View of Relevance and Significance of Ryszard Łużny's Research on the Graduates from the Kiyv-Mohyla Academy

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI Tom LXI,. ANNA RANY. HUMANISTYCZNE zeszyt 7 – 2013. . WSPÓCZESNE ZNACZENIE PRACY RYSZARDA UNEGO O WYCHOWANKACH AKADEMII KIJOWSKO-MOHYLA SKIEJ Z perspektywy minionych 15 lat od mierci Ryszarda unego dorobek tego wybitnego slawisty, a nade wszystko rusycysty, jawi si jako nietknity przez czas i zwizane z jego upywem nowe koncepcje badawcze oraz towarzyszce im nowe uzalenienia od ideologii i polityki. Jest to dorobek nie tylko wybitnego slawisty – rusycysty, ale równie humanisty, który sprosta wielkiemu zadaniu obrony wybranych – nie za narzuconych – przez siebie jej dziedzin przed ich zniewoleniem ze strony panujcej wówczas ideologii komunizmu. W obliczu nowych zagroe humanistyki pytanie o aktualno postawy naukowej Ryszarda unego i jego etosu uczonego jest truizmem. Ich przypomnienie nie wymaga adnego dodatkowego uzasadnienia, oprócz tego, e wspóczesny humanista tak szybko i tak atwo uzalenia si od czynników zewntrznych w stosunku do uprawianej przeze dyscypliny naukowej, e nawet nie chce si okrela mianem humanisty – wstydzi si go lub nim gardzi. Adepci dyscyplin humanistycznych, z zaoenia ukierunkowanych na problemy czowieka i jego wiata, jawi si jako nieprzygotowani do ich podejmowania ignoranci lub – co gorsza – cynicy, jak ich okrela niemiecki filozof, kontynuator tradycji Fryderyka Nietzschego i szkoy frankfurckiej, Peter Sloterdijk, w pracy Krytyka cynicznego rozumu1. Z kolei Allan Bloom, w swej gonej ksice Umys zamknity, analizujc przyczyny upadku wspóczesnej humanistyki, zwraca uwag na brzemienne w skut-. PROF. DR HAB. ANNA RANY – Kierwonik Katedry Rosyjskiej Kultury Nowoytnej, Instytut Rosji i Europy Wschodniej UJ; e-mail: anraza@interia.pl 1 P. S l o t e r d i j k, Krytyka cynicznego rozumu, tum. P. Dehnel, Wrocaw: Wyd. Dolnolskiej Szkoy Wyszej 2008..

(2) 42. ANNA RANY. kach jej dobrowolne upodrzdnienie w stosunku do nauk spoecznych i przyrodniczych2. Przyjmujc bowiem w pracy badawczej zasady tych nauk, odnoszcych kwestie epistemologii czy aksjologii do systemów bd procesów samych w sobie, humanici marginalizuj bezporednie powizania swoich bada z czowiekiem. Nie obejmujc w nich sensów i celów jego istnienia, rezygnuj z antropologicznego wymiaru humanistyki. Jednak nade wszystko wspóczeni humanici masowo uzaleniaj si od polityki i aktualnej globalnej ideologii. Zaleno t widz m.in. przedstawiciele neomarksizmu i wspóczesnej filozofii polityki – Michael Hardt i Antonio Negri, którzy w ksice Imperium rysuj nastanie postimperialnej epoki3. Jest to nowy, ponadnarodowy, zdecentralizowany ad, majcy nowoczesne cechy tytuowego imperium, reprezentowanego na forum wiatowym przez USA. Wspóczesne imperium przejawia si w globalizacji, posiadajcej trzy podstawowe wymiary: polityczny, ekonomiczny i kulturowy. Elity, m.in. uniwersyteckie, przyjy jako obowizujc ideologi globalizacji, której czci skadow jest polityczna poprawno . Ta ostatnia staa si fundamentem ideowym, legitymizujcym zaistnienie imperium. Przykadem jej oddziaywania na humanistyk jest koncepcja wielokulturowoci jako czynnika globalizujcego i unifikujcego kultury, co dla nowego porzdku wiatowego ma podstawowe znaczenie. Gdy dodamy do tego towarzyszce globalizmowi wszystkie nowe – izmy w kulturze i humanistyce, to zrodzi nam si pytanie, czy jest moliwy opór wobec ich dyktatu, czy te wrcz dyktatury, jak to ujmuje w tytule swojej ksiki Dyktatura relatywizmu Roberto de Mattei w odniesieniu do ideologii politycznej poprawnoci, przenikajcej wszystkie sfery wspóczesnego ycia4. My za pytamy: czy jest moliwy taki opór, jaki stawia wobec zagroenia ze strony marksizmu i komunizmu Ryszard uny? Czy jest moliwe wytyczenie linii obrony wspóczesnej humanistyki na wzór tej, któr on wypracowa i wskaza jako autor przesania Czy rusycystyka moe suy ewangelizacji?, skierowanego do polskich rusycystów w 1979 r. w podziemnym pimie katolickim „Spotkania”? Badacze spucizny R. unego eksponuj znaczenie nie tylko ideowopolityczne, ale równie antropologiczno-aksjologiczne tego przesania5. Grzegorz. 2. A. B l o o m, Umys zamknity, tum. T. Biero , Pozna : Wyd. Zysk i S-ka 2012. Tum S.

(3) lusarski, A. Kobaniuk, Warszawa: Wyd. WAB, 2005. 4 Tum. P. Toboa-Pertkiewicz, E. Turli ska, Warszawa: Prohibita 2009. 5 Por. m.in.: L. S u c h a n e k, R. uny (1927-1998), [w:] Uniwersytet Jagielloski. Zota ksiga Wydziau Filologicznego, red. J. Michalik, W Walecki; Kraków 2000, G. P r z e b i n d a, Filolog wobec sowa. W siedemdziesiciolecie urodzin Profesora Ryszarda unego, [w:] Sowianie 3.

(4) WSPÓCZESNE ZNACZENIE PRACY RYSZARDA UNEGO. 43. Przebinda zwraca uwag na podjt w nim prób otwarcia polskiej rusycystyki ko ca lat 70. ubiegego wieku na metafizyczno-religijny, chrzecija ski wymiar badanej kultury, obecny od pocztku w dorobku autora. Odnoszc si do dyskusji na temat polskiej rusycystyki, jaka miaa miejsce w latach 1973-1974 na amach partyjnego pisma „Nowe Drogi”, Ryszard uny twierdzi, e polska nauka o literaturze i kulturze duchowej Rosjan nie moe istnie jako narzdzie ateistycznej ideologii. Autor wyra nie odróni „rusycystyk” od „sowietyzacji” – w latach osiemdziesitych ta dystynkcja staa si ju czym ródowym i fundamentalnym, ale jeszcze pod koniec lat siedemdziesitych naleao si gono o ni upomina . To wanie uczyni prof. uny, piszc ponadto, e uczciwe zajmowanie si rusycystyk „moe suy ewangelizacji”, przede wszystkim z tego powodu, i sam obiekt badania jest gboko zakorzeniony w chrzecija stwie”6.. Aktualno tej propozycji w drugim dziesicioleciu XXI wieku nie zmalaa. Przeciwnie, przybraa na znaczeniu wobec dominacji zachodnich trendów metodologicznych i ideowych w polskich badaniach rosjoznawczych i rusycystycznych, marginalizujcych powrót rosyjskiej kultury do chrzecija skich korzeni. Z perspektywy zwizanego z tym powrotem historycznego wydarzenia – jakim by apel o pojednanie narodów polskiego i rosyjskiego, podpisany 17 sierpnia 2012 roku przez przewodniczcego Konferencji Episkopatu Polski ks. arcybiskupa Józefa Michalika oraz patriarch Moskwy i caej Rusi Cyryla I – przesanie profesora unego Czy rusycystyka moe suy ewangelizacji? uzyskao nowy sens. Zwracajc uwag na czcy kultur tych dwóch narodów wymiar metafizyczno-religijny i wypywajcy z niego porzdek aksjologiczny, antycypuje na polu humanistyki mylenie o kulturze rosyjskiej w kontekcie jej zakorzenienia w chrzecija stwie. Zakorzenienie to jest szczególnie wane ze wzgldu na fascynacj wielu polskich humanistów – m.in. kulturoznawców – problematyk genderow, ksztatowan przez ideologie genderyzmu. Ideologi t niektórzy jej krytycy okrelaj jako gro niejsz od marksizmu7. W humanistyce skutkuje ona nade wszystko relatywizmem antropologicznym,. Wschodni. Duchowo, mentalno, kultura, red. A. Ra ny, D. Piwowarska, Kraków: Wyd. Bohdan Grell i córka, 1997. 6 Dz. cyt., s. 9. 7 Zob. m.in. wywiad z ks. abp. Henrykiem Hoserem, przewodniczcym Zespou Ekspertów d.s. Bioetycznych Konferencji Episkopatu Polski, Gender gro niejsze od marksizmu, („Nasz Dziennik” z dn. 18.02.2913, nr 41 (4580)); bp W. P o l a k, Gender niszczy koncepcje rodziny i spoeczestwa, http://natemat.pl/44323, bp-wojciech-polak-gender-niszczy-koncepcje-rodziny…2013-06-05.

(5) 44. ANNA RANY. uniemoliwiajcym wspóczesnemu czowiekowi samoidentyfikacj i otwierajcym przed nim tak sfer wolnoci, z której wyrugowana zostaje cakowicie odpowiedzialno . Zniewolenie ideologi genderyzmu jest tym boleniejsze dla humanistyki, e nie pozwala jej na jakiekolwiek orzekanie o czowieku, likwidujc jego fundamentalne dane antropologiczne. Jest ona nade wszystko ideologi nowej postaci ateizmu wymierzonego w chrzecija stwo. Jej wnikanie w badania filologiczne i kulturoznawcze uniemoliwia obiektywne ujcie fundamentalnego – chrzecija skiego wymiaru kultury zarówno polskiej, jak i rosyjskiej. Jej celem – podkrela abp H. Hoser – jest zniwelowanie wszystkich zewntrznych determinant czowieka. Odbywa si to przez usunicie Boga, a nastpnie natury. (Specyficzna natura czowieka odbiega od wiata zoologicznego w sposób zupenie nieprawdopodobnie daleki; dostrzegaj to równie genetycy). O czowieku, który pozostaje ogoocony z Boga, z wymiaru transcendentnego, ogoocony z pojcia natury ludzkiej, która jest wspólnym mianownikiem caej ludzkoci, ma decydowa kultura, w której yje. A kultura jest czsto czynnikiem rónicujcym ludzko , nie zawsze czcym. Kultura moe tworzy krgi kulturowe, ale te krgi s czasami bardzo wskie. W zwizku z tym kultura jest wytworem czowieka – czowiek moe sam siebie produkowa . I w ten sposób dochodzimy do ideologii gender, która jest przykadem licznych schizoidalnych sytuacji. Tymczasem czowiek powinien by caoci wewntrznie skomponowan, zawierajc wszystkie elementy potrzebne do jego istnienia. Tym komponentem – jeli signiemy do antropologii biblijnej – jest ciao, dusza i duch, które powinny ze sob wspógra , dziaa integralnie oraz ukazywa cae bogactwo istoty i osoby ludzkiej. A dzisiaj obserwujemy ich rozszczepienie. Najwiksze rozszczepienie zachodzi pomidzy ciaem a wiadomoci czowieka. Z kolei ciao, gdy nie jest zintegrowane ze wiadomoci, jest traktowane jako swego rodzaju surowiec, który moemy ksztatowa wedug swoich upodoba . Std mamy do czynienia z tak sytuacj, kiedy oderwano czowieka od jego determinacji pciowej. Ideologia gender odrzuca t determinacj i uwaa, e decydujca powinna by pe kulturowa, czyli ta determinacja, któr sami tworzymy8.. Wpyw zarówno ideologii genderyzmu czy politycznej poprawnoci, jak i filozofii postmodernizmu na wspóczesn humanistyk, uniewaniajcych jej epistemologiczne oraz aksjologiczne znaczenie, nie tylko neguje postulowane przez R. unego jej ukierunkowanie na metafizyczno-religijny wymiar kultury, ale dodatkowo uderza w ni sam jako czynnik dekonstrukcyjny. Dekonstrukcja humanistyki jest nie tylko dekonstrukcj filozofii i kultury, ale jednoczenie dekonstrukcj ycia ludzkiego, czego wiadectwem jest jej genderowa forma. Jak pisze A. Bloom:. 8. Dz. cyt., s. 1..

(6) WSPÓCZESNE ZNACZENIE PRACY RYSZARDA UNEGO. 45. Dzisiejsza literatura w wikszoci znajduje si w rkach grupy profesorów, którzy pozostaj pod wpywem wyrosego po Sartrze pokolenia paryskich heideggerzystów, a szczególnie Derridy, Foucoulta i Barthesa. Szkoa ta nosi nazw dekonstrukcjonizmu i przypuszczalnie stanowi ostatnie stadium w procesie umiercania rozumu i odrzucania moliwoci prawdy w imi filozofii. […] Nowoytno stopniowo agodzia dania, wobec jakich stawia nas tradycja; dekonstrukcjonizm tradycj t likwiduje” 9.. Pytanie o moliwoci stawiania oporu wobec gównych tendencji destrukcyjnych w obrbie wspóczesnej humanistyki jest jednoczenie pytaniem o wzory niezalenoci naukowej, o autorytety w sferze zarówno merytorycznej, jak i etycznej. Towarzyszy mu próba wskazania wartoci priorytetowych dla humanisty. Patrzc na dorobek R. unego, zarówno z perspektywy obecnych, gro nych uwika humanistyki, jak i jemu wspóczesnych, naley podkrela nade wszystko jego wolnociowy, niezawisy od dyktatu ideowego i politycznego charakter. Przejawia si on nie tyle w jawnej krytyce zniewalajcej ideologii komunizmu – cho i takie byy niektóre wypowiedzi tego uczonego – ile w udanych, urzeczywistnianych wbrew cenzurze, przedsiwziciach naukowych, ukierunkowanych na problemy i zjawiska istotne dla humanistyki: na prawd ontologiczn i aksjologiczn, wartoci duchowe – metafizyczno-religijne – eksponujce cel i sens ycia ludzkiego oraz zwizane z nimi wartoci etyczne. Szczególnie cenne dla polskiej humanistyki czasów PRL-u s pod tym wzgldem te prace R. unego, które prezentuj przeciwwag dla obowizujcej ideologii – ukierunkowane na wymiar metafizyczno-religijny oraz antropologiczno-aksjologiczny przedstawianej literatury rosyjskiej i ukrai skiej. S to nie tylko monografie i artykuy, ale równie tumaczenia i antologie utworów bdcych wiadectwem tego wymiaru. Warto w tym miejscu pamita o tryptyku tumaczeniowym R. unego, jak nazywa Anna Wo niak trzy tomy-antologie, bdce tumaczeniami tekstów folklorystycznych oraz religijnych epoki staroruskiej.: Opowie o niewidzialnym grodzie Kitieu. Z legend i poda dawnej Rusi, Pie o niebieskiej ksidze. Antologia rosyjskiej ludowej poezji religijnej, Sowo o Bogu i czowieku. Myl religijna Sowian Wschodnich doby staroruskiej. W artykule lubelskiej uczonej: Ryszarda unego tumaczenia tekstów literatury rusko-religijnej czytamy10:. 9 10. B l o o m, dz. cyt., s. 497. „Roczniki Humanistyczne” 48-49(2000-2001), z. 7, s. 90..

(7) 46. ANNA RANY. Tryptyk przekadowy stanowi – jak mi si wydaje oprócz przywoanej wyej oceny przez samego Autora i tumacza – zwie czenie zainteresowa epok kultury i literatury staroruskiej, folkloru oraz recepcji owej silnej formacji kulturologicznej w epoce nowoytnej literatury rosyjskiej, a przy tym staje si znakomit egzemplifikacj tego wtku bada , jakie R. uny podj w slawistyce polskiej jako pierwszy, czyli nurtu eksploracji religiologicznych, hermeneutyki w sfery sacrum w literaturze i kulturze wschodniosowia skiej11 .. Z przytoczonych prac R. unego i z jego antologii jasno wynika, e to, co byo wyznacznikiem epoki staroruskiej, stao si determinant, sta dan kultury rosyjskiej i innych kultur wschodniosowia skich – osigno wanie ów wymiar metafizyczno-religijny, na który badacz tak czsto wskazywa. We wstpie do Sowa o Bogu i czowieku pisa: […] wszystkie trzy tytuy, cznie z obecnym, ukazuj „Ru

(8) wit”, widzian od strony jej bytowania duchowego, midzy niebem a ziemi, w wymiarze tak wzniosoci i wielkoci, sakralnoci i witoci, jak i maoci oraz ludzkiej mizerii, czowieczego ponienia i upadku grzechowego, w procesie otwierania si ku Absolutowi jako Dobru, Prawdzie i Piknu, ale take w relacjach wobec za, tego zarówno z maej, jak i z duej litery pisanego12.. Autor antologii i jednoczenie tumacz zawartych w niej tekstów jasno okrela cel ich powstania: Wszystkie te ksiki maj charakter antologii przyswojonych polszczy nie – poprzez wybór, przekad, ukomponowanie oraz komentarz historycznoliteracki – wytworów dawnego pimiennictwa staroruskiego, jakim towarzysz niezbdne rozbiory analityczne, równoczenie jednak kada z nich czyni to od innej strony, w oparciu o odmienny materia ródowy, proponuje te inny punkt widzenia, odmienn optyk na Boe i ludzkie sprawy dziejce si „tam” i „wtedy”, w czasach starej, dawnej Rusi midzy ko cem X a schykiem XVII stulecia, na terenach, gdzie z czasem, w cigu wieków uksztatoway si z jednego pnia wschodniosowia skiego trzy odrbne, samodzielne jzyki i kultury etniczne, w dalszej perspektywie czasowej równie trzy narody, kraje i pa stwa wreszcie „ruskie” – Rosja, Ukraina i Biaoru13.. Z tej wypowiedzi wynika, i przekadowi tekstów staroruskich o Bogu i czowieku na jzyk polski oraz ich opublikowaniu towarzyszy wielka badawcza idea: 11. Tame, s. 90. Sowo o Bogu i czowieku. Myl religijna Sowian Wschodnich doby staroruskiej, wybra, przeoy i opracowa R. uny, Kraków: Nakadem PAU 1995, s. 6. 13 Tame, s. 6. 12.

(9) WSPÓCZESNE ZNACZENIE PRACY RYSZARDA UNEGO. 47. ukazanie uniwersalnego sensu w opisywanych procesach politycznych, ideowych, a nade wszystko kulturowych. A. Wo niak susznie wie ten sens ze sfer sacrum. Pisze: Tryptyk przekadowy stanowi – jak mi si wydaje oprócz przywoanej wyej oceny go przez samego Autora i tumacza – zwie czenie zainteresowa epok kultury i literatury staroruskiej, folkloru oraz recepcji owej silnej formacji kulturologicznej w epoce nowoytnej literatury rosyjskiej, a przy tym tryptyk ów staje si znakomit egzemplifikacj tego wtku bada , jakie R. uny podj w slawistyce polskiej jako pierwszy, czyli nurtu eksploracji religiologicznych, hermeneutyki sfery sacrum w literaturze i kulturze wschodniosowia skiej14.. Badaczka zwraca przy tym uwag na erudycyjne bogactwo komentarzy i przypisów, jakimi opatrzy swe tumaczenia tekstów staroruskich autor antologii. Maj one znaczenie nie tylko naukowe i jednoczenie metodologiczne, ale równie „teleologiczne”: uzasadniaj bowiem celowo podjtego zadania translatologicznego i wydawniczego. Autorowi bowiem chodzi nie tylko o to, aby odda istot oryginalnego tekstu, ale równie istot Starej Rusi. Jednak R. uny, komentator kulturowego kontekstu i egzegeta sensów tekstu, wypowiada si przecie jako historyk literatury, zarazem doskonay znawca i interpretator, a zatem czy wszystkie kumulujce si w pojciu tumacz „role”. Przyblia, odkrywa i wprowadza do polskiego obiegu czytelniczego „Star Ru” z jej ezoteryczn dla czowieka Zachodu duchowoci15..

(10) wiadectwem tej postawy uczonego jest znakomita wikszo dorobku R. unego, powicona literaturze rosyjskiej. Jej istot jest wskazywanie na wyszy sens kultury i cel przedstawianego w niej ycia ludzkiego. S to zaoenia humanisty, który przeciwdziaa dekonstrukcji, poszukuje wyjcia z chaosu i absurdu narzucanych kulturze i nauce przez trendy ideowo-polityczne. Identyczny cel przywieca uczonemu, gdy podejmowa w latach 60. trud przedstawienia wpywów polskich na kultur Sowian Wschodnich w pracy habilitacyjnej, powiconej wychowankom Akademii Kijowskiej, zatytuowanej Pisarze krgu Akademii Kijowsko-Mohylaskiej a literatura polska. Z dziejów zwi zków kulturalnych polsko-wschodniosowiaskich w XVII-XVIII w. Z perspektywy spucizny naukowej prof. unego naley podkreli wyjtkowe zna-. 14 15. W o n i a k, dz. cyt., s. 90. Tame, s. 90..

(11) 48. ANNA RANY. czenie tej rozprawy, zarówno dla przedstawionej wyej postawy badawczej, jak i warsztatu uczonego. Autor osign w niej bowiem t peni twórcz, która zadecydowaa o dalszym jego dorobku. Ksika o pisarzach rosyjskich i ukrai skich, bdcych wychowankami Akademii Kijowsko-Mohyla skiej okazaa si wzorcow prac filologiczno-komparatystyczn, prezentujc nie tylko wpywy polskie na ich twórczo , ale równie jej uniwersalny wymiar w sferze duchowej – metafizyczno-religijnej – oraz aksjologicznej. R. uny dowodzi ponadto, i w obrbie wpywów i inspiracji mona mówi o polskiej transgresji kulturowej, natomiast w sferze duchowej i aksjologicznej naley mówi o wspólnocie sensów, celów i wartoci. Znaczenie polskiej transgresji kulturowej dla Sowia szczyzny Wschodniej w XVII wieku autor ksiki ujmuje we wstpie poprzez odwoanie do wypowiedzi na ten temat, sformuowanej przez twórc Pana Tadeusza, potwierdzone jednak przez historyków i filologów. Uczony zdaje sobie bowiem spraw z tego, e wieszcz narodowy móg wpywy polskie na kultur rosyjsk przeceni , dlatego zastrzega we wstpie, e udowodniy to badania naukowe, do których sam odwouje si w dalszym cigu rozprawy16. Przywoujc za pogld poety, pisze: Kiedy w swych paryskich wykadach Adam Mickiewicz przechodzi do omawiania literatur sowia skich XVII wieku, wówczas tak scharakteryzowa ogóln sytuacj kulturaln tego okresu: „Biskupi i zakonnicy kijowscy sigaj wpywami do Moskwy, w Kijowie za widzimy w kolegiach duchownych biskupów polskich (jeden z biskupów, Mohya, który by onierzem polskim). Oddziaywuj oni na literatur rosyjsk. Tu rozpoczyna si okres zwany przez Rosjan polskim, który pó niej wyda epok odrodzenia za panowania Elbiety”. Rozwój bada slawistycznych wieku XIX i XX potwierdzi zasadnicz suszno tej opinii, tumaczc jej sens metaforyczny na jzyk konkretnych faktów kulturowych i gromadzc do niej wystarczajc a rónorodn dokumentacj ródoznawcz, ilustrujc bogatym zestawem przykadów rzeczywicie „polski” charakter procesu literackiego na ziemiach ruskich w XVII stuleciu17.. 16. W ksice wystpuj odwoania m.in. do: A. J a b o n o w s k i, Akademia Kijowsko-Mohylaska. Zarys historyczny na tle rozwoju ogólnego cywilizacji zachodniej na Rusi, Lwów 18991900; A. M a r t e l, La langue polonais dans les pays ruthènes: Ukraine et Russie Blanche, 15691667, Lille 1938; . ` q / ? | ` {, ! $%

(12) "

(13)

(14) XVIII !

(15) (_

(16) + $+,

(17)

(18) !;! !

(19)

(20) " #$% *

(21) %), Kijów 1903; . # / Q ^ \ ?, `! *

(22) !+= !

(23) q" =

(24) $;=!

(25)

(26) $ , ?_~| I-III, \|?v 1891-1904. 17 R. u n y, Pisarze krgu Akademii Kijowsko-Mohylaskiej a literatura polska. Z dziejów zwi zków kulturalnych polsko-wschodniosowiaskich w XVII-XVIII w., Kraków: Nakadem Uniwersytetu Jagiello skiego 1966, s. 5..

(27) WSPÓCZESNE ZNACZENIE PRACY RYSZARDA UNEGO. 49. Niepodwaaln zasug R. unego jest natomiast szczegóowe okrelenie wyznaczników owego „polskiego” charakteru literatury wschodniosowia skiej – nade wszystko rosyjskiej – w XVII wieku. Okrelenia tego dokona badacz w sferze artystyczno-estetycznej oraz duchowej i aksjologicznej. Jak podkrela we wstpie, zagadnienia polsko-wschodniosowia skich zwizków literackich oraz oddziaywania kulturalnego polszczyzny na ziemie ruskie poruszane byy od poowy XIX wieku przez badaczy rónych dyscyplin naukowych. Jednake aden z nich nie podj szczegóowej analizy, a take interpretacji twórczoci pisarzy wschodniosowia skich z punktu widzenia ich powiza z literatur polsk, a poprzez ni z tendencjami kultury zachodniej. Podjcie tego zadania byo nie tylko ambitne, ale równie przeomowe. Byo jednoczenie form sprzeciwu wobec ideologizacji humanistyki i poddawania jej manipulacji politycznej oraz oddziaywania propagandowego. Autor ksiki posuguje si wycznie jzykiem filologa-komparatysty i kulturoznawcy. Takim jzykiem okrela cel swojej pracy, piszc: Przedmiotem naszego badania bdzie dziaalno wykadowców i pisarzy, bezporednio zwizanych z uczelni kijowsk, w okresie od jej ostatecznego uformowania i okrzepnicia w poowie XVII stulecia a do pitego dziesiciolecia wieku XVIII. Trzy zespoy zagadnie obejmuj problematyk zwizków rodowiska teje Akademii z literatur polsk w sposób nastpujcy: a) cz pierwsza, penic jednoczenie funkcj wprowadzenia, przedstawia w sposób zarysowy rol jzyka polskiego w praktyce szkolnej i dziaalnoci pisarskiej rodowiska kijowskiego oraz stosunki i zwizki tego rodowiska z pimiennictwem polskim; b) cz druga omawia szczegóowo rol literatury polskiej jako róda inspiracji i wzorów w nauce poetyki i retoryki, znaczenie polskiej tradycji kulturalnej dla procesu dydaktycznego uczelni; c) cz trzecia zawiera analiz twórczoci poetyckiej w jezyku polskim trzech najwybitniejszych reprezentantów tego krgu: wykadowcy Kolegium Mohyla skiego z lat czterdziestych XVII w. oraz pó niejszego jego rektora azarza Baranowicza, dalej jego ówczesnego ucznia Symeona Poockiego, wreszcie suchacza Akademii z przeomu w. XVII i XVIII, a nastpnie jej profesora i rektora, Teofana Prokopowicza18.. Prezentujc zawarto ksiki, autor zwraca uwag równie na podsumowanie swoich analiz i interpretacji, piszc o bezporednim oddziaywaniu pimiennictwa polskiego na „oryginaln twórczo literack w jzyku ruskim”. W pracy swej udowadnia, i wpywy polskie poprzez Akademi Kijowsko-Mohyla sk. 18. Tame, s. 7-8..

(28) 50. ANNA RANY. trway duej ni jej pozostawanie w obrbie Polski. Konkluduje: „aci sko-polska orientacja uczelni kijowskiej utrzymywaa si mianowicie jeszcze dugo, bo przez cae s t u l e c i e [podkr. R. .] po zerwaniu zwizków politycznych z Rzeczpospolit okresu elekcyjnego; proces dydaktyczny w zakresie ledzonych przedmiotów unaocznia to w sposób szczególnie wyra ny”19. Wpywy te, stwierdzone przez autora ksiki, miay szersze znaczenie. Wykraczay bowiem poza oddziaywanie na sam tylko literatur, obejmujc cay proces kulturowy Wschodniej Sowia szczyzny. R. uny pisze o polskim oddziaywaniu kulturalnym: Pimiennictwo polskie stanowio tam, obok jzyka, najwaniejsze narzdzie oddziaywania kulturalnego, podtrzymujc ten proces przez szereg dziesitków lat jeszcze XVIII stulecia. Akademia Kijowska bya tym centrum w yciu Rusi Zadnieprza skiej, które inicjowao, inspirowao i realizowao w rónych okresach rónymi sposobami szerok wymian dóbr kulturalnych pomidzy obu czciami dawnej Rzeczypospolitej przedrozbiorowej20.. Autor zaznacza jednak, e naley mówi o „polskim ukadzie kulturowym”, ksztatujcym rodzime pimiennictwo ukrai skie i wspomagajcym rozwój pimiennictwa rosyjskiego. Badacz uywa czciej okrelenia „pimiennictwo” ni „literatura”, gdy pragnie zaznaczy , i wpywy polskie obejmoway nie tylko t cz kultury, ale równie inne jej sfery, co uprawnia do sformuowania tezy o wpywach cywilizacyjnych. Formuowane konkluzje maj obiektywny charakter. Wyraane s tym samym jzykiem, w jakim autor przedstawia zaoenia swej rozprawy; jzykiem filologa-komparatysty, odwoujcego si do tekstów literackich, kontekstu kulturowego i faktów historycznych. Tylko taka postawa badawcza moga zapewni konkluzjom obiektywizm wartociowania w sferze artystyczno-estetycznej oraz duchowej i aksjologicznej. W tych dwóch ostatnich badacz mówi o dobru wspólnym: „W Akademii wic przez kilka pokole traktowano literatur polsk j a k o d o b r o w s p ó l n e, „sowia skie” i „ojczyste” […], pisane w jzyku ‘swojskim’, wasnym (vernaculus)”21. Tak wic twórczo najbardziej wpywowych autorów „wieku zotego” w polskiej literaturze – Jana i Piotra Kochanowskich, Szymonowica, Samuela Twardowskiego, Wespazjana Kochowskiego, Macieja Sarbiewskiego – nabraa wy-. 19. Tame, s. 105. Tame, s. 106. 21 Tame, s. 106. 20.

(29) WSPÓCZESNE ZNACZENIE PRACY RYSZARDA UNEGO. 51. miaru uniwersalnego w procesie kulturowym Wschodniej Sowia szczyzny XVII-XVIII wieku. Stao si to moliwe – jak wykazuj przedstawione analizy polskich wpywów – dziki zawartym w niej wartociom duchowym i aksjologicznym, uzyskujcym wymiar uniwersalny w ich chrzecija skim ksztacie. Z tego punktu widzenia wartoci ksiki R. unego nie da si przeceni . Naley ponadto podkreli jej znaczenie dla powstania fundamentalnego dla polskiej rusycystyki 2. poowy XX wieku podrcznika Literatura rosyjska, napisanego przez wybitnych polskich literaturoznawców pod redakcj Mariana Jakóbca3. R. uny jest autorem pitego rozdziau tomu pierwszego, powiconego pimiennictwu rosyjskiemu XVII wieku. Wykorzysta w nim ca wiedz zawart w ksice o pisarzach krgu Akademii Kijowsko-Mohyla skiej, pogbi j i rozwin. Z tej wiedzy korzystay cae pokolenia polskich rusycystów, ksztatujc dziki niej swoj postaw wobec „dobra wspólnego, sowia skiego”. Nic nie wskazuje na to, aby aktualno tego rozdziau mogy uniewani nowsze prace. Jej trwao zapewniaj bowiem obiektywizm i odwoanie do uniwersalnego wymiaru literatury polskiej i rosyjskiej, nade wszystko za wolno autora od uzalenie ideowo-politycznych, cicych na humanistyce zarówno doby komunizmu, jak i globalizmu.. !! %!&! !" !" #!!£ -"!$ /<=>/ qv|Q\/{ |QvQ}/ _^/_^`qQv _\_Qv _^/|Qv?`Q} |\?^/>/qq\/ <qv/q`/ \_~`\?vqq\{ ? 1966 . q`` v^v ~q\\ ! *

(30) -

(31) !

(32) " $%

(33) '! *. ¤Qv q`v |Qvv q\|/\\`/|`> ` v|`\\`/|`> ~qv>/qQ\> q/ Q\}\ // v?Q\^v, q\ ` >q\` /\ _\}|` ~/q`\? ` qv|/q`\? ? `<~/q`` _\}|\-?\|Q\q\|v?q|` |?</{ ? \v|Q` ~}Q~^ ` ^/```. qv ?/Q| _^`>/^\> \¥/Q`?q\\, `/qq\\ `/\\`/|` ?`q`{ _\\v ~>vq`|Qv – `\\v ` ~}Q~^\?/v – vQv> ` |?<vqq\{ | q`>` \qQ\\`/|\{, v|`\\`/|\{ ` `|Q\^`/|\{ _^v?/. Qv<v?`|} \Q v` Q\ q` \ _^/~?/`/q`{ ^\` _\}|\{ ~}Q~^ ? \^>`^\?vq`` Q?\^/|\{ `q\|Q` _`|vQ//{-?\|_`Qvqq`\? `/?\-\`q|-. 3. Literatura rosyjska, t. I, red. M. Jakóbiec, Warszawa: PWN 1970..

(34) 52. ANNA RANY. \{ vv/>``, . ~q \v<?v/Q, Q\ \q` |Qv` _/^?> <?/q\> |?<?v=`> ?\|Q\q\|v?q|~=, _^// ?|/\ ^~||~=, ~}Q~^~ | #\}/{ ` | %v_v\>.. RELEVANCE AND SIGNIFICANCE OF RYSZARD UNY'S RESEARCH ON THE GRADUATES FROM THE KIYV-MOHYLA ACADEMY Summary This paper attempts to investigate the current relevance and significance of the work published by Prof. Ryszard uny in 1966, entitled Writers in the Kiyv-Mohyla Academy circle and their influence on Polish literature. This seminal work became an epistemological and axiological foundation for the author's own research, but also for his numerous students and followers, engaged in the investigations of the Polish-East-Slavic relations in the domains of culture and religion. uny's work is an example of an objective and ideologically unbiased, humanistic approach of a philologist and researcher of cultures to facts and to the ontological, axiological and historical truth they correspond with. Rejecting the theory of the paramount role of Polish culture in shaping the creative personalities of the writers – students of Kiyv-Mohyla Academy – R. uny proved that they were a first point of contact between the East-Slavic culture, mostly Russian, Poland and the West. Translated by Konrad Klimkowski. Sowa kluczowe: Ryszard uny, humanistyka, polska rusycystyka, slawistyka, Akademia-Kijowsko-Mohyla ska.

(35) : v^ ~q, ~>vq`Qv^q/ qv~`, _\}|v ^~|`|Q`v, |v?`|Q`v, `/?\-\`q|v vv/>`. Key words: Ryszard uny, Humanities, Russian Studies in Poland, Slavic Studies, Kiyv-Mohyla Academy..

(36)