rc jo n aln e w y b o ry , o zabezpieczenie m ate rialneg o i m oralnego -bytu szero k ich w a rstw pracow niczy ch (o 8 godzin ny dzień p rac y , m inimum płac), o lik w id ację bezrobocia (domagać się będą szero kieg o uru ch o m ien ia robót m iejskich). PPS zapow iedziała za pośrednictw em sw ych rad n y ch w alkę z lichw ą żiywnościową i m ieszka niow ą, zapow iedziała zorganizow anie ap ro w izacji (k o o p eraty w y ro b o tn i cze). P ostulow ała w pro w ad zen ie p ostępow ego p o d a tk u dochodow ego, za stosow anie p o d atk u m ajątkow ego, ko nfiskatę zysków w o je n n y c h i p a s karskich, p rzejęcie na w łasność m iasta dotąd p ry w a tn y c h przed się bio rstw użyteczności publicznej takich, ja k tram w aje, e le k tro w an ia , k in e m atografy. W d ek laracji dom agano się w olności strajk ó w , zrzeszenia się, sp raw ied liw y ch w aru n k ó w p rac y i płacy. Socjaliści w reszcie żądali
58 I b i d e m , s. 9.
«0 I b i d e m , A /2 Ł ód ź X X , t. 2, S t W B P n r 47 z d n . 2 4 X 1928 r., s. 16. 61 W A P Ł , SPŁ, t. 32, S M z r u c h u l e g a l n e g o z a g r u d z i e ń 1 9 3 i r., s. 7.
jedno litej, przym usow ej, p ow szechnej i bezp łatnej szkoły świeckiej®2. Były to więc inicjacje p rek u rso rsk ie.
W 1920 r. zgierska o rg an izacja PPS p rzejaw iała dość natężoną Lziałalność o rg an izacy jn ą. K om itet D zielnicow y od b y ł 46 posiedzeń, z o r ganizow ano 15 lokalnych k o n feren cji p a rty jn y ch . O gółem odbyło się w tym roku 30 zebrań członków , przeprow adzono 10 w ieców i zgrom a dzeń publicznych o raz 6 o d czytów i w ieczorów d y sk u sy jn y c h 03.
W połow ie lat d w u dziestych po zy cja PPS w Z gierzu uległa zachw ia niu. Partia, p o zw alając sw ym przed staw icielom w spółuczestniczyć w rządach w 1920— 1921, a n a stę p n ie w 1925— 1926, brała na siebie, w oczach m as, odpow iedzialność za kryzys, bezrobocie, p o tęg u ją cą się biedę, szalejącą inflację i o rg ię nadużyć na rynku. R osły w ięc w jej szeregach n a stro je niezadow olenia, form ow ała się lew ica. W 1926 r. opuściła ona szeregi p artii. Jed n o cześn ie po p rzew ro cie m ajow ym p rz y puściła n a PPS szturm sa n ac ja — siała w lo k aln y ch o rg an iz ac ja ch za męt, sk łó cała przyw ódców , rozbijała partię. W jej w y n ik u w 1928 r. Ję d rz e j M oraczew ski i Rajm und Jaw o ro w sk i dokonali rozłam u i u tw o rzyli p ro sa n a c y jn ą PPS daw ną F rak cję R ew olucyjną. W lo k aln y ch w y m iarach p ro cesy te zachodziły także w Zgierzu.
O d 1927 r. zgierska o rg an izacja PPS w eszła w fazę zao strzająceg o się ferm entu. Z ary so w ały się dw a zasadnicze stan ow iska — prorządow e, k tó reg o stro nn ik iem był Kazim ierz W ojciechow ski i o p o zy cy jn e w obec san acji, k tó re rep rezen to w ał se k re ta rz RM Zgierza S tanisław Szymczyk. K. W ojciechow ski członek W y d ziału Pow iatow ego Sejm iku Łódzkiego, k ierow nik Biura KCh oraz p rezes m iejsco w ej o rganizacji Strzelca z y s kał sobie sk uteczne p o p arcie władz. W w yborach do RM forsow ał on koncepcję w spólnej listy w yb o rczej PPS i u g ru p o w ań prorządow ych. N apo tkał tu na zdecyd o w an y sprzeciw Szym czyka i OKR Łódź-Pod- m iejska. N a to nałożyły się d w u stro n ne o sk arżen ia n a tu ry ety czn ej. W celu ich rozw ikłania p ow ołano sąd p a rty jn y . W o jciechow skiem u g ro ziło u su n ięcie z partii. Począł o n gorączkow o kaptow ać sobie zw olen ników . W o rgan izacji doszło do o stre g o ferm en tu 84. Pow odow ało to za nied bania w działalności o rg an iz ac y jn e j i p ra c y politycznej, zniechęcało w ielu ludzi do partii, ta zaś traciła a u to ry te t m oralno-polityczny. K ry zys w jak i w eszła PPS w Z gierzu b ył przedm iotem rozw ażań na w ielu zebran iach i k o n feren cjach p a rty jn y ch . O m aw iano go także 12 VI 1927 r. na ko n feren cji zw ołanej z in icjaty w y OKR w Z gierzu w spraw ie w
ybo-'* D e k l a r a c j a r a d n y c h PPS, „ G a z e ta Z g ie r sk a " 14 V I 1919, s. 3.
•3 K. W i ę с h, P o l s k a P a r t i a S o c j a l i s t y c z n a 1918— 1921, W a r s ia w a 1078, s. 404— — 405.
rów do samorządu®*. W m iarę u p ływ u czasu ferm ent je d n a k n ie w y g a sał. O rg an izacja zgiersk a PPS stała się teren em p o żałow ania god n ych w ielo stro n n y ch oskarżeń, różn o rak ich pom ów ień i o so b isty ch p o rac h u n ków. OKR Łódź-Podm iejska chcąc w yprow adzić o rg an izację z im pasu rozw iązał m iejscow e kierow nictw o i m ianow ał now e. Przew odniczącym K om itetu D zielnicow ego został rad n y W ład y sław Paw likow ski, s e k re tarzem T eodorczyk zaś członkam i Roman? (Feliks?) Przytulski, J. N eu man, A dam Bieńkowski, Ja n C hudobiński i Leszkiew icz. K ierow nictw o m iało przy go to w ać ko nferencję, k tó re j zadaniem m iał być w y b ór k o m itetu. Stan tym czasow ości zaś się n ieb ezp iecznie przedłużał. PPS, k tó ra n a forum sam orząd u w alczy ła przeciw ko rządom k om isarycznym , s a m a zastosow ała ten system w e w łasn ej o rgan izacji. N ie budow ało je j to a u to ry te tu , nadto rodziło n o w y sprzeciw w e w łasn y ch szeregach . Przeciw ko p rak ty k o m m ianow ania k iero w n ic tw a w y stąp ił P ieczyrak, M ączyński, K. Podgórski — działacze zg ierscy 6®. Ta p ra k ty k a k iero w n ic tw a o k rę g u p a rty jn e g o tak dalece p o d erw ała jeg o a u to ry te t w sz ere g ach członków , iż na zeb ran iu w yborczym 22 X 1927 r., m im o obecności na nim sam ego przew od n icząceg o OKR A ntoniego Szczerkow skiego. w w yb o rach p rze g ra ła grupa, za k tó rą o p o w iadała się in stan cja PPS, tj. g ru p a B ronisław y C ho rąży -C hru p k ow ej, W . P aw likow skiego i S. Szym czaka. W KD znaleźli się stro n n ic y K. W o jciechow skiego, a w ięc p rz e w odniczącym został K uśm ierek, jego zastęp cą K. W ojciechow ski, człon kam i A lek san d er Roli, Sosnow ski, Szmidt. O ceniono w y n ik w yborów jako zw ycięstw o san acji w łonie PPS67.
Z w ycięstw o g ru p y p ro sa n a c y jn e j osłabiło p a rtię ta k dalece, iż w la tach 1927— 1934 p rze stała się liczyć w sam orządzie m iasta. Z niechęciw szy do siebie zupełnie w yborców , p rzeg ry w ała jed n e w y b o ry po d ru gich. Podczas gdy w 1923 r. uzy sk ała on a 10 m andatów w RM, to w 1927 r. jed y n ie w prow ad ziła 3 rad n y ch i 2 zastępców , a w 1934 r. m iała 5 radnych*8. D ane te w praw dzie św iadczą o sp ad k u je j p o p u la r ności, choć oczyw iście nie od p o w iad ają je j fak ty czn ej sile społecznej.
Proces odbudow ania w pływ ów PPS w śró d m as robotniczych Zgierza był nad er tru d n y i p rzeb ieg ał pow oli. W ielkim w ysiłkiem , o p ie ra ją c się o klasow y ruch zaw odow y, socjaliści zg ierscy rozw ijali działalność polityczną. Znaczącym ogniw em w tych zm aganiach b yła p o d ję ta przez PPS kam pan ia przeciw ko no w ej o rd y n a c ji w y b o rczej do S ejm u i Se n a tu w 1935 r. O rg an izacja w Zgierzu, podobnie jak w Łodzi,
Pabiani-65 I b i d e m , A /2 Ł ód ź V III, t. 1, S t W B P n r 51 z d n . 18 V I 1927 r., s. 8. 66 I b i d e m , S t W B P n r 62 z dn. 3 I X 1927 r., s. 18.
C7 I b i d e m S t W B P n r 72 z d n . 12 X I 1927 r., s . 10.
“ W A P Ł , SPŁ, t. 34, S p r a w o z d a n i e p o l i t y c z n e s t a r o s t y p o w i a t o w e g o ł ó d z k i e g o z a r o k 1934, s. 4.
cach i in n y ch m iastach znalazła się znów w głów nym nu rcie życia spo- łe czno - i deow e go kraju®9. Jed n ak ż e całkow icie w yszła ona z tego długo trw ałeg o k ry zy su dzięki sta ra n io m lew icy rew o lu cy jn ej, k tó ra podjąw - szy ideę jed n o liteg o fro n tu zdołała sk utecznie zintegrow ać śro do w is ko zgierskieg o p ro le ta ria tu i o d ep ch n ąć na jeg o m arg in es g ru p y pro- sa n ac y jn e. U zew nętrzniło się to w ko lejn y ch w y b o rach do RM, k tó re o d b y ły się w 1936 r. Jed n o lito !ro n to w a lista PPS i k lasow ych zw iąz ków zaw odow ych u z y sk ała m an d aty dla 12 rad n y ch na 32 członków Rady. U niem ożliw iło to zdobycie w iększości w Radzie ,,O bozow i N a rodow em u ", tj. e n d e cji70. T en su k ces w y b o rczy nie zabezpieczył je d n a k że trw ałości procesów in te g ra c y jn y c h w obozie lew icy robotniczej i nie u ch ro n ił ru ch u socjalisty czn ego od dalszej 'penetracji go ze stro n y obozu ozonow ego. Tym razem jed n a k ż e w yłom y nie b y ły ta k dotkliw e ja k w poprzednim o k resie.
O u tw o rzo n ej w 1921 r. N iezależnej S ocjalistycznej P artii Pracy w Z gierzu jeszcze m ało w iem y. J e j dzieje w y m ag ają dalszych badań. Szczególnie początki partii w tym m ieście są zupełn ie nieznane. W e dług opinii w y ra ż an e j w lite ra tu rz e h isto ry czn ej o rg an iz ac ja NSPP w Z gierzu pow stała n a przełom ie lat 1924— 1925. Liczyła o n a w ów czas o k oło 25 członków o raz w ielu sym patyków . J e j przew odniczącym był N. M argulis — przem ysłow iec, zarząd zaś stanow ili ro b o tn icy — M. S ztanchauzer, W . K ołodziejczyk, S. M iklaszew ski71. W lata ch 1925— — 1927 stanow iła ona, o b o k o rg anizacji w Łodzi, P iotrkow ie i Pabianic- cach, n ajsiln iejsze ogniw o NSPP n a teren ie w oj. łódzkiego. W sty czn iu —'1927 stan ow iła ona, o b o k o rg an izacji w Łodzi, P iotrkow ie i Pabiani- uczestniczyli w ko n feren cjach okręgo w y ch , a także w konferencji k o m itetu w ykonaw czego NSPP, k tó ra odbyła się 1— 2 I 1926 r. z udzia łem deleg ató w te re n o w y c h o śro d k ó w p artii. Po p ołączeniu się NSPP z PPS w 1928 r. p rze stały istnieć o rg an iz ac je w Łódzkiem. M imo to jeszcze po ro k u 1928 działały w Zgierzu, podobnie ja k w Pabianicach, nieliczne g ru p y niezależnych. Po ro k u 1930 u ry w a ją się w szelkie w ia dom ości o NSPP n a tym te re n ie 73.
W 1926 r. p ow stała w Z gierzu o rg an izacja PPS Lewicy. Je d n y m z pierw szy ch jej a k ty w n y ch członków b y ł A ntoni G rudziński74. Szybko
cs J. K o w a l s k i , K P P 1935— 1938. S t u d i u m h i s t o r y c z n e , W a rsza w a 1975, s. 18. 70 W APŁ, Am Z, t. 43, P r o t o k ó ł z X I I I p o s i e d z e n i a R M d n . 10 V I 1937 r., s. 1 , 2 , 3 . 71 K. K a w e c k a , N i e z a l e ż n a S o c j a l i s t y c z n a P a r t i a P r a c y 1921— 1927, W arszaw a 1969, s. 142. 72 C A M S W , U W Ł , A /2 Ł ódź I, t. la , S p r a w o z d a n i e m i e s i ę c z n e z r u c h u z a w o d o w e g o , p o l i t y c z n e g o , n a r o d o w o ś c i o w e g o z a c z a s 2 5 X I I 1926 — 2 5 I 1927 r., s, 21. 73 К a w e с k a, o p . ci t., s. 306. 74 P P S L e w i c a 1926— 1931. M a t e r i a ł y ź r ó d ł o w e , oprać. L. H a s s , W a rsza w a 1963, s. 494.
ona tu ła j rozw ijała się i niebaw em stała się znaczną siłą polityczną. W m aju 1927 r. liczyła 350 członków 7*, co staw iało ją na pierw szym m iejscu spośród w szystkich u g ru po w ań robotniczych. O rg an izację ce chow ał rozm ach w p rac y , a k ty w w y kazy w ał dużo e n e rg ii i in icjaty w y . Szereg p rzed staw icieli o śro d k a zgiersk iego znalazło się w e w ładzach o k ręg o w y ch i m iało bezpośredni w pływ na k ształto w anie je j oblicza p o lity czn o -o rgan izacyjneg o oraz na rodzaj i p łaszczyznę w y p ra c o w y w a nych więzi w e w n ą trz p a rty jn y c h ja k i k o n tak tó w z innym i u g ru p o w a niam i. W składzie pierw szego Łódzkiego O k ręg ow eg o K om itetu PPS Lewicy byli ze Zgierza Józef R ybarczy k i F eliks K aw czyński78. W czerw cu 1927 r. w skład now o w y b ran eg o ŁKO PPS Lew icy w szedł p o n ow nie J. R ybarczyk, n astęp n ie A n to ni Brzeziński zaś F. K aw czyński zo stał członkiem K om isji R ew izyjnej77. N iedługo później A. Brzeziński w szedł w sk ła d Sądu P a rty jn e g o 78.
W źródłach n a d to u trw aliły się ślad y żyw ej działalności M arian a S teinh auera, Józefa R ybakiew icza, T adeu sza N aw rock iego — członka k om itetu m iejscow ego j skarbnika, a n a stę p n ie przew odniczącego Sek cji M łodzieży PPS Lew icy i W y d ziału Z aw odow ego tej partii, E dw arda K onarskiego — w latach 1927— 1928 p rzew o d niczącego k om itetu m iej scow ego a od 1931 r. przew odniczącego Sądu P arty jneg o, Ignacego F rontczaka — p rzed staw iciela zg ierskiej o rg an iz ac ji na w ielu k o n fere n cjach ok ręgow ych, K ow alskiego — znanego a k ty w istę p a rty jn e g o i J ó zefa C iechanow skiego w 1927 r. p rzew o dn iczącego ko m itetu zg iersk ie go PPS Lewicy.
P artia ta swoim radykalizm em społecznym zyskała duży posłuch w śród p ro le taria tu . Zaczęła też odnosić o lbrzym ie sukcesy polityczne w łatach 1927— 1928, prow adząc n a jb a rd zie j in ten sy w n ą działalność 1 spośród w szystkich u g ru pow ań p o lity czny ch w w oj. łódzkim. N a o rg a
nizow ane przez nią zebran ia i wiece p rzed w y b o rcze przychodziło do 600 osób. Szczególne n asilen ie o rg an izo w an y ch przez nią zgrom adzeń przyp adało n a w io sn ę i lato 1927 r. Ja k o m ów cy w y stęp o w ali n a nich J. R ybakiew icz, M. S teinhauer, W acław K osiński z O zorkow a, F ran ci szek Polka z Łodzi, J. R ybarczyk, Leon Jan k o w sk i z W arszaw y .
W w y b o rach do RM w Z gierzu w 1927 r. n a listę PPS Lew icy padło n ajw ięcej głosów . P o kon ała o na w szystkie stro n n ictw a, w tym tak że bardzo w ów czas siln ą i w pływ ow ą ND. Z apew ne zeb rałab y lista n r 8 i w ięcej stronników , a le przecież w y b orca w iedział, iż o d danie n a nią głosu m iało je d y n ie c h a ra k te r m anifestacji p olityczn ej, gdyż lista PPS
И C A M S W , U W Ł , A /2 Ł ód ź V I, t. l a , S t W B P nr 48 z d n . 2 8 V 1927 r. s. 10. w I b i d e m , S t W B P n r 47 z d n . 21 V 1927 r„ s. 11.
77 I b i d e m , S t W B P n r 51 z d n . 18 V I 1927 r., s. 10. I b i d e m , S t W B P n r 61 z d n . 27 V I II 1927 r., s. 17.
