MARIA MOCARZ
WARTOĝCIOWANIE W DYSKURSIE TURYSTYCZNYM
IMPLIKACJE DLA KOMUNIKACJI INTERKULTUROWEJ
Dyskurs na obecnym etapie rozwoju naukowego jest zjawiskiem niezwykle ekspansywnym, wykorzystywanym w wielu instrumentariach badawczych, przez co zyskađ on status pojĊcia interdyscyplinarnego. Stąd teĪ w peđni uza-sadniona wydaje siĊ potrzeba jego zdefiniowania. Dla potrzeb niniejszego opracowania przyjmiemy za Haliną Grzmil-Tylutki, Īe „dyskurs jest nierozer-walną jednoĞcią dwóch, wzajemnie siĊ warunkujących aspektów: jĊzykowego i spođecznego, co wynika z jego charakteru instytucjonalnego”1
. Zatem dy-skurs naleĪy rozumieü jako tekst z cađym repertuarem semiotycznych Ğrodków przekazu, analizowany w szerokim kontekĞcie kulturowym, w którym m.in uwzglĊdniony zostaje jego spođeczny charakter powstania, rozpowszechniania i odbioru2. Posđugując siĊ bardziej zđoĪonym, dwuczđonowym pojĊciem „dyskursu turystycznego” naleĪy wyjaĞniü, Īe pojĊcie to odnosi siĊ do tekstów przewodników turystycznych, rozpatrywanych z punktu widzenia ich struk-tury interakcyjnej z racji uĪytkowego charakteru tego typu teksów. Przewod-niki turystyczne, zwđaszcza ich przekđady, odgrywają istotną rolĊ w ko-munikacji interkulturowej, stając siĊ dla odbiorcy takich tekstów – potencjal-nego lub realpotencjal-nego turysty – istotnym Ĩródđem informacji o reprezentowanym obszarze kulturowym.
DziĊki wspomnianej strukturze interakcyjnej „nadawca w sposób subiek-tywny realizuje swój zamiar pragmatyczny, czyli daje do zrozumienia
odbior-DRMARIA MOCARZ– adiunkt Katedry JĊzyków SđowiaĔskich KUL; adres do korespon-dencji: al. Racđawickie 14, 20-950 Lublin, e-mail: momar@kul.lublin.pl
1
Gatunek w Ğwietle francuskiej teorii dyskursu. Kraków 2007, s. 26. 2
H. M a m z e r Jak reprezentowaü odmiennoĞü kulturową?, w: Komunikowanie
cy, jaki cel realizuje jego dziađanie werbalne”3
. W danym wypadku takim ce-lem nadrzĊdnym staje siĊ nakđonienie turysty do zwiedzenia miejsc atrakcyj-nych z turystycznego punktu widzenia. Sprzyjają temu mechanizmy warto-Ğciowania. Aksjologiczny charakter opisu w przewodnikach turystycznych polega gđównie na aktualizacji zalet estetycznych i poznawczych4
, które wspóđtworzą przestrzeĔ wartoĞci kulturowych. ObecnoĞü wđaĞnie takich war-toĞci konstytuuje ofertĊ turystyczną, odpowiadającą potrzebom jej odbiorców. W kontekĞcie ich prezentacji w tekĞcie przewodnika turystycznego zyskują one status atrakcji turystycznych, czyli elementów wyróĪniających daną przestrzeĔ kultury. Ich obecnoĞü – jak sđusznie konstatuje T. JĊdrysiak – jest znacząca dla pozytywnego postrzegania miejsca, w którym takie elementy wystĊpują5. Zatem oczywiste jest, Īe podlegają one mechanizmom wartoĞcio-wania, najczĊĞciej pozytywnego. Na pđaszczyĨnie badanych tekstów takie mechanizmy uaktywniają siĊ przede wszystkim poprzez obecnoĞü „wyspecja-lizowanych” w swej funckji wartoĞciującej elementów jĊzykowych (leksykal-nych i sđowotwórczych) w licz(leksykal-nych deskrypcjach miejsc, obiektów, postaci, wydarzeĔ itp. Do jĊzykowych wykđadników wartoĞciowania zatem odnieĞü naleĪy:
1. p r z y m i o t n i k i, które w swoim podstawowym znaczeniu denotatyw-nym zawierają komponent aksjologiczny, wyznaczający podstawĊ jakoĞci ce-chy, np.: oryginalny, wspaniađy, sđynny (Wr, 30), cenny (Lub. b. num.), nie-zwykđy (Poz, 27; Wr, 1), znakomity (Poz, 27; Tor, 16), piĊkny (Poz, 27), wybit-ny (Poz, 13; Tor, 16), atrakcyjny, zabytkowy, stylowy (Lub, b.num), urokliwy (Wr, 1), niepowtarzalny (Kr-Pas, 249). PoniĪej przykđad zastosowania oma-wianych jednostek w tekĞcie:
(1) we wnĊtrzu [cerkwi prawosđawnej] znajduje siĊ stylowy ikonostas, bedący wybitnym dzieđem renesansowej snycerki. (Lub, b. num.)
W sposób szczególny w analizowanych tekstach widoczne są – wskutek wysokiej frekwencyjnoĞci – formy przymiotnikowe w stopniu najwyĪszym, najczĊĞciej w znaczeniu relacyjnym:
(2) Najđadniejszym wnĊtrzem w zespole [Wielkiej Komturii) jest tzw. Sala NaroĪna o zrekonstruowanym w koĔcu XIX wieku sklepieniu gwia-Ĩdzistym wspartym na jednym filarze. (Mal, 18)
3
A. A w d i e j e w, G. H e b r a j s k a, Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej, t. I, Đask 2004, s. 38.
4
B. W i t o s z, Opis w prozie narracyjnej na tle innych odmian deskrypcji, Katowice 1997, s. 117.
5
(3) Najstarszą warszawską Ğwiątynią jest Bazylika Archikatedralna Ğw. Jana Chrzciciela. (War, 64)
(4) Najwspanialsze, niemające sobie równych pod wzglĊdem rozmiarów i dawnej ĞwietnoĞci ruiny zamkowe w Polsce nazywane są KrzyĪtopór (Pol-Pas, 305)
(5) Kaplica Zygmuntowska uwaĪana jest za najpiĊkniejszy po póđnocnej stronie Alp zabytek renesansowej sztuki wđoskiej. (Kr-1, 3)
(6) Renesansowy ratusz – niewątpliwie najwspanialsza budowla mu-nicypalna z tego okresu w Europie ĝrodkowej (Poz, 35)
(7) Ođtarz gđówny w koĞciele Mariackim. Najwybitniejsze w Europie dzieđo póĨnogotyckiej rzeĨby drewnianej (Kr -1, 19)
(8) PotĊĪna bazylika [Mariacka] jest najwiĊkszą gotycką ceglaną Ğwią-tynią na Ğwiecie. (Gd-Pas, 38)
WartoĞciowanie z zastosowaniem form wskazujących na najwiĊkszą inten-sywnoĞü danej cechy staje siĊ bardziej skonkretyzowane, racjonalne i przez to wiarygodne poprzez zakreĞlenie granic przestrzeni, w ramach której cecha obiektu, podlegającego wartoĞciowaniu, odnacza siĊ najwiĊkszą intensyw-noĞcią. Z reguđy przestrzeĔ taka zawiera siĊ w granicach opisywanego obiektu (przykđad 2), miasta (przykđad 3), kraju (przykđad 4). Czasami zostaje ona poszerzona o dodatkowe obszary wykraczające poza granice paĔstwa (przy-kđady 5, 6, 7, 8). Takie wyznaczanie granic przestrzennych, w ramach których dana cecha jest najbardziej wyrazista, moĪe wpđywaü sugestywnie na atrak-cyjnoĞü obiektu podlegającego takiej deskrypcji. MoĪna stwierdziü, Īe im bardziej rozlegđe są granice przestrzeni, tym wiĊkszą wartoĞü poznawczą zyskuje dany obiekt w mniemaniu zwiedzających. Cecha lokalizacji prze-strzennej sporadycznie uzupeđniona jest charakterystyką lokalizacji czasowej (np. „z tego okresu” – przykđad 6).
U podstaw mechanizmów stopniowania leĪy tendencja do oznaczania róĪ-nic w zakresie intensywnoĞci poszczególnych cech. Takie oznaczenie róĪnicy oznacza dąĪenie do zaprezentowania w opisie tego, co wyjątkowe dla danej przestrzeni.
2. R z e c z o w n i k i z komponentem aksjologicznym pozytywnie warto-Ğciującym:
(9) Peređką Nowego Miasta jest stojący w innym naroĪniku Rynku […] koĞcióđ Ğw. Jakuba. (Tor, 28)
(10) OsobliwoĞcią nadjeziornej skarpy są najwiĊksze w kraju tzw. wiszące torfowiska. (Pol-Pas, 142)
(11) Niezwykđa ekspresja rzeĨb, wirtuozeria form, realizm spleciony z mistycyzmem stawiają ođtarz w rzĊdzie arcydzieđ wszechczasów. (Kr -1, 19)
WiĊkszoĞü przytoczonych powyĪej egzemplifikacji ma charakter metafo-ryczny. Dodajmy, Īe zaprezentowana powyĪej metaforyka odnacza siĊ kon-wencjonalnoĞcią oraz stereotypowoĞcią6, co wpđywa na zwiĊkszoną frekwen-cyjnoĞü tego typu wykđadników wartoĞciujących.
3. F o r m y c z a s o w n i k o w e:
(12) [kamienica pod Gwiazdą] zachwyca nas bogato zdobioną Īóđtą fasadą ze stiukowymi ornamentami o motywach kwiatów i owoców. (Tor, 12)
(13) MiejscowoĞü [Wdzydze Kiszewskie] sđynie ze skansenu i ka-szubskich haftów. (Pol-Pas, 94)
(14) We wnĊtrzu zaskakuje zwiedzających odchylone od osi koĞciođa prezbiterium. (WJM, 6)
(15) KoĞciođy Starego Miasta wabią turystów ku zachodowi gđosem dzwonów. (Gd-Pas, 57)
(16) KoĞcióđ Ğw. Mikođaja […] wyróĪnia siĊ tym, Īe jego wyposaĪenie przetrwađo wojnĊ w prawie nienaruszonym stanie. (Gd-Pas, 47)
4. P r e d y k a t y w y m o d a l n e i a k s j o l o g i c z n e, których funkcja sprowadza siĊ do wartoĞciowania okreĞlonych zachowaĔ, czynnoĞci, związa-nych z procesem zwiedzania:
(17) Warto równieĪ zajrzeü do gotyckiej salki na zapleczu, w której odtworzono komputerowo widok wnĊtrz Dworu Artusa w czasach jego najwiĊkszej ĞwietnoĞci. (Gd-Pas, 32)
(18) Statkiem biađej floty dobrze udaü siĊ piĊkną trasą do najmđodszego miasta w regionie, Rucianego-Nidy. (WJM, 24)
(19) Wspaniađy instrument [organy w katedrze w Oliwie] najlepiej podziwiaü z pewnej odlegđoĞci. (Gd-Pas, 87)
W przypadku form predykatywnych dostrzec moĪna stosunkowo nie-wielkie zróĪnicowanie leksykalnych form wyraĪenia wartoĞciowania przy jednoczesnym wysokim stopniu powtarzalnoĞci tych wyrazów, w szczegól-noĞci leksemu „warto”, wystĊpującego samodzielnie lub teĪ bĊdącym kompo-nentem wyraĪenia frazematycznego (przykđad – 23).
5. F r a z e m y – w rozumieniu Wojciecha Chlebdy są to „z reguđy ponad-morfemowe i ponadleksemowe elementy jĊzykowe, które w danej sytuacji dla
6
nazwania okreĞlonego potencjađu treĞciowego zostađy przez mówiącego od-tworzone, a nie utworzone z doraĨnie dobieranych […] elementów”7. Odtwa-rzalnoĞü jako jedna z podstawowych cech decydujących o frazemowym statu-sie okreĞlonych jednostek sprawia, Īe kryterium wyboru w materiale badaw-czym tego typu jednostek opierađo siĊ na ich powtarzalnoĞci, nie zaĞ jedno-stkowych wystąpieniach. Zatem opierając siĊ na postulowanej przez W. Chleb-dĊ „zwykđej obserwacji czĊstotliwoĞci wystĊpowania grup wyrazowych”8 za podstawĊ przyjĊcia do klasy frazemów uznano trzy wystąpienia danego wyra-Īenia w róĪnych tekstach. PoniĪej prezentowane są pojedyncze przykđady wybranych powtarzalnych wyraĪeĔ frazematycznych:
(20) Nieodlegđy od PrzemyĞla Krasiczyn zwraca uwagĊ okazađą, póĨno-renesansową rezydencją. (Pol, 25)
(21) Na uwagĊ zasđuguje kaplica Ğw. Barbary. (Tor, 23)
(22) Zachwyt zwiedzających wzbudza zwđaszcza Sala Czerwona. (Pol-Pas, 83)
(23) W mrocznym, surowym wnĊtrzu warto zwróciü uwagĊ na impo-nujący wspóđczesny ođtarz z bursztynu, epitafium katyĔskie. (Pol-Pas, 86) (24) WnĊtrze zachwyca urodą wyposaĪenia wykonanego w najlepszych pracowniach Polski i Rosji. (ĐódĨ, 43)
(25) […] reprezentujące wysoki poziom artystyczny gotyckie polichro-mie. (Tor, 15)
(26) Barokowa ambona z 1617 r., […] przyciąga wzrok piĊknymi, choü nadwyrĊĪonymi nieco przez czas rzeĨbami. (Gd-Pas, 39)
(27) KoĞcióđ zachowađ wysokiej klasy szatĊ architektoniczną w stylu renesansu lubelskiego. (Lub, b.num.)
(28) Obecnie Panorama Racđawicka naleĪy do najbardziej znanych atrakcji turystycznych Wrocđawia. (Wr, 27)
Wspomniana powtarzalnoĞü niewątpliwie sprzyja „frazematyzacji” wyra-ĪeĔ, równieĪ tych z komponentem predykatywnym („warto zwróciü uwagĊ”). Tego typu wypowiedzi są stađym elementem wiĊkszoĞci przebadanych tek-stów. PowtarzalnoĞü takich elementów prowadzi do swoistej standaryzacji jĊzykowych wykđadników wartoĞciowania, co pozwala okreĞliü je za Chlebdą jako „frazematyczne wyróĪniki gatunków wypowiedzi”9.
Sposobem wspomagającym realizacjĊ strategii wiarygodnoĞci i zarazem stopnia obiektywnoĞci przekazu kulturowego jest uĪycie metaoperatorów
7
Elementy frazematyki. Wprowadzenie do frazeologii nadawcy, Đask 2003, s. 25. 8 TamĪe, s. 238.
stopnia wiarygodnoĞci sądów wartoĞciujących, tworzących tzw. „perspektywĊ wartoĞciowania”10. Ta perspektywa uwzglĊdnia stosunek modalny mówiącego do przedstawianych fragmentów rzeczywistoĞci i wzmacnia tym samym ukđad interakcyjny wypowiedzi11:
(29) O Đodzi zwykđo siĊ mówiü, Īe jej najwiĊkszym walorem histo-rycznym jest zbiór budowli secesyjnych. (ĐódĨ, 84)
(30) Chyba najđadniejszym i najbardziej reprezentacyjnym budynkiem na ulicy Piotrkowskiej jest pađac Juliusza Heinzla. (ĐódĨ, 28)
(31) NaprawdĊ warto dđuĪej tu siĊ zatrzymaü i zajrzeü do piĊknych, dobrze zachowanych wnĊtrz. (ĐódĨ, 50)
(32) Najbardziej atrakcyjną i znaną toruĔską basztą jest bez wątpienia Krzywa WieĪa. (Tor, 19)
PowyĪsze operatory, jak widzimy, zróĪnicowane w swojej semantyce, mają na celu wyeksponowanie niewątpliwego uroku opisywanego miejsca lub obiektu (naprawdĊ, bez wątpienia), zwrócenie uwagi na powszechnoĞü opinii (zwykđo siĊ mówiü), wyraĪenie przypuszczenia prawdziwoĞci sądu (chyba). Zarówno metaoperatory, wspomagające proces wartoĞciowania werbalnego, jak i same jĊzykowe wykđadniki bezpoĞrednio wartoĞciujące w postaci form stopniowalnych przymiotników, predykatywów aksjologicznych, wyraĪeĔ fra-zematycznych, pozwalają mówiü o relacyjnym charakterze porównaĔ wartoĞci estetycznych i poznawczych, przypisywanych danemu obiektowi. Zatem ma-chanizmy wartoĞciowania pozytywnego dają siĊ umieĞciü na pewej skali na-tĊĪenia i rozpowszechnienia danej cechy. W badanych tekstach mamy do czynienia z kilkoma jĊzykowymi sposobami wewnĊtrznej organizacji sposobu przekazu wartoĞci kulturowych. Są nimi:
– wskazanie na cechĊ o najwyĪszym natĊĪeniu wraz z wyznaczeniem zakresu przestrzeni, na której dana cecha dominuje, bądĨ teĪ bez wskazania na taką przestrzeĔ (przykđady 2-8, 32)
– wskazanie na obiekt wyjątkowy, niemający podobnych cech nigdzie indziej:
(33) W Letnim Refektarzu [na zamku w Malborku] jest jeszcze jedna
niespotykana gdzie indziej rzecz – znaki kamieniarskie wyciĊte przez
rze-10
N. F r i e s, WartoĞciowanie. Aspekty jĊzykowe i pojĊciowe, w: WartoĞciowanie w jĊzyku
i tekĞcie na materiale polskim i niemieckim, red. G. Falkenberg, N. Fries, J. Puzynina,
Warszawa 1992.
11 Szerzej na temat operatorów modalnych, ich szczegóđowego podziađu i funkcji w pracy
zob.: A. A w d i e j e w, G. H e b r a j s k a, Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej, t. II, Đask 2006.
mieĞlników na poszczególnych ciosach. (Mal, 16)
– wskazanie na cechĊ szczególną bez próby jej stopniowalnoĞci, pozwa-lającej sytuowaü dany obiekt w kategorii lokalnej atrakcji turystycznej. Wy-kđadnikami jĊzykowymi tej cechy stają siĊ przymiotniki (przepiĊkny, nie-zwykđy, nieoceniony, wspaniađy, uroczy, intrygujący, nietypowy), rzeczowniki (peređka, arcydzieđo, wirtuozeria), frazemy (na uwagĊ zasđuguje, zachwyca urodą, wysokiej klasy, itp.)
Do tekstowych, uwarunkowanych pragmatycznie, wyznaczników warto-Ğciowania pozytywnego naleĪą:
– Odniesienia do elementów kultury trzeciej, stanowiącej pewien wzorzec i kanon wartoĞci estycznych, podnoszących tym samym rangĊ podobnych obiektów usytuowanych w przestrzeni kulturowej oryginađu:
(34) Strop […], w którym snycerka Szymona Hoerle i obrazy Izaaka van den Blocka tworzą imponującą cađoĞü, wzorowaną nieco na dekoracji weneckiego Pađacu DoĪów (Trój, 15)
(35) [Rynek Wielki] Zaprojektowany przez B. Morando, o ksztađcie idealnego kwadratu (100x100m), nawiązuje do tradycji wđoskiego re-nesansu. (Zam, 4)
Podstawą do operowania pojĊciem „wyznaczniki tekstowe” staje siĊ zđoĪona struktura opisu, tworzona doraĨnie na potrzeby kontekstu. PowyĪsze tekstowe wyznaczniki wartoĞciujące peđnią funkcjĊ argumentacyjną – stano-wią uzasadnienie celowoĞci zastosowania leksykalnych wykđadników warto-Ğciowania w postaci „imponująca cađoĞü” (przykđad 34), „idealny kwadrat” (przykđad 35).
– Odniesienia intertekstualne – intertekst jest sposobem wartoĞciowania opisowego o strukturze bardziej rozbudowanej, funkcjonującej na poziomie tekstu. MoĪe on byü wđączony w strukturĊ zwartej deskrypcji:
(36) Niezwykđe znaczenie tego aktu [chrztu Polski] podkreĞliđ Jan
Pa-weđ II w 1983 roku mówiąc: „cieszĊ siĊ, Īe mogĊ stanąü na tym miejscu, poĞrodku najstarszej z ziem piastowskich, gdzie przed tysiącem z górą lat zaczĊđy siĊ dzieje Narodu, PaĔstwa i KoĞciođa” (Poz, 14)
lub wyđączony z niej i funkcjonujący jako samodzielny wycinek, dopeđ-niający semantykĊ deskrypcji ciągđej. W tego typu zabiegi wyposaĪony jest przede wszystkim tekst przewodnika po Krakowie wydawnictwa Pascal. Spotykamy tu wiele cytatów znanych literatów polskich (i nie tylko), nawi ą-zujących w swej twórczoĞci do miejsc opisywanych wđaĞnie w tym tekĞcie. Zabieg ten niewątpliwie ma na celu utwierdziü odbiorcĊ w przekonaniu o wyjątkowoĞci miejsca, na przykđad pojawia siĊ w nim fragment wiersza
Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej Planty (Kr-Pas, 249) jako potwierdzenie sđusznoĞci opisu tego miejsca zaproponowanego przez autora przewodnika.
Jednym z warunków zapewniających skutecznoĞü funkcji nakđaniającej wydaje siĊ wiarygodnoĞü w przedstawianiu opisów. ZewnĊtrzną formą reali-zacji takiej skutecznoĞci w badanych tekstach jest wprowadzanie elementów wartoĞciowania negatywnego, które z reguđy jest natychmiast đagodzone po-przez zaakcentowanie tego, co w danym miejscu, mimo jego nieatrakcyjnoĞci, zasđuguje na zwiedzenie. Nie bez znaczenia jest tu porządek przedstawie-niowy: na początku pojawia siĊ opis z oceną negatywną, po czym jest on re-kompensowany poprzez umieszczenie informacji poĞwiadczających istnienie pewnych walorów turystycznych tego miejsca:
(37) GiĪycko nie ma zaskakujących piĊknem zabytków architektury, ale o kilku obiektach naleĪy wspomnieü. (WJM, 16)
(38) Szara, masywna, choü niepozbawiona wdziĊku [Brama WyĪynna] stoi przy ruchliwej drodze, w sąsiedztwie nowoczesnych i stylowych gma-chów. Zgieđk, ruch i stromizna schodów przejĞcia podziemnego nie stwa-rzają dogodnych warunków do podziwiania zabytku z bliska. Mimo to warto rzuciü wyzwanie niedogodnoĞciom i przyjrzeü siĊ uwaĪnie zachod-niej Ğcianie. (Gd - Pas, 18)
(39) Ulica Wđókiennicza (dawniej Kamienna) cieszy siĊ od lat sđawą jednej z najbezpieczniejszych w mieĞcie (ĐódĨ, 42)
Zdaniem Krzysztofa Podemskiego atrakcje turystyczne, oprócz standar-dowych reprezentacji w postaci zamków, ĞwiątyĔ, muzeów itp., mogą stano-wiü równieĪ reprezentacje ewokujące negatywne doznania estetyczne, np. slumsy, miejsca zbrodni12. W takich wypadkach trudno mówiü o wartoĞciach estetycznych, dominują tu wartoĞci poznawcze lub niekiedy emocjonalne (o negatywnym zabarwieniu). Opis w tekstach przewodników wđaĞnie takich miejsc motywuje udziađ wyrazów wartoĞciujących negatywnie (przykđad 39).
Przypadki tak skonstruowanych opisów z ewidentną ambiwalencją warto-Ğciującą nie naleĪą do czĊstych. Obserwuje siĊ wyraĨną dominacjĊ jĊzyko-wych i tekstojĊzyko-wych wykđadników wartoĞciowania pozytywnego. Taki wniosek sytuuje siĊ w pewnej opozycji do tezy BoĪeny Witosz, twierdzącej, Īe system wartoĞci w omawianych tekstach nie jest „ani jednoznacznie pozytywny (wartoĞciuje siĊ ujemnie i dodatnio), ani wyđącznie dwubiegunowy”13.
Zarówno jĊzykowe jak i tekstowe wykđadniki wartoĞciowania naleĪy roz-12
Semiotyczne teorie turystyki, w: M. K a z i m i e r c z a k, Turystyka w humanistycznej
perspektywie, PoznaĔ 2004, s. 14. 13
patrywaü w kategorii wartoĞciowania zewnĊtrznego w stosunku do nazw obiektów podlegających aksjologizacji. Mechanizmy wartoĞciowania ze-wnĊtrznego są wpisane w semantykĊ innoĞci, którą konstytuują obiekty wyjąt-kowe, niepowtarzalne lub przynajmniej pozbawione znamion powszechnoĞci i tym samym zasđugujące na miano atrakcji turystycznej. Aby tĊ wyjątkowoĞü uzewnĊtrzniü, stosuje siĊ omówione wyĪej systemowe oraz tekstowe mecha-nizmy wartoĞciowania zewnĊtrznego. Mechanizmy przybierają postaü przyta-czania pewnej cechy przedmiotu o wartoĞciach najczĊĞciej pozytywnych (tĊ cechĊ realizują konstrukcje nominalne: przymiotniki oraz rzeczowniki), a takĪe wskazywania na aksjologiczną podstawĊ dziađania z udziađem struktur o charakterze predykatywnym i frazematycznym.
Kluczową zatem dla uĪytkowoĞci tekstu przewodnika strukturĊ nakđaniania poprzez wartoĞciowanie organizują dwa typy motywacji. Są nimi: 1) motywa-cja nakđaniająca eksplicytna i 2) motywamotywa-cja nakđaniająca implicytna. Pierwszą realizują Ğrodki jĊzykowe w postaci form dyrektywnych, np. warto zajrzeü, na uwagĊ zasđuguje itd., druga z kolei jest wyraĪana za pomocą zdaĔ zewnĊtrz-nie opisujących, w rzeczywistoĞci jednak, za pomocą odpowiednio dobranych Ğrodków leksykalnych i gramatycznych przekazuje sądy wartoĞciujące. W tym wypadku w tekĞcie pojawia siĊ opis obiektu, miejsca, niosący informacje o jego wyjątkowym charakterze, ale pozbawiony eksplicytnie wyraĪonych form nakđaniających do dziađania (niezwykle cenne i reprezentujące wysoki poziom artystyczny, wybitne osiągniĊcie, wartoĞci artystyczne w skali Ğwiatowej).
Oprócz semantycznych zewnĊtrznych sposobów wartoĞciownia, omówio-nych powyĪej, w badanych materiale spotykamy zjawiska wartoĞciowania konotacyjnego14, odnoszącego siĊ do konotacji kulturowych. Zawierają siĊ one w jednostkach nominacyjnych obiektów, osób związanych z kulturą. Elementy wartoĞciujące – jeĞli takie wystĊpują – dopeđniają obszar denotacji, tj. sta-nowią o tzw. konotacji wartoĞciującej, wynikajacej z uwikđania danego leksemu w kontekst kulturowo-pragmatyczny15. Tego typu reprezentacje war-toĞciujące są mniej widoczne lub w ogóle niedostrzegalne dla odbiorców ze-wnĊtrznych, wywodzących siĊ z innego obszaru kulturowego (np.
Wester-14
Jadwiga Puzynina, rozpatrując wieloaspektowo zagadnienie wartoĞci jĊzyka, wskazuje na problematycznoĞü odróĪnienia wyrazów wartoĞciujących semantycznie i konotacyjnie. Badaczka trudnoĞü taką tđumaczy subiektywnoĞcią procesu wartoĞciowania: J. P u z y n i n a,
JĊzyk wartoĞci, Warszawa 1992, s. 120 15
A. P s t y g a, WartoĞciowanie w strukturze sđowa i tekstu jako problem teorii oraz
praktyki przekđadu, w: Wspóđczesne kierunki analiz przekđadowych, seria: JĊzyk a komunikacja 18, red. M. Piotrowska, Kraków 2007, s. 242.
platte, Syrenka, Wawel). Wymiar konotacyjny bez eksplikacji zewnĊtrznych oznacza jednoczeĞnie ograniczonoĞü moĪliwoĞci asocjacyjnych z perspektyw odbiorcy zewnĊtrznego – stąd teĪ w badanych tekstach mamy do czynienia z rozbudowanymi mechanizmami wartoĞciowania zewnĊtrznego. W zewnĊtrz-nych sposobach wartoĞciowania wyeksponowane są wartoĞci estetyczne, co ewokuje wyraĨne przesuniĊcia w systemie kategoryzacji wartoĞci. Eksponując aspekt estetyczny, poznawczy, w mniejszym stopniu kđadzie siĊ nacisk na wartoĞci duchowe, religijne, patriotyczne. Jest to w znacznym stopniu uwa-runkowane uĪytkowym, pragmatycznym charakterem przewodnika turystycz-nego i projektowanymi przez nadawcĊ preferencjami odbioru takich tekstów. Zabiegi wartoĞciowania zewnĊtrznego nabierają szczególnego znaczenia w komunikacji interkulturowej. Jedną z form jej realizacji jest niewątpliwie przekđad. Leksykalne wykđadniki wartoĞciowania zewnĊtrznego (np. przy-miotniki typu uroczy, niezwykđy) nie są uwikđane w jeden kontekst kulturowy, tego typu jednostki mają charakter bardziej uniwersalny, co w praktyce translatorskiej uđatwia dobór ekwiwalentnych Ğrodków przekazu tego typu treĞci. Pewien wyjątek stanowią tekstowe wykđadniki wartoĞciowania w po-staci intertekstu, gdzie poszukiwanie przekđadu zastosowanego w tekĞcie ory-ginađu cytatu literackiego stanowi niewątpliwie wyzwanie dla tđumacza. Wspomniany w powyĪszych rozwaĪaniach fragment wiersza Marii Pawlikow-skiej-Jasnorzewskiej w przekđadzie na jĊzyk niemiecki zostaje zamieniony adekwatnym funkcjonalnie, aczkolwiek zupeđnie innym fragmentem, równieĪ cytatem, tym razem autorstwa Henryka Sienkiewicza, podkreĞlającym nie-powtarzalny klimat miejsc w Krakowie. Tego typu zabiegi nie naruszają ekwiwalentnego stosunku cađoĞci tekstu przekđadu do jego oryginađu z punktu widzenia ich funkcjonalnoĞci. Oba zastosowane cytaty, róĪne w swym prze-kazie semantycznym, na poziomie pragmatyki charakteryzują siĊ bowiem stosunkiem równowartoĞciowoĞci.
BIBLIOGRAFIA
TekstyĨródđowe:
(Gd-Pas) – M a r k i n J., GdaĔsk. Przewodnik kieszonkowy, Bielsko-Biađa: wyd. Pascal 2006.
(Kr-Pas): – M a l e c B., Kraków. Przewodnik ilustrowany, Bielsko-Biađa: wyd. Pascal 2007.
(Lub) – D e n y s M., T u r s k i S., Lublin, Lublin [b. r. wyd.].
(ĐódĨ): – L a s o c i Ĕ s k i D., B o n i s đ a w s k i R., K o l i Ĕ s k i M., ĐódĨ. Przewodnik
turystyczny,ĐódĨ 2006.
(Mal):– J e s i o n o w s k i B., Malbork. Miniprzewodnik, ToruĔ: wyd. VIA, [b.r. wyd.]. (Pol) – M a r c i n e k R., Polska, Kraków [b.r. wyd.].
(Pol-Pas): B e d n a r c z u k - R z e p k o W. i in., Polska. 30 najciekawszych wycieczek, Bielsko-Biađa 2009.
(Poz) – M a t y a s z c z y k D., PoznaĔ. Trakt Królewsko-Cesarski, PoznaĔ 2007. (Tor): S k o n i e c z n y A., ToruĔ. Mađy przewodnik po Starym MieĞcie, ToruĔ [b.r.
wyd.].
(Trój) – F r i e d r i c h J., Trójmiasto. GdaĔsk-Gdynia-Sopot, ToruĔ 2005. (War) – P a r m a B., G r u n w a l d - K o p eü H., Warszawa, Marki 2006. (WJM) – J u r a k M., Wielkie Jeziora Mazurskie, wyd. TESSA [b.r. wyd.].
(Wr) – U r l i c h - K o r n a c k a M., Przewodnik po Wrocđawiu, Wrocđaw [b.r. wyd.]. (Zam) – R u c iĔ s k i M., ZamoĞü i Roztocze, wyd. MAKI, Lublin 2009.
Literatura wykorzystana:
A w d i e j e w A., H e b r a j s k a G., Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej, t. I-II, Đask 2004, 2006.
C h l e b d a W., Elementy frazematyki. Wprowadzenie do frazeologii nadawcy, Đask 2003.
F r i e s N., WartoĞciowanie. Aspekty jĊzykowe i pojĊciowe, w: WartoĞciowanie w
jĊ-zyku i tekĞcie na materiale polskim i niemieckim, red. G. Falkenberg, N. Fries,
J. Puzynina, Warszawa 1992.
G r z m i l - T y l u t k i H., Gatunek w Ğwietle francuskiej teorii dyskursu, Kraków 2007.
JĊ d r y s i a k T., Turystyka kulturowa. Warszawa 2008.
M a m z e r H., Jak reprezentowaü odmiennoĞü kulturową?, w: Komunikowanie
miĊ-dzykulturowe – szanse i wyzwania, red. J. IsaĔski, PoznaĔ 2009.
P o d e m s k i K, Semiotyczne teorie turystyki, w: M. K a z i m i e r c z a k, Turystyka
w humanistycznej perspektywie, PoznaĔ 2004.
P s t y g a A., WartoĞciowanie w strukturze sđowa i tekstu jako problem teorii oraz
praktyki przekđadu, w: Wspóđczesne kierunki analiz przekđadowych, seria: JĊzyk a komunikacja 18, red. M.Piotrowska, Kraków 2007.
P u z y n i n a J., JĊzyk wartoĞci, Warszawa 1992.
W i t o s z B., Opis w prozie narracyjnej na tle innych odmian deskrypcji, Katowice 1997.
ɈɐȿɇɄȺ ȼ ɌɍɊɂɋɌɂɑȿɋɄɈɆ ȾɂɋɄɍɊɋȿ – ɂɆɉɅɂɄȺɐɂɂ ȾɅə ɆȿɀɄɍɅɖɌɍɊɇɈɃ ɄɈɆɆɍɇɂɄȺɐɂɂ Ɋ ɟ ɡ ɸ ɢ ɦ ɟ Ɉɰɟɧɤɚ ɜɩɢɫɵɜɚɟɬɫɹ ɜ ɢɧɬɟɪɚɤɰɢɨɧɚɥɶɧɭɸ ɫɬɪɭɤɬɭɪɭ ɬɭɪɢɫɬɢɱɟɫɤɢɯ ɩɭɬɟɜɨ-ɞɢɬɟɥɟɣ. Ⱥɤɫɢɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɣ ɯɚɪɚɤɬɟɪ ɬɚɤɢɯ ɬɟɤɫɬɨɜ ɫɜɨɞɢɬɫɹ ɩɪɟɢɦɭɳɟɫɬɜɟɧɧɨ ɤ ɚɤɬɭɚɥɢɡɚɰɢɢ ɷɫɬɟɬɢɱɟɫɤɢɯ ɢ ɩɨɡɧɚɜɚɬɟɥɶɧɵɯ ɰɟɧɧɨɫɬɟɣ, ɨɛɪɚɡɭɸɳɢɯ ɩɪɨ-ɫɬɪɚɧɫɬɜɨ ɤɭɥɶɬɭɪɧɵɯ ɰɟɧɧɨɫɬɟɣ. ɇɚɥɢɱɢɟ ɨɰɟɧɨɱɧɵɯ ɷɥɟɦɟɧɬɨɜ ɤɨɧɫɬɢɬɭɢɪɭɟɬ ɬɭɪɢɫɬɢɱɟɫɤɨɟ ɩɪɟɞɥɨɠɟɧɢɟ. ɇɚɢɛɨɥɟɟ ɱɚɫɬɨɬɧɵɦ ɦɟɯɚɧɢɡɦɨɦ ɨɰɟɧɤɢ ɫɱɢɬɚɟɬɫɹ ɩɨɥɨɠɢɬɟɥɶɧɚɹ ɨɰɟɧɤɚ. Ɉɧɚ ɞɨɫɬɢɝɚɟɬɫɹ ɩɪɢ ɩɨɦɨɳɢ ɫɥɟɞɭɸɳɢɯ ɥɟɤɫɢɱɟɫɤɢɯ ɫɪɟɞɫɬɜ: 1) ɩɪɢɥɚɝɚɬɟɥɶɧɵɯ (ɱɚɳɟ ɜɫɟɝɨ ɮɨɪɦ ɩɪɟɜɨɫɯɨɞɧɨɣ ɫɬɟɩɟɧɢ), 2) ɫɭɳɟɫɬ-ɜɢɬɟɥɶɧɵɯ, 3) ɝɥɚɥɨɥɶɧɵɯ ɮɨɪɦ ɢ 4) ɮɪɚɡɟɦ. ɉɨɜɬɨɪɹɟɦɨɫɬɶ ɬɚɤɢɯ ɷɥɟɦɟɧɬɨɜ ɜɟɞɟɬ ɤ ɫɬɚɧɞɚɪɢɡɚɰɢɢ ɹɡɵɤɨɜɵɯ ɫɪɟɞɫɬɜ ɨɰɟɧɤɢ. Ʉ ɬɟɤɫɬɨɜɵɦ ɫɪɟɞɫɬɜɚɦ, ɜ ɫɜɨɸ ɨɱɟɪɟɞɶ, ɦɨɠɧɨ ɨɬɧɟɫɬɢ ɰɢɬɚɬɵ ɢ ɫɫɵɥɤɢ ɧɚ ɬɪɟɬɶɸ ɤɭɥɶɬɭɪɭ. ɋ ɰɟɥɶɸ ɨɛɟɫɩɟ-ɱɢɬɶ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɨɧɧɭɸ ɞɨɫɬɨɜɟɪɧɨɫɬɶ ɬɭɪɢɫɬɢɱɟɫɤɢɯ ɩɭɬɟɜɨɞɢɬɟɥɟɣ ɩɨɹɜɥɹɸɬɫɹ ɨɬɞɟɥɶɧɵɟ ɫɥɭɱɚɢ ɨɬɪɢɰɚɬɟɥɶɧɨɣ ɨɰɟɧɤɢ.
EVALUATION IN A TOURIST DISCOURSE
IMPLICATIONS FOR INTERKULTURAL COMMUNICATION S u m m a r y
Evaluation is an inherent part of the interactive structure of tourist guides. The axiological character of description in the abovementioned texts mainly consists in the occurrence of aesthetic and cognitive values, which contribute to the spectrum of cultural values. The presence of evaluative elements constitutes a tourist offer tailored to recipients’ needs. Positive evaluation is the most frequent evaluative mechanism, which is arrived at through the use of the following lexical elements: 1)adjectives (especially in the superlative); 2) nouns ; 3) verbal forms and 4) phrasems. The repe-titiveness of such elements leads to the standardization of the linguistic exponents of evaluation. Textual forms of evaluation include the references to third culture phenomena and quotations. Occasionally – in order to ensure the credibility of infor-mation – there also appear instances of negative evaluation.
Sđowa kluczowe: wartoĞciowanie pozytywne i negatywne, przewodniki
turystycz-ne, struktura interakcyjna, wartoĞci estetyczne i poznawcze.
Ʉɥɸɱɟɜɵɟ ɫɥɨɜɚ: ɩɨɥɨɠɢɬɟɥɶɧɚɹ ɢ ɨɬɪɢɰɚɬɟɥɶɧɚɹ ɨɰɟɧɤɚ, ɬɭɪɢɫɬɢɱɟɫɤɢɟ
ɩɭɬɟ-ɜɨɞɢɬɟɥɢ, ɢɧɬɟɪɚɤɰɢɨɧɚɥɶɧɚɹ ɫɬɪɭɤɬɭɪɚ, ɷɫɬɟɬɢɱɟɫɤɢɟ ɢ ɩɨɡɧɚɜɚɬɟɥɶɧɵɟ ɰɟɧɧɨɫɬɢ.
Key words: positive and negative evualation, tourist guides, interactive structure,
