A C T A U N I V E R S I T Ä T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA H ISTORICA 30, 1987
A n d r z e j M a c ie j Brzeziński
RZĄDY M OCARSTW ZACHODNIOEUROPEJSKICH WOBEC REWOLUCJI 1905— 1907 ROKU W ROSJI
ASPEKT DYPLOMATYCZNY
Stosunek m ocarstw zach od n ioeu rop ejsk ich — A n glii, Francji i N ie m iec — do rew olu cji 1905— 1907 r. w R osji je st zagad n ien iem w ie lo asp ek tow ym , które zn alazło już zn aczne o d zw iercied len ie w literaturze naukow ej, przede w szystk im w h istoriografii rad zieck iej1. W n in iejszym referacie pragnę p rzedstaw ić problem w p ły w u w y d arzeń re w o lu cy jn y ch 1905— 1907 r. na stosu nk i d yp lom atyczn e m ięd zy m ocarstw am i zach od nioeuropejskim i a Rosją.
Od p o łow y 1904 r. w Paryżu, B erlinie i L ondynie zdaw ano so b ie spraw ę z ostrych n apięć w y stę p u ją c y ch w ży c iu p olityczn ym i sp o łeczno-gospod arczym Rosji, ale n ie p rzew id yw an o w yb u ch u og ó ln o n a rodow ej rew olucji. W raportach p rzed sta w icieli d yplom a ty czn ych m o carstw zachodnich w Petersburgu stosu n k ow o w ie le m iejsca zajm ow a ły inform acje o strajkach robotniczych, w ystą p ien ia ch ch łop sk ich i d e m onstracjach studenckich. O dn otow ano też ak ty w n o ść p olity czn ą li b eraln ych kół burżuazji rosyjsk iej, p ostu lu jącej u tw orzen ie k o n sty tu cy jn e g o system u rządów. Zw racano u w agę na n ie za d o w o len ie p o w sta łe
1 W a ż n iejsze prace to: P ie r w a ja r u s s k a ja r i e w o l u c y j a 1905— 1907 gg. i m le żd u - n a r o d n o je r i e w o l u c y j o n n o j e d w i ź e n i j e , cz. I— II, M o sk w a 1955— 1956; J. A. W i l d e r , Echa r e w o l u c j i 1905 ro k u w Anglii, „K w artaln ik H isto ry czn y " 1956, nr 6, s. 37— 67; L. S t e r n , R. S a u e r z a p f , D ie A u s w i r k u n g e n d e r Ers ten R u s sisc h e n R e v o l u t i o n von 1905— 1907 aul D e u tsc h la n d , B erlin 1954; A. Z. M a n f r e d , R i e w o l u c y j a 1905— — 1907 g o d o w i r i e w o l u c y j o n n o j e d w i ź e n i j e w o Fran cyi, [w:] La r e v o lu ti o n ru ss e d e 1905. R e ch er ch es S o v i e t i q u e s , 1956, с. 5, s. 161— 169; R i e w o l u c y j a 1905— 1907 g o d o w w Ros sii i j e j o w s i e m i r n o - is to r i c z e s k o j e z n a c z e n ij e , red. P. A. R o d i o n o w , M osk w a 1976. Zob. też: P. N. Z y r j a n o w , W. W. S z e l o c h a j e w , P ie r w a j a ru s s k a ja r i e w o l u c y j a w a m e r ik a n s k o j i a n g i i j s k o j b u r ż u a z n o j is toriogralii , M o sk w a 1976.
w w yn iku p olityki ucisku n arod ow ego w P olsce, Finlandii i na K auka zie. S ygn alizow an o w reszcie, że rozpoczęta w lutym 1904 r., niefortun na dla Rosji od sam ego początku w ojna z Japonią sp ow od ow a ła p o g łę b ien ie k ryzysu gosp od arczego i sp o łeczn eg o w cesa rstw ie rosyjsk im 2.
A n alizując sy tu a cję w ew nętrzną Rosji w końcu sierpnia 1904 r. M aurice Bompard, am basador francuski w Petersburgu, stw ierd ził m. in. że „ w szystk ie w a rstw y sp ołeczeń stw a rosy jsk ieg o są w zburzone w naj w yższym stopniu". Podkreślał, że n a jw ięk sze n ieza d o w o len ie okazuje proletariat, „gotow y jako p ierw szy w zn iecić rew olucję, p on iew aż żą dania jego przybierają coraz bardziej g w a łto w n y charakter". O cen ia jąc sytu a cję jako „bardzo groźną", Bompard n ie uw ażał jednak, aby nastąpiła w Rosji ogólnon arod ow a rew olucja. Jeg o zdaniem Rosja b y ła zbyt „osobliw ym " krajem, aby m ogło dojść do rew olu cji typu bur- żu azyjn ego, jak ie przeżyła w sw oim czasie Europa Z achodnia3.
R ów nież w am basadzie an gielsk iej w Petersburgu n ie przew idyw ano w tym cz a sie m ożliw ości w ybuchu rew olu cji w Rosji. O cena sp o łe cze ń stw a rosy jsk ieg o dokonana przez C ecila Spring-Rice'a, radcę am basady, różniła się zresztą diam etralnie od przytoczonej opinii Bomparda. D y plom ata an gielsk i twierdził, że cecham i narodu ro sy jsk ieg o „źle rzą dzonego, u m ęczon ego podatkam i i pracą" są „ogrom na cierp liw o ść i p asyw n a od porność1'. Zdaniem Spring-Rice'a, inercja narodu ro sy jsk ie go b yła podstaw ą, na której opierał się w sposób n ieza gro żon y system carskiej autokracji4.
N a początku listopada 1904 r. am basador a n g ielsk i C harles Hard- inge p isał do Londynu, że Rosja jest w stan ie „k rytyczn eg o wzburzenia". Przypuszczał jednak, iż rząd carski zd ecyd u je się na p rzeprow adzenie lib eraln ych reform, które rozładują napiętą sy tu a cję5.
W iadom ość o „krw aw ej n ie d z ieli” 22 sty czn ie 1905 r. w Petersburgu odbiła się głośn ym ech em w Europie Z achodniej, w y w o łu ją c k o n ster nację w k ołach rządow ych oraz m asow e p rotesty sp ołeczeń stw a , przede w szystk im k la sy robotniczej. W A n glii, Francji i w N iem czech o d b yły
* R i e w o h i c y j a 1905— 1907 gg. w d o n ie s ie n ija c h i n o s tr a n n y c h d i p lo m a l o w , soob szcz. M. F I e j e r , „ K ra sn y j. A rch iw " 1926, t. 3 (16), s. 220— 224, I n o s t r a n n y je d iplo m at)' o r i e w o i u c y i 1905 д., p od got. E. T e n n e n b a u m , „K rasnyj A rchiw " 1932 t 4 (53) s. 151, 158.
3 D o c u m e n ts D i p lo m a tiq u e s Français (1871— 1914), (dalej DDF), 2 série (1901 — U l i ) , vol. 1 14, Paris 1928 1959. Cyt. t. 5, dok. 323, B om p a rd d o D e l c a s s é q o 27 VII 1904 r.
4 The L etter s an d F rien d sh ip s o l Sir C e c i l Spr ing-Rice, a Record, ed. S. G w y n n, vol. 1— 2, B oston — N e w Y ork 1929. C yt., vol. 1, s. 413.
5 British D o c u m e n ts on the O r ig in s o l th e W a r 1898— 1914, (dalej BD), ed. b y G. P. G o o c h and H. T e m p e r l e y , v o l. 1— 11, London 192&— 1936. C yt. vol. 4, dok. 26, H a r d in g e do L a n s d o w n e'a 7 XI 1904 r.
się d em onstracje robotnicze p otęp iające rząd carsk i za m asakrę b ez bronnej lud n ości przed Pałacem Zimowym*. A m basador francuski w Lon d yn ie Paul Cambon p isał do Paryża 27 styczn ia 1905 r., że „od o sta t niej n ied zieli nic bardziej n ie zajm uje A n glii jak w yd arzen ia w Rosji". „Zam ieszki w Petersburgu — p isa ł Cambon — i ich k rw aw e stłu m ien ie w y w o ła ło tutaj g łęb o k ie w rażen ie, które nieprędko ustąpi"7. Francuski dyplom ata n ie był p ew ien , czy „krw aw a niedziela" oznacza p oczątek rew olu cji rosyjsk iej. U w ażał, że rew olu cję czy n ią „k lasy średnie", cz y li burżuazja, a jego zdaniem klasa taka n ie b yła je sz c z e w R osji ca łk o w icie u kształtow an a8.4
Informacje, które w n astęp n ych dniach n a p ły w a ły z R osji p rzek o n ały rządy i opinię sp ołeczn ą p aństw zachodnich, że w cesa rstw ie ro syjsk im rozipoczęła się rew olucja. Dla rządów A n glii, Francji i N iem iec był to fakt o istotnym znaczeniu. R ew olucja rosyjsk a rozpoczęła się w ok resie złożon ej sytu acji m ięd zyn arod ow ej, sp o w od ow an ej zaa n gażo w aniem się R osji w w ojn ę z Japonią na D alekim W sch od zie. Z nam ien ne, że ch ociaż Rosja ponosiła k lęsk i na lądzie i morzu, tracąc w ten sposób m ocarstw ow y prestiż, w k on cep cjach p o lity czn y ch i strategicz n ych m ocarstw zachodnich była uznaw ana nadal za p ożąd anego so ju sz nika. W Berlinie, Paryżu i Londynie uw ażano, że w p rzew id yw an ej w ojn ie eu rop ejsk iej, Rosja od gryw ać będzie w ażną rolę ze w zg lęd u na sw o je p o ło żen ie geograficzn e oraz p oten cjał lu d n ościow y i su ro w cow y. O słab ien ie Rosji sp ow od ow an e w ojną z Japonią oraz w y d a rze niam i rew olu cyjn ym i, d yplom acje A n glii, Francji i N iem iec u zn ały za sprzyjającą ok oliczn ość dla zm uszenia rządu ca rsk ieg o do u le g ło ści i p rzyłączen ia R osji do bloku państw T rójprzym ierza bądź „serd eczn e go porozum ienia". S tosunek do w yd arzeń rew o lu c y jn y ch w R osji b ył w ięc jednym z elem en tów sk om plikow anej gry dyplom atyczn ej, którą A nglia, Francja i N iem cy p row ad ziły w o b ec caratu w latach 1905— 1907.
M ogło się w yd aw ać, że dyplom acja n iem iecka miała n ajłatw iejsze zadanie zw iązania R osji form alnym sojuszem . W R osji za soju szem z N iem cam i op ow iadali się w ie lc y p osiad acze ziem scy , istn iała trady cyjna przyjaźń m ięd zy panującym i dynastiam i w B erlinie i w P eters burgu, dyplom acja n iem iecka popierała d alek ow sch o d n ią p olityk ę Ro sji. Postaw a cesarza n iem ieck ieg o w o b ec rew o lu cji w Rosji b yła dodat k ow ym elem en tem zbliżenia n iem ieck o-ro syjsk iego . W ilh elm II, oba w iając się rozszerzenia rew olu cji na obszar R zeszy, d ek larow ał się od
6 Zob. R. S. M n u c h i n d , O t k l ik i w str a n a ch z a p a d n o j J e w r o p y na s o b y t i j a 0 j a n w a r ia 1905 g. w P ie tie r b u r g ie, „D ok ład y i S o o b sz cz e n ija In stitu te Istorii A k a dem ii N au k SSSR" 1955, s. 77— 89.
7 DDF, vol. 6, dok. 55, C a m b o n do D e l c a s s é g o 27 I 1905 г.
sam ego początku jako zw olen n ik stłum ienia siłą rew olu cji rosyjsk iej, uratow ania au tok ratyczn ego system u w Rosji i o so b iśc ie M ikołaja II. Latem i jesien ią 1905 r. oraz w maju 1906 r., p rzew idując zaostrzen ie sytu acji w Rosji, cesarz d ek larow ał m ilitarną pom oc N iem iec w celu zaprow adzenia „porządku" w K rólestw ie P olskim 9. Rząd carski z oferty tej n ie sk orzystał, ale dla obozu g erm a n ofilsk ieg o w Petersburgu był to z p ew n ością w ażki dow ód „przyjaźni" W ilhelm a II. Jed n o cześn ie d y plom acja n iem iecka dążyła do osłab ien ia soju szu Rosji z Francją i roz bicia „serd eczn ego porozum ienia" a n g ie lsk o -r o śy jsk ie g o z 8 k w ietn ia 1904 r. W marcu 1905 r. N iem cy sp row ok ow ali tzw. p ierw szy k ry zys m arokań sk i10, a w drugiej p o ło w ie teg o roku starali się zrealizow ać plan „ligi kontynentalnej" — soju szu Francji, Rosji i N iem iec w y m ie rzonego p rzeciw A nglii. U kład w Björkö, p odp isany w ścisłej tajem n icy przez W ilhelm a II i M ikołaja II 24 lipca 1905 r. nie w szed ł jednak w ż y cie w sk u tek zd ecy d o w a n eg o sp rzeciw u dyplom acji francuskiej. R osyj sk ie MSZ otrzym ało o św iad czen ie prem iera M aurice'a R ouviera, że p o lityk a zagraniczna Francji „opiera się na soju szu z Rosją i przyjaźni z A n glią"11.
W Paryżu z dużym n iepok ojem ob serw ow an o n iefortun n e zaan ga żow an ie się Rosji w sp raw y D alek iego W schodu. W yd arzenia rew o lu cy jn e 1905 r. ocen ian o na Q uai d ’O rsay jako d od atk ow y czynn ik pod w ażający m ocarstw ow ą p ozy cję Rosji, je d y n eg o sojusznika Francji. Rząd francuski d ek larow ał oficjaln ie, że za leży mu na utrzym aniu s o juszu z Rosją n iezależn ie od położen ia m ięd zyn arod ow ego i sytu acji w ew nętrznej cesarstw a. Znam ienne, że pięć dni po „krw aw ej niedzieli", deklarację taką p rzedstaw ił Izbie D epu tow an ych Teofil D elcassé, ó w cz esn y szef francuskiej dyplom acji. O św iad czen ie to zostało ostro sk ry tyk o w a n e przez d ep utow anych so cjalisty czn y ch , m. in. M aurice'a A llar- da i Jeana Jaurèsa, którzy sp rzeciw iali się utrzym aniu soju szu republi k ańskiej Francji z „rządem opraw ców " M ikołaja II12.
W obec w ydarzeń rew o lu cy jn y ch w Rosji rząd francuski zajm ow ał p ostaw ę n iein terw en cji, mimo k rytyk i ze strony części p o lity k ó w so cja
• Zob. W i l g e h n II o r u s s k o - j a p o n s k o j w o j n i e i r i e w o l u c y i 1905 д., „K rasnyj A rchiw " 1925, t. 2 (9), s. 56— 65; S. S. M a k s i m ó w , P ie r w a /a r u s s k a ja r i e w o l u c y j a i u g r o z a g i e r m a n s k o j i n l ie r w e n c y i, J e ż e g o d n i k g i e r m a n s k o j isto rii 1969, M o sk w a 1970, s. 91— 102.
18 E. N. A n d e r s o n , The First Ma r o c c a n Crisis 1904— 1906, C h icago 1930, s. 192— 194.
11 DDF, vol. 8, dok. 47, N o l a o s p o t k a n i u R o u v ier a z N i e l i d o w e m 16 X 1905 r Zob. też: L. A. F o j g i n a, B jo r s k o j e s o g la s z e n ije . Iz istorii r u s s k o -g i e r m a n s k ic h otno- s z en ij, M osk w a 1928, s. 75— 76.
>* DDF, vol. 6, dok. 57, D e l c a s s é d o B o m p a rd a 28 I 1905 r.; „Le T em ps" 28 I 19»5, s. 1.
listy czn y ch i rad yk aln ych , sy m p atyzu jących z w alk ą p o stęp o w y ch sił sp ołeczeń stw a rosyjsk iego. Co w ięcej, francusk ie M SW p o le ciło pre fektom, aby przeciw d ziałali organ izow an iu m anifestacji „m ogących mieć w rogi w ob ec Rosji charakter"15.
D yplom acja francuska dążyła nie tylk o do utrzym ania soju szu z Ro sją, ale zam ierzała rów nież doprow adzić do zbliżenia a n gielsk o-rosy j- sk iego i um ocnienia w ten sp esób „serd eczn ego p orozu m ien ia”. T w ór cą i p ierw szym realizatorem takiej p olityk i b ył D e lc a ssé 14, znajdując poparcie w śród p o lity k ó w i dyplom atów a n gielsk ich o b aw iający ch się w ilh elm iń sk ich N iem iec. K on serw atyw n y rząd Arthura Balfoura uw ażał p ozysk a n ie Rosji dla bloku fran cu sk o-an gielsk iego za spraw ę n iezm ier nie trudną. Oba m ocarstw a d zieliło w ie le sp rzeczn ości, a zw łaszcza p o lityczno-ekon om iczn a ryw alizacja na Środkow ym i D alekim W sch od zie. W ok resie w ojn y rosyjsk o-japoń sk iej stosu nk i m ięd zy Rosją a A nglią, form alną sojuszniczką Japonii (od 30 I 1902 r.) o sią g n ę ły stan k rytyczn y . Z askakujące k lęski R osjan na Dalekim W sch od zie stw o rzy ły jednak n o w ą sytu ację. W L ondynie uznano, że Rosja p rzestan ie b yć groźnym ry w alem A n glii i b ęd zie skłonna do kom prom isu w spraw ach k o lo n ia l n y c h 13.
W yb uch rew olu cji w Rosji początkow o uznano w L ondynie za o k o liczn ość sprzyjającą dla k rytyk ow an ia cara i obozu germ an ofilsk iego. Od styczn ia do marca 1905 r. taktyka dyplom acji an g ielsk iej zm ierzała do osłab ien ia rządu carskiego, zarów n o w dzied zin ie p olityk i zagra nicznej, jak i w ew nętrznej. A n g lic y um ocnili sw o je w p ły w y w A fg a n i stan ie oraz zam ierzali p od w ażyć zn a czen ie Rosji na B ałkanach1*. J ed n o cześn ie rząd u dzielał m oralnego poparcia siłom o p ozy cyjn ym w R o sji. Przypuszczano, że w Rosji z w y c ię ż y liberalna burżuazja, w śród k tó rej b yło w ielu zw olen n ik ów porozum ienia z A nglią. W p o ło w ie 1905 r. rząd an gielski doszed ł do w n iosku , że z w y c ię stw o lib era łó w rosy jsk ich jest m ożliw e jed y n ie przy poparciu mas, a w takim w yp ad ku m ogłob y dojść do obalenia caratu. P ow stan ie na pancerniku „K siążę Potiom kin” w czerw cu 1905 r. o cen ion o w L ondynie jako n ie b e zp iecz n y przejaw rew olu cyjn ości, a zarazem oznakę b ezsiły rządu carskiego. Rząd
Bal-13 S. N. G u r w i с z, R a d i k a l - s o c y a i i s t y i r o b o c z e je d w i ż e n i j e w o F ra n cyi w na- a a l e X X w ie k a , M o sk w a 1976, s. 268— 269.
14 A. M. B r z e z i ń s k i, S p r a w a p o r o z u m i e n i a a n g i e l s k o - r o s y j s k i e g o w lalach 1903— 1907, „A cta U n iversitaU s L o d zien sis” 1979, S. I, nr 68, s. 25— 36.
15 G. W . M o n g e r , T h e E n d o l is o l a t i o n : B r i t i s h F o r e i g n P o i l c y 1900— 1907, Edynburg 1963, s. 167— 169.
foura zm ienił taktykę i zaprzestał k rytyk i caratu próbując jed n ocześn ie p ozysk ać d yplom ację carską dla idei zbliżenia z A n g lią 17.
Zmiana taktyki rządu a n g ie lsk ieg o n astąpiła także w w y n ik u obaw sp ow od ow a n ych w sp om n ianym już spotkaniem W ilhelm a II i M ik oła ja II w Björkö. W L ondynie i w Paryżu uznano, że n a leży w sp ó ln ie p rzeciw staw ić się akcji d yplom acji n iem ieck iej i przeszkodzić dalszem u zbliżeniu m iędzy Berlinem a Petersburgiem . O kazję taką stw arzała k o n ferencja w A lg ecira s (16 I — 17 IV 1906 r.), zw ołana w celu z a ła tw ie nia sporu fran cu sk o-n iem ieck iego w k w estii m arokańskiej. Rząd fran cu sk i w y k o rzy sta ł fakt, iż w listop ad zie i grudniu 1905 r. nastąpił w Ro sji siln y k ry zys fin an sow y, k tóry groził katastrofą całem u p aństw u 18. Jed n o cześn ie n asilił się ruch rew olu cyjn y, którego apogeum b yło po w sta n ie m osk iew sk ieg o proletariatu w grudniu 1905 r. Rząd carski za b iegał u siln ie o p ożyczkę, ale dyplom acja francuska zastoso w a ła m e todę szantażu. Z godzono się zorgan izow ać m iędzynarodow ą p ożyczkę dla Rosji, ale pod warunkiem , że R osjanie u dzielą Francji poparcia w k w estii m arokańskiej. Rząd Sergiusza W itteg o znalazł się w p rzy m u sow ej sytu acji. Profrancuska p ostaw a d eleg a tó w rosyjsk ich w A lge- ciras sp ow od ow ała p ogorszen ie stou n k ów m ięd zy Berlinem a P eters burgiem . U rażone N iem cy p op ełn iły błąd i od m ów iły udziału w m ięd zy n arod ow ej p o ży cz ce dla rządu carsk iego. Za nam ow ą d yplom acji fran cu sk iej m iejsce N iem iec zajęła A nglia, co w p ły n ęło zn acząco na popra w ę stosu n k ów m iędzy Petersburgiem a L ondynem 19.
W dniu 16 k w ietn ia 1906 r., w am basadzie rosy jsk iej w Paryżu, W ło dzim ierz K ok ow cow podpisał w im ieniu rządu carsk iego pożyczkę w y n oszącą 2250 min F20. P ożyczka ta m iała dla rządu carsk iego ogrom ne zn aczen ie, poniew aż zapobiegła fin ansow em u załam aniu państw a i w zm ocniła carat w w a lce z opozycją. N a le ż y zaznaczyć, że gab in et Ferdinanda Sarriena zajął się organizacją p ożyczk i mimo p rotestów p o słó w so cja listy c zn y ch i rad yk aln ych w sk azu jących, że rząd francuski
« Ib i d e m , в. 107— 112.
19 W o jn a z Jap on ią i w y d a tk i rządu ca r sk ieg o na w a lk ę z r ew o lu cją p o c h ło n ę ły 1900 m in rb (do 1 I 1906 r.). W 1905 r. dłu g p a ń stw o w y R osji z w ię k s z y ł się o 842,7 m in rb. Zob. A. L. S i d o r o w , F i n a n s o w o j e p o l o ż e n i j e c a r s k o g o s a m o - d l e r ż a w i j a w p i e r i o d r u s s k o - j a p o n s k o j w o j n y i p i e r w o j r i e w o l u c y i , „ Isto riczesk ij Ar- ch iw " 1955, nr 2, s. 122, 133.
19 A. M. B r z e z i ń s k i , K o n f e r e n c j a w A l g e c i r a s (16 I—7 I V 1906 r.) a R o s j a ,
„A cta U n iv e r sita tis L odzien sis" 1981, F olia h isto r ica 3, s. 47— 57.
20 N a jw ię k s z y u d ział w p o ż y c zc e m iała Francja — 1200 min, A n g lia — 330 min, A u stro -W ęg ry — 165 m in, H o la n d ia — 55 m in, ban ki r o sy jsk ie — 500 m in. Zob. E. M. R o z e n t a l , D i p ł o m a t i c z e s k a j a is t o r ij a r u s s k o - I r a n c u s k o g o s o j u z a w n a c z a le
popiera w ten sposób carat w w a lce z w łasn ym narodem 21. Rządy Fran cji i A n glii odrzuciły też p rotesty d ziałaczy partii ch ad eck iej, którzy byli przeciw ni u dzielen iu pożyczki rządow i W itteg o przed zebraniem się D um y22.
W Paryżu i L ondynie przypuszczano, że rząd carski w ejd zie w r esz cie na drogę d em ok ratyczn ych przem ian i „europeizacji". Państw om „serd eczn ego porozum ienia" zależało na p rzyw rócen iu p olity czn ej sta bilizacji w cesarstw ie, co b yło rów noznaczn e z pow rotem m ocarstw o w ej Rosji na arenę m iędzynarodow ą. O tw arcie I Dum y P ań stw ow ej 10 maja 1906 r. o cen ion o w Paryżu i w L ondynie jako za p o w ied ź k o n sty tu cy jn y ch przem ian w R osji23. K iedy d oszło do konfliktu m iędzy rzą dem carskim a Dumą i zan osiło się na jej rozw iązanie, rząd Sarriena zd ecyd o w ał się n aw et na n ieśm iałą interw en cję. W początkach czerw ca 1906 r. Leon Bourgeois, ó w c zesn y m inister spraw zagranicznych, p o lecił am basadorow i Bompardowi, aby u zysk ał au dien cję u M ikołaja II i oznajm ił, że rząd francuski p rzyw iązuje ogrom ne zn a czen ie do zg o d nej w sp ółp racy rządu carsk iego z Dumą. C ar d ow ied zia ł się o tym od A leksandra Izw olsk iego, m inistra spraw zagranicznych, i odm ów ił p rzy jęcia francusk iego am basadora24. Dla d yplom acji francuskiej b y ło to nader w ym ow n e ostrzeżen ie, aby nie w trącała się w w ew n ętrzn e spra w y Rosji.
Car r o z w ią za ł Dumę 21 lipca 1906 r. Dwa dni później, otw ierając se sję Unii M iędzyparlam entarnej w W estm inster Pałace, z udziałem sze ścio o so b o w e j d elegacji D um y25, prem ier rządu lib eraln eg o H enry Cam pbell-Bannerm an w zn iósł okrzyk: „Duma umarła, n iech ż y je D u ma!"26. D em onstracyjne zach ow an ie prem iera, k tóry sk rytyk o w a ł pu b liczn ie carski ukaz w y w o ła ło w Petersburgu duże n ie za d o w o len ie27.
21 G u r w i с z, op. cif., s. 296.
21 J. C r i s p , T h e R u s s i a n L i b e r a l s a n d t h e 1906 A n g l o - F r e n c h L o a n to R u s s ia ,
„The S la v o n ic and Eas't-European R ev iew " 1961, R. X X X IX , nr 93, s. 497— 511. 23 Art. red. T h e o p e n i n g o l t h e D u m a , „Sp ectator" 12 V 1906, p. 739; E. G r e y ,
T w e n t y - l i v e Y e a r s 1892— 1916, vol. 1, N e w York 1925, s. 154— 155, G u r o w i c z ,
op . cit. s. 290.
24 Zob. B. W . A n a n i с z, R o s s i j a i m i e ż d u n a i o d n y j k a p i t a l 1897—1914 gg.,
L eningrad 1970, s 187; M. B o m p a r d , M on a m b c s s a d e e n R u s s i e , Paris 1937, s. 216—217.
23 W D ;;nie w yb ran o d e le g a c ję 16 VII 1906 r., p o w ierza ją c p rzew o d n ictw o e k o n o m iście M a k sy m o w i K o w a lew sk iem u . Zob. G o s u d a r s t w i e n n a j a D u m a . S t e n o g r a l i -
c z e s k i j e o l c z o t y , t. 1, P etersb u rg 1906, se ss ija I, pos. 36, s. 1853— 1854; pos. 37, s. 1907 i 1941.
гь A. J. S p e n d e r , T h e L i i e o l t h e R ig h t H o n . S i r H e n r y C a m p b e l l - B a n n e r m a n ,
vol. 2, London 1923, s. 262— 263
27 H. N i с о 1 s о n, S i r A r t h u r N i c o l s o n , B a rt. F ir s t L o r d C a r n o c k . A s t u d y i n th e O l d D i p l o m a c y , London 1930, s. 222.
W F oreign O ffice ocen ion o p o su n ięcie prem iera jako n iezręczne. N a le ży zaznaczyć, że od czerw ca 1906 r. am basador a n g ielsk i w Petersbur gu Arthur N ico lso n prow adził trudne rozm ow y z Izw olskim w spraw ie układu o p odziale stref w p ły w ó w w A fgan istan ie, Persji i T ybecie. Po w y stą p ien iu Campfoell-Bannermana, N ico lso n i Izw olski przez kilka t y god ni n ie p odejm ow ali rozm ów 28.
P od pisan ie układu a n g ie lsk o -ro sy jsk ieg o u w ażan o w L ondynie i Pa ryżu za spraw ę n ie zw y k łej w agi. Rząd carski, ch ociaż zd ecy d o w a ł się na rozm ow y z A nglią, pragnął nadal utrzym yw ać dobre stosu nk i z N iem cami. A m basadorzy A n glii i Francji od n otow ali z n iepok ojem w zrost n astrojów pron iem ieckich na dw orze carskim je sie n ią 1906 r. Koła pra w ico w e, zan iep o k ojon e utrzym yw an iem się ruchu rew o lu cy jn eg o , li c z y ły na m ilitarną pom oc N iem iec i A u stro-W ęgier29. N ico lso n infor m ow ał F oreign O ffice, że zw o le n n icy w sp ółdziałan ia z N iem cam i w c e lu stłu m ien ia re w o lu cji mają na dw orze carskim bardzo silną p o zy cję50. A by n ie drażnić caratu, rządy A n g lii i Francji ry g o r y sty cz n ie p rze strzegały zasad y n iein geren cji w w ew n ętrzn e spraw y Rosji. M imo pro te stó w opinii sp ołeczn ej na w ie ść o pogrom ach lud n ości ży d ow sk iej, m. in. w B iałym stoku w czerw cu i w S iedlcach w e w rześn iu 1906 r., w L ondynie i w Paryżu nie zd ecyd ow a n o się na oficjalną k ryty k ę p o lityk i pogrom ów . O bojętn e b y ło też stan ow isk o kół rządow ych A nglii i Francji w o b ec w alk i P olak ów o sw o b o d y n arod ow e i ob yw atelsk ie*1. Edward G rey, szef Foreign O ffice w g ab in ecie Cam pbell-Bannerm ana, przyznał w sw oich pam iętnikach, że ch ociaż w Izbie Gmin w y stęp o w a n o w ob ron ie P olak ów i Ż ydów , rząd n ie ch ciał in terw en iow ać w P eters burgu, w ych o d ząc z założenia, że ,,nie p rzyn iosłob y to nic dobrego". J eśli d yplom aci a n g ie lscy w sp om in ali cok olw iek o sy tu a cji P olak ów lub Ż ydów , R osjanie poruszali n atych m iast problem irlandzki32.
Na początku października 1906 r. część p o słó w Izby Gmin zam ierza ła w y je ch a ć do Rosji, aby zapoznać się z sytu acją w ew n ętrzn ą kraju58. Rząd sp rzeciw ił się tem u zam ierzeniu uw ażając, że m ogłob y to zaostrzyć p on o w n ie stosu nk i an g ielsk o -ro sy jsk ie i p ostaw ić pod znakiem za p y ta nia rok ow an ia N ico lso n a z Izw olskim . Rząd carski dał zresztą do zro zum ienia, że n ie ż y c z y sob ie w iz y ty an gielsk ich p osłów . Prem ier Piotr S tołypin ośw ia d czy ł k oresp on d en tow i g a z e ty ,,D aily Mail", że. przyjazd
ю B r z e z i ń s k i , S p r a w a p o r o z u m ie n i a . . . , s. 101. ** D i e G r o s s e P o l i t i k d e r E u r o p ä i s c h e n K a b i n e t t e 1871— 1914, B d . 1— 40 , B e r l i n 1 9 2 2 — 192 6 . C y t . B d . 2 2 , d o k . 7 3 6 7 , S c h o e n d o B i i l o w a 9 X I 1906 r. » » N i c o l s o n , op. cit., s. 2 4 2 — 24 3 . J1 S z e r z e j n a t e n t e m a t : A . M . B r z e z i ń s k i , R e w o l u c j a 1 9 05— 1907 w P o l s e e a m o c a r s t w a z a c h o d n ie . , Ł ó d ź 1 9 8 5 , s. 42. и G r e y , T w e n t y - l i v e Y ea rs..., v o l . 1, s. 1 5 4 — 156. и D D F , t. 10, n r 2 3 3 , G e o i l r a y d o B o u r g e o i s 12 X 1 906 r.
d elegacji Izby Gmin „w yw arłby n iek orzystn y w p ły w na stosunki an- g ielsk o -ro sy jsk ie" 34.
W p oło w ie 1907 r. rząd an gielsk i miał sporo k łop otów z cz ęścią op i nii społecznej, p rzeciw n ej porozum ieniu A n g lii z autokratyczną Ro- sją:w. Z Rosji d och odziły w ieśc i o brutalnej p o lity ce rządu Stołypina, który rozw inął n ie sły ch a n y terror w celu zd ła w ien ia op ozycji. Dnia 16 czerw ca 1907 r. Stołypin rozw iązał II Dumę, po odrzuceniu rząd ow e go w n iosku o zn iesien ie n ietyk aln ości p oselsk iej. D ecy zję tę przyjęto w A n glii z ob urzen iem ’*. G rey pisał z obaw ą do N ico lso n a , że w razie utrzym ania się w Rosji „polityki pogrom ów i sąd ów w ojenn ych " w par lam en cie an gielskim i prasie n asili się k rytyk a „obraźliw a dla cara i rzą du rosyjsk iego" 37.
Am basador N icolson tw ierdził, że Stołypin p ostęp u je słusznie. U w a żał go za człow iek a czynu, zd olnego do unorm ow ania w ew n ętrzn ej s y tuacji w Rosji. Podczas spotkań ze Stołypinem nabrał n aw et przekon a nia, że prem ier rosyjsk i był w y zn a w cą a n g ie lsk ie g o system u k o n sty tu cyjn eg o i tylko ze w zględ u na sp ecy fik ę ro sy jsk ieg o imperium przeci w n y był jego w prow adzeniu. W sw oich pam iętnikach N ico lso n napisał o S tołyp in ie następująco: „Był on, w edłu g mej opinii, jedną z w a ż n iejszych postaci w Europie. Jego p rzed sięw zięcia jako m inistra spraw w ew nętrznych, a szc zeg ó ln ie jako premiera b y ły gig an ty czn e. Poradził sob ie z sytuacją, która zachw iała podstaw am i cesarstw a" 38.
Układ an gielsk o-rosyjsk i został p odpisany 31 VIII 1907 r. w ro syjsk im MSZ. R ew olucja rosyjska b yła już w ted y zdław iona. Podpisa n ie układu część an gielsk iej opinii sp ołeczn ej o cen iła jako m oralne p o parcie rządu a n g ie lsk ieg o dla caratu, od p ow ied zia ln ego za k rw aw e w y darzenia lat 1905— 19073*. U kład regu low ał a zjatyck ie sprzeczności A n glii i Rosji, ale jego zn aczen ie b y ło dużo w ięk sze. P rak tyczn ie o- znaczał p rzejście Rosji na stronę bloku a n gielsk o -fra n cu sk iego i p o w a żną rysę w stosunkach n iem ieck o -rosyjsk ich 40. C el dyplom acji państw „ serd eczn ego porozum ienia" został osiągn ięty.
>4 W g „Spectator" 13 X 1906, s. 521.
35 Zob. L. E. К e r t m a n, O p o lit m ę s k i c h r a z n o g l a s i j a c h w A n g l i i p o w o p r o s u s b l i ż e n i j a s c a r s k o j R o s s i j e j w p e r i o d i p o s i e r e w o l u c y i 1905 -1 9 0 7 g g ., „N au czn y)'- D oktddy W y ss z e j S zkoty. Isto riczo sk ije N au ki", M osk w a 1961, nr 1, s. 120— 126.
3e A u s e r v i c e d e la R u s s ie . A l e x a n d r e I z w o l s k y c o r r e s p o n d a n c e d i p l o m a t i q u e 1906— 1911, vol. 1— 2, Paris 1937— 1938. C yt. Ust A. B en ck en d orffa z 14/27 VI 1907 r. (vol. 2, s. 54— 55). Zob. art. rrd. T h e d i s s o l u t i o n o n t h e s e c o n d D u m a , „Spectator' 22 VI 1907, s. 965.
37 G r e y , T w e n t y - l i v e Y e a rs..., v ol. 1, s. 158— 159. !# N i c o l s o n , op. c i t., s. 225— 226.
„The Tim es" 6 IX 1907, s. 7.
40 Por. o c e n y u k ładu О s t a 1 c e w a, op. cit., s. 238— 251,- B r z e z i ń s k i .
R ew olucja 1905— 1907 r. była ok oliczn ością, która c z ę śc io w o u łalw i ła to zadanie. Rządy Francji i A n glii w y k o rzy sta ły przede w szystk im katastrofalną sytu ację fin ansow ą rządu carskiego, aby w y stą p ić w roli k red ytorów d yk tu jących w arunki p olityczn e. Z drugiej jednak strony, w ydarzenia rew olu cyjn e w p ły w a ły na w yd łu żen ie rokow ań an gielsko- -rosyjskich. A by nie doszło do zerw ania rozm ów, rządy Francji i A nglii zm uszone b y ły do śc isłe g o p rzestrzegania zasad y n iein g eren cji w w y darzenia rew olu cyjn e, mimo p rotestów opinii publicznej. L ansow ana przez rządy A nglii i Francji k oncep cja rozw iązania w ew n ętrzn ej s y
tuacji w Rosji w drodze liberalnych reform była posun ięciem tak tycz nym. C hodziło o p ozysk an ie opinii publicznej zarów no w e w ła sn y ch krajach, jak i w Rosji oraz o p rzeciw sta w ien ie tej k on cep cji brutalnej tak tyce W ilhelm a II, który op ow iadał się za stłu m ien iem rew olu cji s i łą. Faktycznie rządy A nglii i Francji zaak cep to w ały tę m etodę p o stę pow ania w w yd an iu stołyp in ow sk im .
I n s t y t u t H i s t o r i i Z a k ł a d H i s t o r i i P o l s k i N a j n o w s z e j A n d r z e j M a c i e j B rz ez iń sk i L E S G O U V E R N E M E N T S D E S P U I S S A N C E S O C C I D E N T A L E S E N F A C E D E L A R É V O L U T I O N D E 1905— 1907 EN R U S S IE . L 'A S P E C T D I P L O M A T I Q U E
La r év o lu tio n en R u ssie co m m en ça à l'ép oq ue de la situ a tio n in tern a tio n a le com p le x e résu ltan t de la gu erre r u sso -ja p o n a ise à l ’Extrêm e O rient. Q u oiq u e la R u ssie eût perdu so n p r e stig e d'u ne p u issa n ce, d an s le s co n c ep tio n s p o litiq u es et stra té g iq u e s e lle n e c e s sa it d'être c o n sid érée com m e un e a llié e d ésirab le dans la fu ture guerre e n v is a g é e com m e p o ssib le. L 'affaib lissem ent de la R u ssie, c a u sé par la gu erre con tre le Japon et le s é v é n e m e n ts r év o lu tio n n a ires, é ta it ap p ré cié par le s g o u v e r n e m en ts de France, d 'A n gleterre et d 'A llem a g n e com m e la c irco n sta n ce fa v o ra b le à forcer le g o u v er n e m en t tsa r iste à la so u m issio n et à l ’a ccès au bloc d es é ta ts de ,,1'entente cord iale", ou à la trip le a llia n ce. Le résu ltat du jeu di p lom atiq u e m en é par l'A lle m a g n e, la F ran ce et l'A n g leterre a v ec le go u v er n em en t tsa r iste dan s le s a n n ée s 1905— 1907 lut v ic to r ie u x pour le s é ta ts de ,,1’e n te n te cor diale". La r év o lu tio n fut c e tte c r ico n sta n ce qui ren dit la v c to ir e plus fa cile. Les g o u v e r n e m en ts de France et d 'A n gleterre tirèren t profit de la situ a tio n fin a n cière ca ta stro p h iq u e du g o u v e rn em en t tsa r iste e n jo u a n t le rôle d es créd iteu rs dictant le s c o n d itio n s p o litiq u es. D e l'au tre côté, le s g o u v ern em en ts das d eu x p u issa n ces, pour n e pas reb uter le g o u v er n em en t tsa riste, du rent o b ser v e r strictem en t le p rin cip e de
n on -in g éren ce dans les é v én em e n ts r év o lu tio n n a ir es, m algré le s p r o testa tio n s de l'o p i nion pu blique. L ancée par le s g o u v e r n e m e n ts de France et d 'A n g leterre la c o n c ep tio n d e résou d re la situ a tio n in térieu re en R u ssie en v o ie d es reform es lib ér a les était une m a n o eu v re tactiq u e, il s'a g issa it de g a g n er l'o p in io n p u blique ain si dan s ses propres p a y s qu 'en R u ssie et d'op p oser c e tte co n c ep tio n à la ta ctiq u e brutale de G uillau m e I(, qui se d éclara pour l'étou ffem en t de la r év o lu tio n par force. En r é a lité le s g o u v e r n e m en ts d 'A n g leterre et de France a p p rou vèren t c e tte m anière
