T. 33. Lublin 2012
JACEK KNOPEK
ZBIGNIEW ROMAN DMOCHOWSKI.
RZECZ O OSI 1AGNIE1 CIACH POLSKICH
W AFRYCE ZACHODNIEJ
Sukcesy odniesione przez Polaków, osoby polskiego pochodzenia, przedstawicieli Polonii czy emigracji s Ka widoczne w wielu miejscach s´wiata. Na wszystkich kontynentach osobowos´ci zwi Kazane z Polsk Ka lub ziemiami polskimi pozostawiMy po sobie dzieMa, które symbolizuj Ka ich wkMad w rozwój gospodarki, techniki, kultury czy tzw. dziedzictwa s´wiatowego. W ten sposób przyczyniMy sieK one do lepszego poznania poszczególnych regionów i konty-nentów s´wiata.
WkMad osób zwi Kazanych z Polsk Ka, które pozostawiMy trwaMy s´lad, zauwazPal-ny w rozwoju badan´ nad dziedzictwem s´wiatowym, widoczzauwazPal-ny jest chociazPby w Europie Zachodniej i Wschodniej, Azji, Australii i Oceanii i w obu Amery-kach1. Ich aktywnos´c´, zaangazPowanie, a takzPe postawy czy dziaMalnos´c´ uwy-puklaj Ka sMowniki, leksykony oraz wydawnictwa encyklopedyczne2. W mniej-szym stopniu uczestniczyli oni w badaniach na obszarze Afryki, ale i tam wyraz´nie zaznaczyli sw Ka obecnos´c´3. Dotychczas najwieKksz Ka sMaw Ka cieszyM sieK
DR HAB. JACEK KNOPEK, PROF. NADZW. W politolog; kierownik Katedry MieKdzy-narodowych Stosunków Politycznych na Wydziale Politologii i Studiów MieKdzyMieKdzy-narodowych Uniwersytetu MikoMaja Kopernika w Toruniu; e-mail: jknopek@wp.pl.
1Podkres´laj Ka to m.in. opracowania: B. K u z´ m i n´ s k i, Polskie nazwy na mapie s´wiata, Warszawa 1967; Polacy w historii i kulturze krajów Europy Zachodniej. S;ownik biograficzny, red. K. Kwas´niewski, L. Trzeciakowski, Poznan´ 1981; B. O r M o w s k i, Polacy s´wiatu, Warszawa 1987; S;ownik polskich pionierów techniki, red. B. OrMowski, Katowice 1986.
2Zob. Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. I-VII, Warszawa 1997; Wielka
encyklope-dia PWN, t. I-XXXI, Warszawa 2000 i wyd. nast.; Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii, red. K. DopieraMa, t. I-IV, Torun´ 2003-2005.
3Zob. H. Z i n s, Polacy w Afryce Wschodniej, Lublin 1978; t e n zP e, Polacy w
Po-profesor BronisMaw Malinowski4, który przedsieKwzi KaM rózPnorodne badania w Australii i Oceanii, publikuj Kac swój dorobek i upowszechniaj Kac na gruncie europejskim. InteresowaM sieK takzPe Afryk Ka, czego dowodem byMy prowadzone przez niego seminaria i prace naukowe. Poza nim nalezPaMoby wyrózPnic´ co najmniej kilkanas´cie osób, które odniosMy sukcesy w poszczególnych krajach i regionach Czarnego L Kadu. Do grona tych postaci zaliczyc´ nalezPy Zbigniewa Dmochowskiego5, który w Afryce Zachodniej pozostawiM niezwykMy pomnik i dorobek naukowy, którym staM sieK skansen tradycyjnej architektury nigeryj-skiej6.
Zbigniew Roman Dmochowski urodziM sieK 23 paz´dziernika 1906 r. w War-szawie. Z Mazowszem pozostawaM zwi Kazany do momentu wybuchu II wojny s´wiatowej. Tam pobieraM nauki na etapie szkolnym i gimnazjalnym, po czym zostaM sMuchaczem Politechniki Warszawskiej. PodjeKte studia na Wydziale Architektury ukon´czyM w latach trzydziestych XX wieku, nasteKpnie, w latach 1935-1939 zostaM mModszym i póz´niej starszym asystentem Katedry Architek-tury Polskiej, które to stanowisko przyczyniMo sieK do prowadzenia pierwszych samodzielnych prac. Jeszcze w okresie studenckim pod kierunkiem Oskara Sosnowskiego, kierownika ZakMadu Architektury Polskiej, inwentaryzowaM architektureK rodzim Ka i ludow Ka, dwory i dworki, chaty wies´niacze, kos´cióMki wiejskie, kapliczki, detale ciesielskie, wneKtrza izb, sprzeKty domowe itp.
Póz´-;udniowej XVI-XX w., Warszawa 1994; J. K n o p e k, Migracje Polaków do Afryki Pó;nocnej
w XX wieku, Bydgoszcz 2001.
4Etnolog i antropolog BronisMaw Malinowski, zPyj Kacy w latach 1884-1942, byM gMównym przedstawicielem funkcjonalizmu w antropologii spoMecznej. Studia odbywaM w Krakowie, Lipsku i Londynie. JuzP w latach I wojny s´wiatowej, po uzyskaniu stypendium im. R. Monda, wyjechaM do Australii. ProwadziM na Nowej Gwinei i na Wyspie Trobrianda badania terenowe, które przyniosMy mu s´wiatow Ka sMaweK. Od 1927 r. kierowaM Katedr Ka Antropologii SpoMecznej na uniwersytecie londyn´skim, nasteKpnie zostaM kierownikiem Instytutu Kultur i JeKzyków Afryki. Jego uczniami byli m.in.: E. Evans-Pritchard, R. Firth oraz twórca i pierwszy prezydent Repub-liki Kenii J. Kenyatta. W 1938 r. zaproszony zostaM do Yale University w New Haven, gdzie wykMadaM do s´mierci. Zob. A.K. P a l u c h, Malinowski, Warszawa 1981; K. B r o z i,
Antro-pologia funkcjonalna Bronis;awa Malinowskiego, Lublin 1983; Antropologia spo;eczna
Bronis-;awa Malinowskiego, red. M. Flis, i A.K. Paluch, Warszawa 1985.
5 Biogramy Z.R. Dmochowskiego ukazaMy sieK w wydawnictwach encyklopedycznych:
Wielka encyklopedia PWN, t. VII, Warszawa 2002; M.B. Topolska w: Encyklopedia emigracji
polskiej, t. I, s. 422. ArtykuM pos´wieKcony osobie Zbigniewa Romana Dmochowskiego ogMosiM takzPe Tadeusz Barucki: Prof. Zbigniew Roman Dmochowski i jego dzie;o, „Kwartalnik Urbanis-tyki i Architektury” 40(1995), z. 3-4; tozP w: Polacy w Nigerii, red. J. Machowski, Z. kazow-ski, W. Kozak, t. I, Warszawa 1997, s. 165-169.
6Por. J. K n o p e k, Stosunki Polski z krajami Afryki Zachodniej. Historia i
niej prowadziM badania nad ludowym budownictwem z drewna w regionie Orawy, Podhala i Pomorza Nadwis´lan´skiego. ZaowocowaMo to kilkunastoma opracowaniami i publikacjami w czasopismach naukowych, maj Kacymi charak-ter rozpraw i artykuMów z zakresu architektury uzPytkowej i budownictwa drewnianego na Polesiu. Prace te zwróciMy uwageK badaczy „Biuletynu Historii Sztuki i Kultury”, którzy zaprosili go w 1938 r. do komitetu redakcyjnego tego czasopisma.
W 1939 r. zostaM zmobilizowany do wojska jako oficer broni pancernej. UmozPliwiMo mu to przedostanie sieK przez graniceK rumun´sk Ka i wyjazd do Fran-cji, a po jej kleKsce, do Wielkiej Brytanii. Na emigracji zwi Kazany byM pocz K at-kowo z wojskiem, gdzie w latach 1941-1942 sMuzPyM w Polskiej Brygadzie Spadochronowej. W czasie szkolenia praktycznego w brygadzie doznaM rozleg-Mej kontuzji, która uniemozPliwiMa jemu dalsz Ka sMuzPbeK w armii. Wydarzenie to spowodowaMo zwolnienie go ze sMuzPby wojskowej i odkomenderowanie do SzkoMy Architektury funkcjonuj Kacej przy uniwersytecie w Liverpoolu. W ten sposób rozpocz KaM nowy okres zPycia, który przyczyniM sieK do prowadzenia rozlegMej pracy naukowej i technicznej7.
Na stanowisku zasteKpcy profesora Z. Dmochowski rozpocz KaM wykMady z architektury polskiej. W Liverpoolu pozostaM do zakon´czenia dziaMan´ wojen-nych, dopiero w 1946 r. mianowano go profesorem nadzwyczajnym i powie-rzono obowi Kazki kierownika Katedry Historii Architektury w Polskim Uniwer-sytecie z siedzib Ka w Londynie. ByM tezP w latach 1946-1948 czMonkiem Rady Akademickiej SzkóM Technicznych w Polskiej Szkole Architektury. Jego praca pt. Atlas historyczny architektury polskiej otrzymaMa w 1953 r. nagrodeK nau-kow Ka Stowarzyszenia Polskich Kombatantów8. W okresie peMnienia obowi K az-ków dydaktycznych zbieraM tezP materiaMy, b Kadz´ je uzupeMniaM, do pracy traktu-j Kacej o dziejach architektury polskiej. ZostaMa ona ostatecznie opublikowana w jeKzyku polskim i angielskim w 1956 r., uzyskuj Kac dobre oceny i recenzje w czasopismach naukowych i w gronie znawców problemu9.
W 1954 r. Z. Dmochowski znalazM zatrudnienie w sekcji architektury histo-rycznej Biura Wielkiego Londynu, równoczes´nie wykMadaj Kac historieK sztuki polskiej w Polskim Uniwersytecie na Obczyz´nie. DuzPo publikowaM w
czaso-7Por. J. B u j n o w s k i, Szkic literacki i krytyka artystyczna, w: Literatura polska na
obczyz´nie 1940-1960, red. T. Terlecki, t. I, Londyn 1964.
8Zob. S. P o r t a l s k i, Zarys Stowarzyszenia Techników Polskich w Wielkiej Brytanii.
Przyczynek do historii emigracji, Londyn 1995.
9 Zob. Z.R. D m o c h o w s k i, Dzie;a architektury w Polsce, Londyn 1956; tozP, The
pis´miennictwie brytyjskim i emigracyjnym polskim na temat historycznych i wspóMczesnych walorów architektonicznych. Pozostaj Kac zwi Kazany z tymi instytucjami, Dmochowski otrzymaM propozycjeK wyjazdu do Afryki Zachod-niej, gdzie podj Kac´ sieK miaM utrwalenia i zachowania od zapomnienia osi KagnieKc´ architektury nigeryjskiej. Kiedy w 1958 r. udaM sieK do Lagos, rozpocz KaM kolej-n Ka przygodeK swego zPycia, tym razem zwi Kazan Ka z Czarn Ka Afryk Ka. NalezPaM on do grona pierwszej grupy polskich emigrantów, którzy zwi Kazali sieK zawodowo z regionem zachodnioafrykan´skim10.
W Afryce Zachodniej rozpocz KaM badania nad nigeryjsk Ka kultur Ka, szczegól-nie interesowaMy go jednak dos´wiadczenia architektoniczne. Odkrycie w tym pan´stwie bogatych zMózP ropy naftowej oraz ich intensywna eksploatacja powo-dowaMa, zPe niszczono zabytki tradycyjnej zabudowy i architektury nigeryj-skiej. Ludnos´c´ z poszczególnych prowincji oraz innych biednych miejscowos´-ci przenosiMa sieK do miast, zlokalizowanych na wybrzezPu gwinejskim. Inten-sywne procesy migracyjne nasteKpowaMy takzPe i w gMeKbi kraju. Federacyjny system struktury administracyjno-terytorialnej kraju sprzyjaM z kolei tworzeniu regionalnych os´rodków miejskich, silnie rozbudowanych i zatMoczonych, gdyzP pan´stwo to rozwijaMo sieK jeszcze szybciej pod wzgleKdem demograficznym. W obliczu przemian cywilizacyjnych budownictwo tradycyjne traktowane byMo przez mieszkan´ców jako swego rodzaju przezPytek czy symbol zacofania spo-Mecznego, co tylko zwieKkszaMo cheKc´ szybkiego pozbycia sieK niewygodnej zabu-dowy.
Z. Dmochowski zostaM przyjeKty do pracy w Federalnym Departamencie Zabytków w Lagos, gdzie miaM dosteKp do duzPej ilos´ci z´ródeM, rysunków i do-kumentacji. Dostrzegaj Kac pewne zagrozPenia dla zabytków nigeryjskich, zmie-rzaM do zachowania jej najcenniejszych obiektów. Po uzyskaniu zgody od przeMozPonych rozpocz KaM wywiad s´rodowiskowy, polegaj Kacy na czeKstych wyjaz-dach na obszary peryferyjne, najczeKs´ciej wiejskie, gdzie wraz z ekip Ka katalo-gowaM i inwentaryzowaM zachowane obiekty zabytkowe. DzieKki podjeKtym studiom w okresie 1958-1965 powstaM bogaty zbiór dokumentacyjny, ws´ród których wyrózPnic´ mozPna kilka tysieKcy zdjeKc´ i 1600 rysunków, które poparte zostaMy inwentaryzacj Ka przestrzenn Ka i geodezyjn Ka w terenie. Obiekty te zostaMy uwiecznione, gdyzP w nasteKpnych latach przestaMy istniec´ na skutek zachodz K a-cych zmian spoMecznych. Równoczes´nie wraz z dokumentacj Ka architektoniczn Ka Dmochowski pozyskiwaM dla muzeów nigeryjskich bezcenne eksponaty, zwi K
a-10 Na temat rozwoju kontaktów polsko-zachodnioafrykan´skich zob.: J. K n o p e k,
Z dziejów kontaktów Polski i Polaków z Afryk Va Zachodni Va, w: Polacy w Nigerii. Polacy
zane z wytworami kultury materialnej z najbardziej niedosteKpnych terenów, które zachowaMy sieK do czasów jemu wspóMczesnych. CaMy dorobek badawczy przekazaM na rzecz Federalnego Departamentu Zabytków, z którym zawodowo zostaM powi Kazany.
Konflikty wewneKtrzne wywoMane przez rózPnice etniczne i religijne, a takzPe spoMeczne i kulturowe w poszczególnych regionach i stanach kraju, pchneKMy NigerieK w poMowie lat szes´c´dziesi Katych XX wieku na kraweKdz´ wojny domo-wej. W zwi Kazku z problemami natury politycznej w budzPecie federalnym tego pan´stwa zabrakMo s´rodków na kontynuowanie dziaMalnos´ci Z. Dmochowskiego i jego ekipy. W zwi Kazku z tym zdecydowaM sieK on na opuszczenie Afryki Zachodniej. Jednoczes´nie podj KaM kolejn Ka wazPn Ka i przemys´lan Ka decyzjeK zPycia, jak na ówczesne warunki, gdyzP w 59. roku zPycia nie wróciM juzP na wyspy brytyjskie, jak czyniMo to wieKkszos´c´ Polaków wywodz Kacych sieK z emigracji wojennej, ale uznaM, izP nalezPy wrócic´ do kraju urodzenia i wznowic´ tam dziaMalnos´c´ naukow Ka przerwan Ka w 1939 r.
Po przyjeKciu obywatelstwa polskiego otrzymaM stanowisko profesora nad-zwyczajnego i funkcjeK kierownika Katedry Historii Architektury Powszechnej na Wydziale Architektury Politechniki Gdan´skiej. W strukturach wydziaMu i katedry uruchomiM ZakMad Architektury Tropikalnej, którego celem byMo dokumentowanie i rozwijanie problematyki afrykan´skiej, w tym nigeryjskiej. W pierwszych latach pobytu na polskim wybrzezPu dwukrotnie wyjezPdzPaM do Nigerii, sk Kad przywiózM szkice i rysunki z przeprowadzonej wczes´niej inwen-taryzacji w terenie. Wyjazdy te umozPliwiMy podjeKcie pracy nad dzieMem jego zPycia, którym stac´ sieK miaMa kilkutomowa publikacja pos´wieKcona tradycyjnej architekturze Nigerii. Jednoczes´nie w latach 1969-1971 peMniM obowi Kazki dziekana WydziaMu Architektury Politechniki Gdan´skiej.
Jego pasja badawcza, jak i zainteresowania poznawcze poprowadziMy go ponownie do Afryki Zachodniej, któr Ka odwiedziM w 1972 r. Wówczas nigeryj-ski Federalny Departament StarozPytnos´ci powierzyM mu obowi Kazki naczelnego architekta. Stanowisko to umozPliwiMo podjeKcie kolejnego dzieMa, jakim staMo sieK opracowanie dokumentacji, na podstawie której rozpoczeKto budoweK skan-senu tradycyjnej architektury nigeryjskiej w Jos, mies´cie poMozPonym w cen-tralnej czeKs´ci Nigerii. Na terenie nalezP Kacym do Muzeum Etnograficznego w Jos, w latach siedemdziesi Katych XX wieku zaczeKto realizowac´ projekt przedstawiony przez Z. Dmochowskiego. Z czasem powstaMo tam na powierz-chni ok. 26 ha Museum of Traditional Nigerian Architecture.
Budowa skansenu odbywaMa sieK oczywis´cie w zgoMa odmiennych warun-kach od tych, jakie spotkac´ mozPna na kontynencie europejskim. Zabytki kultury nigeryjskiej wytworzone byMy z nietrwaMego budulca, który podlegaM
corocznej erozji na skutek pory deszczowej, co oznaczaMo w praktyce jego bezustann Ka konserwacjeK. W tych warunkach Dmochowski zdecydowaM sieK na tworzenie replik najciekawszych jego zdaniem oryginalnych budowli w takiej wielkos´ci, w jakiej wysteKpowaMy one w terenie. W celu zachowania oryginal-nej zabudowy, do wspóMpracy zaproszono majstrów i rzemies´lników z po-szczególnych stanów nigeryjskich, aby wedMug rodzimego fachu, wzorów i technik w miareK dokMadnie odtworzyc´ wybrane budowle. W ten sposób w centralnej czeKs´ci Jos powstaMy dokMadne repliki kilkudziesieKciu obiektów, charakterystycznych dla póMnocnych i s´rodkowych stanów nigeryjskich. Ws´ród nich wyrózPnic´ nalezPy:
W Fragment murów obronnych miasta Kano W Zabytkowy meczet
W PaMace emirów i lokalnych wMadców
W Typowe afrykan´skie domostwa kryte strzech Ka z lis´ci palmowych. Praca zawodowa na stanowisku naczelnego architekta, weryfikacja i klasy-fikacja materiaMu zebranego w terenie oraz jego przygotowanie do druku pochManiaMy wieKkszos´c´ speKdzonego w Nigerii czasu. Mimo zaawansowanego wieku, Z. Dmochowski pozostaM w Afryce Zachodniej do 1981 r., kiedy ze wzgleKdu na pogarszaj Kacy sieK stan zdrowia zdecydowaM sieK opus´cic´ ten region i udac´ do kraju. Do Polski chciaM zabrac´ przygotowan Ka do druku praceK ba-dawcz Ka na temat nigeryjskiej architektury, zawieraj Kac Ka notatki, przemys´lenia autora, tezy badawcze, jak tezP zdjeKcia i rysunki. Niestety, wMadze nigeryjskie uznaMy, izP materiaM naukowy nie jest wMasnos´ci Ka autora, a jedynie pan´stwa nigeryjskiego, które byMo jego pracodawc Ka. Incydent ten pogMeKbiM i tak juzP sMabe zdrowie profesora, który zmarM wkrótce po powrocie do kraju, 1 marca 1982 r. Pochowany zostaM w grobie rodzinnym na warszawskich Pow Kazkach. Z inicjatywy Towarzystwa Polsko-Nigeryjskiego ufundowano na terenie skan-senu w Jos tabliceK upamieKtniaj Kac Ka postac´ zaMozPyciela tego muzeum, który uchroniM od zapomnienia przeszMos´c´ regionaln Ka i kulturaln Ka Nigerii.
Mimo izP dzieMo profesora nie doczekaMo sieK realizacji za jego zPycia, nie poszMo ono w zapomnienie. Badaniami Z. Dmochowskiego zainteresowaM sieK uniwersytet w Nottingham, który jeszcze w 1988 r. zorganizowaM na wyspach brytyjskich wystaweK pt. „DzieMo Z.R. Dmochowskiego – tradycyjna architek-tura nigeryjska”. SpowodowaMa ona ozPywienie dyskusji na temat ogMoszenia drukiem ustalen´ podjeKtych przez polskiego uczonego. ZaowocowaMo to pozys-kaniem przez wydawnictwo Ethnographica w Londynie przy udziale National Comission for Museums and Monuments w Lagos maszynopisów prac oraz zdjeKc´ i rysunków przygotowanych wczes´niej przez Z. Dmochowskiego. Po obróbce redakcyjnej przygotowano jego dzieMo do druku, które ukazaMo sieK
w trzech tomach w 1990 r.11 Poszczególne tomy tego wydawnictwa przed-stawiaj Ka architektureK wybranego regionu Nigerii. W ten sposób w tomie pier-wszym odzwierciedlona zostaMa technika budowlana stosowana przez lud Hausa, mieszkaj Kacy na póMnocy kraju i zdominowany przez islam. Obiekty ludowe z poMudniowo-zachodniej i s´rodkowej Nigerii zobrazowano w tomie drugim. PoMudniowo-wschodnie rubiezPe Nigerii, zwi Kazane z dziaMalnos´ci Ka grupy Ibo, znalazMy uzasadnienie w tomie trzecim12.
DzieMo Z. Dmochowskiego zostaMo uzupeMnione zestawieniami architekto-nicznymi pomiarów, przedstawieniem s´rodowiska naturalnego, geograficznego, klimatycznego i przyrodniczego, a takzPe warunkami bytowymi poszczegól-nych spoMecznos´ci lokalposzczegól-nych i wspólnot regionalposzczegól-nych. Trzytomow Ka ksieKgeK, jako zbiór studiów i obserwacji autora z okresu kilkunastoletniej pracy i pobytu w Afryce Zachodniej, cechuje dociekliwos´c´ i doskonaMy warsztat naukowy. Poszczególne jej czeKs´ci zostaMy poprzedzone wprowadzeniem mery-torycznym, a caMos´c´ jest udoskonalona materiaMem ilustracyjnym oraz rysun-kiem.
WkMad Zbigniewa Romana Dmochowskiego w rozwój badan´ nad przeszMos´-ci Ka architektoniczn Ka Afryki Zachodniej jest znacz Kacy i nie podlega dyskusji. Nie bez znaczenia jest fakt, izP postac´ ta i jej dokonania bardziej znane s Ka i cenione w nauce brytyjskiej i zachodnioafrykan´skiej, anizPeli polskiej, st Kad osi KagnieKcia Z. Dmochowskiego staMy sieK przedmiotem niniejszego artykuMu. Autor zPywi jednoczes´nie nadziejeK, zPe dzieKki takiej publikacji problemy sto-sunków polsko-afrykan´skich stan Ka sieK przedmiotem pogMeKbionej refleksji w s´rodowisku naukowym z merytorycznymi dyskusjami, spotkaniami semina-ryjnymi i publikacjami ksi KazPkowymi.
11Zob. Z.R. D m o c h o w s k i, An Introduction to Nigerian Traditional Architecture, vol. I-III, LondonWLagos 1990.
12L. K M o s i e w i c z, Dzie;o profesora Zbigniewa Romana Dmochowskiego, w: Polacy
ZBIGNIEW ROMAN DMOCHOWSKI. ON POLISH ACHIEVEMENTS IN WEST AFRICA
S u m m a r y
The article shows the figure of the engineer, architect and academic teacher, Zbi-gniew Roman Dmochowski, with special emphasis on his career in the territory of Nigeria, where he rendered special services in the field of consolidating the traditio-nal West African architecture.
After he graduated from the Warsaw Technical University Z.R. Dmochowski was employed there as an assistant. In September 1939 he was called up and took part in the battles of the Second World War. After the war ended he remained in emigra-tion in Great Britain. From there he moved to the independent Nigeria, where his work consisted in protecting original works of architecture in that country. Next, he returned to Poland where he was employed at the Gdansk Technical University as an academic lecturer. From the Polish coast he went to West Africa several times to document his earlier work.
Owing to the studies he undertook there exists a rich collection of documents, among which several thousand photographs and 1600 drawings should be mentioned. They are supported with a spatial and geodetic catalogue compiled in the terrain. The objects are made immemorial in this way, as in the next years they were destroyed because of the social change occurring in Nigeria. Parallel to the architectural docu-mentation Z. Dmochowski gained for Nigerian museums priceless exhibits connected with material culture of the most inaccessible areas, which survived until his times. Z. Dmochowski donated all his collection and academic achievements to the Nigerian Federal Department of Antiquities, where he was employed. In the town of Jos he established a big open-air ethnographic museum of traditional West African architec-ture, which has protected old buildings erected by Nigerian peoples.
Translated by Tadeusz Kar;owicz
S7owa kluczowe: Zbigniew Roman Dmochowski, Afryka Zachodnia, dziedzictwo polskie zagranic Ka.
