Współczesne gospodarstwo rolne jako obiekt badań archeologii doświadczalnej

265Wspó³czesne gospodarstwo rolne jako obiekt badañ pedoarcheologii...ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LXII NR 2 WARSZAWA 2011: 265-272

MACIEJ MARKIEWICZ, RENATA BEDNAREK, MAGDALENA PAJ¥K

WSPÓ£CZESNE GOSPODARSTWO ROLNE

JAKO OBIEKT BADAÑ PEDOARCHEOLOGII

DOŒWIADCZALNEJ

CONTEMPORARY FARMSTEAD AS AN OBJECT

OF EXPERIMENTAL PEDOARCHAEOLOGY STUDIES

Zak³ad Gleboznawstwa, Instytut Geografii Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu

Abstract: The aim of this study is to assess whether it is viable to apply the results of the total

phospho-rus content in the soil analysis of contemporary farmsteads in the study of the functional diversity of former human settlements. The study was conducted within a contemporary farmstead located in Nowa Wieœ Królewska (Kujawsko-Pomorskie Voivodship). A series of drillings were performed, from which soil samples were taken at two depths: 0-10 cm and 10-30 cm. The total phosphorus content was determined by the Bleck method in Gebhardt’s modification, followed by compilation of maps showing the spatial diversity of the content of this element. Within the farmstead, the total phosphorus content significantly exceeded 500 mg·kg-1_{, which was adopted as the background, based on the geochemical} analysis of the arable lessivé soil, located 150 m from the pen. Variable phosphorus contents in the surface horizons (0-10 cm) were associated with different land management methods within the enclosure. The results may be helpful for the interpretation of phosphorus contents on archaeological sites.

S³owa kluczowe: pedoarcheologia, fosfor, gleba p³owa, stanowiska archeologiczne Key words: pedoarchaeology, phosphorus, lessivé soil, archaeological sites

WSTÊP

Specyfika gleb wystêpuj¹cych w obrêbie dawnych osiedli ludzkich (na obecnych stanowiskach archeologicznych) doprowadzi³a do powstania nowej dyscypliny, zwanej pedoarcheologi¹ (w USA archeopedologi¹) lub inaczej gleboznawstwem archeologicz-nym. Zapocz¹tkowa³y j¹ nastêpuj¹ce publikacje: Dergaèeva „Archeologièeskoje poèvo-vedenie” [1997], Demkin „Paleopoèvovedenie i archeologija: integracja prirody i obšèes-tva” [1997] i Scudder i in.: „Soil science and archaeology” [1996]. Poniewa¿ walory glebowe œrodowiska zawsze pe³ni³y wa¿n¹ rolê w wyborze przez cz³owieka miejsc sprzy-jaj¹cych zasiedleniu i gospodarowaniu, dlatego gleby wystêpuj¹ce na stanowiskach ar-cheologicznych s¹ niezwykle cennym Ÿród³em informacji o sposobie u¿ytkowania terenu oraz intensywnoœci antropopresji [Bednarek 2007, 2008]. W badaniach wp³ywu dawnej

dzia³alnoœci cz³owieka na morfologiê i w³aœciwoœci gleb niezwykle pomocna wydaje siê byæ analiza gleb wspó³czeœnie wykorzystywanych przez cz³owieka, których szczegó³owa interpretacja pozwoli na ekstrapolacjê uzyskanych rezultatów na obszary zasiedlane w prze-sz³oœci. Tak¹ mo¿liwoœæ stworzy³o badanie gleb wystêpuj¹cych w obrêbie wspó³czesnego gospodarstwa rolnego, którego sposób u¿ytkowania nie zmieni³ siê od ok. 100 lat. Z do-tychczasowych badañ wynika, ¿e najlepszym wskaŸnikiem dawnej antropopresji jest za-wartoœæ fosforu w glebie [Marcinek, Wiœlañski 1959; Brzeziñski i in. 1983; Konecka-Be-tley, Oko³owicz 1998; Bednarek i in. 2004; Bednarek, Markiewicz 2007; Bednarek i in. 2010]. Pierwiastek ten ze wzglêdu na swoje specyficzne w³aœciwoœci m.in. niewielk¹ roz-puszczalnoœæ i mobilnoœæ oraz powszechnoœæ wystêpowania w przyrodzie, wykorzysty-wany najczêœciej bywa do wskazywania miejsc bytowania cz³owieka w przesz³oœci oraz do rekonstrukcji zró¿nicowania funkcjonalnego dawnych osad, a nawet pojedynczych do-mostw [Bednarek i in. 2010; Rembisz, Markiewicz 2007; Terry i in. 2004; Zölitz 1980].

Celem pracy jest ocena mo¿liwoœci wykorzystania wyników analizy zawartoœci fos-foru ogó³em w glebach wspó³czesnego gospodarstwa w badaniach zró¿nicowania funk-cjonalnego dawnych osad ludzkich.

MATERIA£ I METODY

Gleboznawcze badania terenowe prowadzono w obrêbie wspó³czesnego gospodarstwa rolnego zlokalizowanego w Nowej Wsi Królewskiej, gm. P³u¿nica, w pó³nocno-wschodniej czêœci województwa kujawsko-pomorskiego (rys. 1). Pod wzglêdem rzeŸby terenu jest to wysoczyzna morenowa falista. Poziom wód gruntowych znajduje siê na g³êbokoœci kilku-nastu metrów, w zwi¹zku z czym gleby na tym obszarze maj¹ charakter autogeniczny.

Analizowane gospodarstwo zajmuje powierzchniê 16,6 ha, z czego 0,6 ha znajduje siê w obrêbie zagrody, 15,0 ha stano-wi¹ grunty orne, 0,44 ha trwa³e u¿ytki zielone i 0,56 ha nieu¿ytki. Gospodarstwo to nie specjalizuje siê w hodowli zwierz¹t ani pro-dukcji roœlinnej. Wiêkszoœæ plo-nów przeznacza siê do sprzeda-¿y, reszta s³u¿y wykarmieniu kil-ku sztuk trzody chlewnej i dro-biu. O wyborze tego gospodar-stwa zadecydowa³a ró¿norod-noœæ elementów w obrêbie jed-nej zagrody (rys. 2) oraz fakt, ¿e przestrzenny uk³ad poszczegól-nych sk³adowych (ogródków, sadu, gnojownika) i sposób go-spodarowania na tych obiektach nie zmieni³ siê od prawie stu lat.

Badania terenowe polega³y na wykonaniu 47 wierceñ (w siat-ce ruchomej, co 10 m), które obejmowa³y: podwórko, ogród kwiatowy, sad, ogród

warzyw-RYSUNEK 1. Lokalizacja obszaru badañ FIGURE 1. Localization of the study area

267Wspó³czesne gospodarstwo rolne jako obiekt badañ pedoarcheologii... ny, „przydomowe” pole uprawne oraz pozosta³e tereny w obrêbie zagrody. Z ka¿dego wiercenia pobrano po dwie próbki glebowe: z g³êbokoœci 0-10 i 10-30 cm. W celu wy-znaczenia t³a geochemicznego w³aœciwoœci gleb na badanym obszarze, w odleg³oœci ok. 150 m od zagrody wykonano odkrywkê glebow¹. W próbkach glebowych pochodz¹-cych z profilu oznaczono: uziarnienie metod¹ areometryczn¹ Bouyoucosa w modyfikacji Casagrande’a i Prószyñskiego z rozdzieleniem frakcji piasku na sitach (grupy granulome-tryczne okreœlono wg PTG 2008), pH metod¹ potencjometryczn¹ w wodzie destylowa-nej i w roztworze KCl o stê¿eniu 1 mol · dm-3_{, zawartoœæ wêgla organicznego metod¹}

Tiurina (TOC), zawartoœæ azotu ogó³em metod¹ Kjeldahla (Nt) oraz zawartoœæ fosforu ogó³em (P_t) metod¹ Blecka w modyfikacji Gebhardta [Gebhardt 1982]. W próbkach po-chodz¹cych z wierceñ oznaczono jedynie zawartoœæ fosforu ogó³em i pH. Wyniki ozna-czeñ zawartoœci fosforu opracowano statystycznie. W celu zobrazowania przestrzenne-go zró¿nicowania zawartoœci fosforu a tak¿e wartoœci pH w powierzchniowych pozio-mach gleby w obrêbie gospodarstwa wykorzystano program SURFER 8.0.

WYNIKI I DYSKUSJA

Profil glebowy wykonany w odleg³oœci 150 m od gospodarstwa reprezentuje glebê p³ow¹ zerodowan¹ zbudowan¹ z utworów gliniastych o zró¿nicowanej zawartoœci frak-cji i³u w poszczególnych poziomach genetycznych (tab. 1). Zawartoœæ fosforu w wyró¿-nionych poziomach genetycznych waha³a siê od 379 do 486 mg · kg-1 _{(tab. 1). Profilowe}

zró¿nicowanie zawartoœci tego pierwiastka jest charakterystyczne dla wielu gleb [Smeck 1973]. Na podstawie uzyskanych wyników jako t³o geochemiczne zawartoœci fosforu na badanym terenie przyjêto wartoœæ mniejsz¹ od 500 mg · kg-1_.

Przestrzenne zró¿nicowanie zawartoœci fosforu ogó³em w warstwach: 0-10 cm i 10-30 cm przedstawiono graficznie (rys. 2 i 3). W powierzchniowej warstwie gleby (0-10 cm) (rys. 2), najwy¿sze zawartoœci tego pierwiastka (>3000 mg · kg-1_),

kilka-krotnie przewy¿szaj¹ce wartoœæ przyjêt¹ za t³o geochemiczne, wystêpuj¹ w glebie w bezpoœrednim s¹siedztwie gnojownika, na obszarze objêtym awari¹ kanalizacji (pó³nocna czêœæ zagrody) oraz w miejscach, gdzie przebywa³y lub przebywaj¹ zwierzêta (po³udnio-wo-zachodni róg stodo³y) oraz czêœæ okreœlona jako sad (wybieg dla drobiu). Wymienio-ne miejsca charakteryzuj¹ siê d³ugotrwa³¹ akumulacj¹ bardzo zasobnych w fosfor odcho-dów zwierzêcych [Cook, Heizer 1965, Scudder i in. 1996]. Najni¿sze zawartoœci fosforu ogó³em (poni¿ej 1000 mg · kg-1_{) stwierdzono w obrêbie przydomowego pola uprawnego}

oraz na podwórku, w s¹siedztwie domu. Nale¿y podkreœliæ, ¿e nawet te najni¿sze zawar-toœci fosforu w powierzchniowej warstwie gleby znacznie przewy¿szaj¹ warzawar-toœci przy-jête jako t³o geochemiczne. Podobne wyniki uzyskali Sapek i Sapek [1999] dla gospodar-stwa rolnego na Mazowszu. Tam najwy¿sze zawartoœci fosforu ogó³em stwierdzono w powierzchniowej warstwie gleby (0-10 cm) na wybiegu dla kurcz¹t (3008 mg · kg-1_),

natomiast najni¿sze w obrêbie przydomowego ogródka (2003 mg · kg-1_).

W warstwie g³êbszej, 10-30 cm (rys. 3), œrednie zawartoœci fosforu s¹ ni¿sze o ok. 100 mg · kg-1 _{ni¿ w warstwie powierzchniowej, jednak ich przestrzenne zró¿nicowanie}

na terenie zagrody uk³ada siê podobnie.

Dla bli¿szego zobrazowania zale¿noœci miêdzy zawartoœci¹ fosforu a u¿ytkowaniem terenu, wykonano podstawowe obliczenia statystyczne dla zawartoœci tego pierwiastka w obrêbie poszczególnych grup funkcjonalnych wyró¿nionych na obszarze gospodar-stwa (tab. 2). Uzyskane dane potwierdzaj¹ opisane wy¿ej spostrze¿enia wynikaj¹ce z interpretacji map (rys. 2 i 3). Najwy¿sze œrednie zawartoœci fosforu ogó³em w warstwie

M. Markiewicz, R. Bednarek, M. Paj¹k E L B A T 1.SeelctedpropetreisoferodedLuvsiol m o iz o P y n z c y t e n e g n o zi r o H æ œ o k o b ê³ G ai n a r b o p ] m c [ h t p e D ij c k a rf ³ ai z d u y w o t n e c o r P ] m m [ y ci n d e r œ o ] m m [ ni r e t e m ai d h ti w n o it c a rf f o t n e c r e P a p u r G a n z c y rt e m o l u n a r g e r u t x e t li o S C O T g k · g [ -1_{] [}N_gt_·kg-1_] C:N _[P_mt_g·kg-1_] pH 5 0 , 0 -0 , 2 0,05-0,002 <0,002 H2O KCl p A 0-30 61 32 7 gp 10,6 1,07 10 486 5,9 4,7 t B 30-52 44 31 25 gz 2,70 0,40 7 387 7,0 5,0 g C 52-80 56 32 12 gl 1,60 0,23 8 379 7,2 5,1 g 2 C 80-101 54 21 25 gpi 1,40 0,22 7 387 7,0 4,9 g 3 C 101-(125) 51 22 27 gpi 1,40 0,20 7 460 7,3 5,2 A L E B A T 2.Zawatroœcifosforuogóe³m(P)twposzczególnychczêœcaichgospodarstwawwarstwach0-10i10-30cm E L B A T 2.Totalphosphoruscontent(P)tindifferentpatroffarmin alyers0-10and0-30cm a w t s r a W r e y a L sPtaartyasmtyecrtzny l a ci t si t a t S r e t e m a r a p e w o m o d y z r P e n w a r p u el o p s p o r c d l ei F o k r ó w d o P d r a y k c a B OFlgorwóderskwgaairtdoewny OVeggreótdabwelasrzgyawrdneyn SOardchard LTraawwnnsiki GMnaonjuorwenhiekap Akawnaarlziaiacij e r u li a f r e w e S 0 1 -0 N 6 12 3 4 5 5 6 3 D S ± x 888±86 1164±199 1246±29 1146±70 1176±49 1116±208 1513±248 1306±158 ) % ( V 9,7 17,1 2,4 6,1 4,1 18,6 16,4 12,1 . n i M 782 873 1213 1066 1116 871 1247 1187 . x a M 1009 1537 1269 1209 1224 1434 1983 1485 0 3 -0 1 N 6 11 3 4 5 5 6 3 D S ± x 904±114 1165±264 1335±271 1055±159 1303±82 1090±223 1280±159 1183±70 ) % ( V 12,6 22,6 20,3 15,0 6,3 20,4 12,4 5,9 . n i M 723 827 1027 873 1188 761 1026 1109 . x a M 1046 1635 1538 1206 1407 1259 1462 1249

269Wspó³czesne gospodarstwo rolne jako obiekt badañ pedoarcheologii...

RYSUNEK 2. Zawar-toœæ fosforu ogó³em (P_t) w warstwie 0-10 cm FIGURE 2. Total phosphorus content (P_t) in layer 0-10 cm RYSUNEK 3. Zawar-toœæ fosforu ogó³em (P_t) w warstwie 10-30 cm

FIGURE 3. Total phosphorus content (P_t) in layer 0-10 cm

0-10 cm zanotowano w s¹siedztwie gnojownika (1513 mg · kg-1_{), w rejonie awarii}

kana-lizacji (1306 mg · kg-1_{) oraz w ogrodzie kwiatowym (1246 mg · kg}-1_{). S¹ to miejsca, w}

których zawartoœæ fosforu by³a 2-3-krotnie wy¿sza ni¿ t³o geochemiczne. Odchody ludzi i zwierz¹t zawieraj¹ znaczne iloœci tego pierwiastka, dlatego œrednie zawartoœci fosforu w pierwszym i drugim przypadku s¹ tak wysokie. W ogrodzie kwiatowym podwy¿szon¹ zawartoœæ fosforu nale¿y wi¹zaæ z akumulacj¹ obumar³ych czêœci roœlin i stosowaniem nawozów organicznych.

Najni¿sze zawartoœci fosforu wystêpuj¹ na „przydomowym” polu uprawnym (888 mg · kg-1_{), gdzie dop³yw zasobnej w fosfor materii organicznej by³ ograniczony zbiórk¹}

plonów i resztek po¿niwnych. Podwórko, ogródek warzywny, sad i pozosta³e tereny zawieraj¹ ok. 1050 mg · kg-1_{. Takie wartoœci wynikaj¹ z niewielkiego dop³ywu materii}

organicznej, a w przypadku podwórka dodatkow¹ przyczyn¹ jest regularne sprz¹tanie. W g³êbszej warstwie, 10-30 cm, najwy¿sze œrednie wartoœci zanotowano w ogrodzie kwiatowym (1335 mg · kg-1_{), w sadzie (1303 mg · kg}-1_{) oraz przy gnojowniku (1280 mg · kg}-1_).

Na terenie zwi¹zanym z awari¹ kanalizacji fosforu by³o o ok. 120 mg · kg-1 _{mniej ni¿ w}

warstwie powierzchniowej. W obrêbie „przydomowego” pola uprawnego, podwórka, ogrodu warzywnego i terenów zielonych zawartoœæ fosforu by³a zbli¿ona do uzyskanej w warstwie 0-10 cm. Taki rozk³ad wartoœci mo¿na interpretowaæ ró¿n¹ przepuszczalno-œci¹ warstw powierzchniowych i/lub akumulacj¹ fosforu w miejscach depozycji materia-³u organicznego na powierzchni gleby.

Badania gleboznawcze prowadzone dotychczas na stanowiskach archeologicznych wska-zuj¹, ¿e gleby objête dawn¹ antropopresj¹, w porównaniu z glebami znajduj¹cymi siê poza jej zasiêgiem, odznaczaj¹ siê nie tylko wy¿sz¹ zawartoœci¹ fosforu lecz równie¿ wy¿szymi war-toœciami pH [Bednarek i in. 2004, Bednarek, Markiewicz 2006]. Poziom próchniczny (Ap) gleby p³owej zerodowanej zlokalizowanej na polu charakteryzowa³ siê odczynem lekko

kwa-RYSUNEK 4. Prze-strzenne zró¿nico-wanie wartoœci pH (H₂O) w warstwie 0-10 cm FIGURE 4. Spatial diversity of pH va-lue (in H₂O) in layer 0-10 cm

271Wspó³czesne gospodarstwo rolne jako obiekt badañ pedoarcheologii... œnym (pH w wodzie wynosi³o 5,9), natomiast w obrêbie zagrody, w warstwie powierzch-niowej (0-10 cm) odczyn kszta³towa³ siê od obojêtnego do zasadowego, co nie sprzyja³o rozpuszczalnoœci zwi¹zków fosforowych (rys. 4). Najwy¿sze wartoœci pH (H₂O) w war-stwie 0-10 cm zanotowano na podwórku (8,5), w okolicach gnojownika (8,0), w ogrodzie kwiatowym (8,1) i ogrodzie warzywnym (8,0). Najni¿sze wartoœci stwierdzono natomiast w sadzie (7,5) i na terenie zwi¹zanym z awari¹ kanalizacji (7,4).

Uzyskane wyniki mo¿na wykorzystaæ w badaniach gleb na stanowiskach archeologicz-nych. Dzia³alnoœæ cz³owieka w miejscach zasiedlonych zarówno w przesz³oœci, jak i obec-nie prowadzi do obec-nierównomiernej depozycji na powierzchni gleb ró¿nych odpadków orga-nicznych zawieraj¹cych fosfor. W analizowanej zagrodzie mo¿na wyró¿niæ dwie grupy miejsc o zró¿nicowanej zawartoœci fosforu. Do grupy pierwszej, w której zawartoœæ fosfo-ru kilkakrotnie przewy¿sza wartoœæ przyjêt¹ za t³o geochemiczne, nale¿¹: gnojownik, teren zwi¹zany z awari¹ kanalizacji oraz miejsca gdzie przebywaj¹, b¹dŸ przebywa³y zwierzêta. W glebach na stanowiskach archeologicznych mog¹ to byæ strefy, gdzie zlokalizowane by³y chaty i towarzysz¹ce im jamy gospodarcze (œmietnikowe lub przechowalnicze), warsz-taty lub gdzie gromadzono zwierzêta gospodarskie [Bednarek, Markiewicz 2009]. Do gru-py drugiej, w której zawartoœæ fosforu przyjmuje znacznie ni¿sze wartoœci, ale równie¿ co najmniej dwukrotnie przewy¿szaj¹ce wartoœæ przyjêt¹ dla t³a geochemicznego zaliczono „przydomowe” pole uprawne oraz podwórko. „Przydomowe” pole uprawne odpowiada na stanowiskach archeologicznych ma³ym poletkom uprawnym, na których nie dostarczano wiêkszych iloœci materii organicznej z zewn¹trz [Kristiansen 2001]. Natomiast podwórko we wspó³czesnej zagrodzie mo¿na odnieœæ do œcie¿ek, dróg czy centralnych placów (maj-danów) w miejscach dawnego zasiedlenia [Bednarek, Markiewicz 2009].

WNIOSKI

Uzyskane wyniki analizy zawartoœci fosforu w materiale glebowym pochodz¹cym z obszaru wspó³czesnego gospodarstwa rolnego pozwoli³y na sformu³owanie nastêpuj¹-cych wniosków:

1. Dzia³alnoœæ cz³owieka w œrodowisku zawsze wi¹¿e siê z pozostawianiem po sobie zró¿nicowanych materia³ów, najczêœciej pochodzenia organicznego (œmieci, resztki po¿ywienia, odchody) o ró¿nej zawartoœci fosforu.

2. W obrêbie zagrody zawartoœci fosforu ogó³em przekracza³y znacznie wartoœæ 500 mg · kg-1_{, przyjêt¹ jako t³o geochemiczne na podstawie analizy uprawnej,}

og³o-wionej gleby p³owej, po³o¿onej w odleg³oœci 150 m od zagrody.

3. Zró¿nicowanie zawartoœci fosforu w powierzchniowych poziomach gleb (0-10 cm) zwi¹zane jest z ró¿nym sposobem u¿ytkowania terenu w obrêbie zagrody. Najbar-dziej wzbogacone w fosfor s¹ obszary w s¹siedztwie gnojownika oraz w miejscach, gdzie przebywaj¹ lub przebywa³y zwierzêta (ponad dwukrotnie wy¿sze zawartoœci w stosunku do geochemicznego t³a). Z kolei najmniej fosforu znajduje siê w glebach w obrêbie przydomowego pola uprawnego oraz podwórka (niewielki dop³yw szcz¹t-ków organicznych, w przypadku podwórka dodatkowo regularne sprz¹tanie). 4. Uzyskane wyniki mog¹ pos³u¿yæ do interpretacji zró¿nicowania zawartoœci fosforu

LITERATURA

BEDNAREK R. 2007: Znaczenie studiów paleopedologicznych w archeologii œrodowiskowej [W:] Studia interdyscyplinarne nad œrodowiskiem i kultur¹ w Polsce (red. M. Makohonienko, D. Makowiecki, Z. Kurnatowska). Œrodowisko–Cz³owiek–Cywilizacja, t.1, Poznañ: 71-91.

BEDNAREK R. 2008: Wykorzystanie metod gleboznawczych i paleopedologicznych w badaniach archeolo-gicznych [W:] Cz³owiek i œrodowisko przyrodnicze we wczesnym œredniowieczu w œwietle badañ interdy-scyplinarnych (red. W. Chudziak). Toruñ: 63-106.

BEDNAREK R., MARKIEWICZ M. 2006: Rekonstrukcja granic dawnych kultur na podstawie badañ w³aœci-woœci gleb. [W:] Granice w krajobrazach kulturowych (red. J. Plit). Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 5, Sosnowiec: 128-138.

BEDNAREK R., MARKIEWICZ M. 2007: Zawartoœæ fosforu w glebach jako wskaŸnik dawnej dzia³alnoœci cz³owieka na wczesnoœredniowiecznych grodziskach w Pokrzydowie i Gronowie (Pojezierze Che³miñsko-Dobrzyñskie. [W:] Zapis dzia³alnoœci cz³owieka w œrodowisku przyrodniczym, 3, (red. E. Smolska, P. Szwarczewski), Wyd. SGPR, Warszawa: 7-14.

BEDNAREK R., MARKIEWICZ M. 2009: Œlady zabudowy osady obronnej ludnoœci kultury ³u¿yckiej w Grodnie, gm. Che³m¿a (stanowisko 6), na podstawie analizy zawartoœci fosforu. [W:] Archeologia epok br¹zu i ¿elaza, Studia i materia³y, 1, J. Gackowski (red.), Wyd. Nauk. UMK, Toruñ: 257-270.

BEDNAREK R., JANKOWSKI M., KWIATKOWSKA A., MARKIEWICZ M., ŒWITONIAK M. 2004: Zró¿-nicowanie zawartoœci fosforu w glebach w obrêbie zespo³u osadniczego w Ka³dusie i w jego otoczeniu [W:] Mons Sancti Laurentii, t. 2, Wczesnoœredniowieczny zespó³ osadniczy w Ka³dusie. Studia przyrodniczo-archeologiczne (red. W. Chudziak): 199-208.

BEDNAREK R., KAMIÑSKI D., MARKIEWICZ M., CHRZANOWSKI W., ZBYSZEWSKA K. 2010: Trans-formations of soils and forest communities in the areas of early medieval strongholds (examples of Che³mno Land). Pol. J. of Soil Sci. 43/1: 93-101.

BRZEZIÑSKI W., DULINICZ M., KOBYLIÑSKI Z. 1983: Zawartoœæ fosforu w glebie jako wskaŸnik dawnej dzia³alnoœci ludzkiej. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 31,3. PAN, Warszawa.

COOK S.F., HEIZER R.F. 1965: Studies on the chemical analysis of archeological sites, vol. 2. University of California, Publication in Anthropology. 102 ss.

DEMKIN W.A. 1997: Paleopoèvovedenie i archeologija: integracja prirody i obšèestva. RAN, Pušèino: 213 ss. DERGAÈEVA M.I. 1997: Archeologièeskoje poèvovedenie. Izd. SO RAN, Novosibirsk. 228 ss.

GEBHARDT H. 1982: Phosphatkartierung und bodenkundliche Gelädeu-ntersuchungen zur Eingrenzung hi-storischer Siedlungs- und Wirtsch-aftsflächen der Geestinsel Flögeln, Kreis Cuxhaven. Probleme der Küstenf-orschung im süddlichen Nordseegebiet, Band 14: 1-10.

KONECKA-BETLEY K., OKO£OWICZ M. 1998: Phosphorus – as an indicator of the man activity in Pleistocene. Rocz. Glebozn. 49, 2: 87-94.

KRISTIANSEN S.M. 2001: Present-day soil distribution explained by prehistoric land-use: Podzol-Arenosol variation in an ancient woodland in Denmark. Geoderma 103: 273-289.

MARCINEK J., WIŒLAÑSKI T. 1959: Sprawozdanie z wstêpnych badañ gleboznawczych na obiektach archeolo-gicznych w Strzelcach i G³ogówcu w powiecie Mogilno w 1956 r. Sprawozdania Archeologiczne t. 7: 77-93. PTG 2008: Klasyfikacja uziarnienia gleb i utworów mineralnych. Rocz. Glebozn. 60, 2: 5-16.

REMBISZ A., MARKIEWICZ M. 2007: Pozosta³oœci domostwa ludnoœci kultury ³u¿yckiej w Rudzie (stan. 3-6), gm. Grudzi¹dz, woj. kujawsko-pomorskie, w œwietle wyników analiz archeologiczno-przyrodniczych [W:] XV Sesja Pomorzoznawcza (red. G. Nawrolska). Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elbl¹gu: 41-52. SAPEK A., SAPEK B. 1999: Phosphorus and zinc in soil of farmstead and its vicinity. Menden- und

Spurene-lemente. Jena: 116-172.

SCUDDER S.J., FOSS J.E., COLLINS M.E. 1996: Soil Science and Archaeology. Advances in Agronomy 57: 76 ss. SMECK N.E. 1973: Phosphorus: an indicator of pedogenetic weathering processes. Soil Sci. 115, 199-206. TERRY R.E., FERNÁNDEZ F.G., PARNELL J.J., INOMATA T. 2004: The story in the floors: chemical

signatures of ancient and modern Maya activities at Aguateca, Guatemala. Journal of Archaeological

Science 31: 1237-1250.

ZÖLITZ R. 1980: Bodenphosphat als Siedlungsindikator. Möglichkeiten und Grenzen der siedlungsgeographi-schen und archäologisiedlungsgeographi-schen Phosphatmethode. Karl Wachholz Verlag: 69 ss.

Dr Maciej Markiewicz Zak³ad Gleboznawstwa

Instytut Geografii, Uniwersytet Miko³aja Kopernika ul. Gagarina 9, 87-100 Toruñ