Innowacyjność gospodarki polskiej na tle Unii Europejskiej a instrumenty wspierające rozwój eksportu

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 794. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Bożena Pera Katedra Handlu Zagranicznego. Innowacyjność gospodarki polskiej na tle Unii Europejskiej a instrumenty wspierające rozwój eksportu 1. Wstęp Pozycja gospodarki polskiej na rynku międzynarodowym jest wypadkową konkurencyjności przedsiębiorstw, a ta ostatnia zależy nie tylko od ich własnej działalności, ale również od pomocy oferowanej przez państwo. Pomoc ta może mieć zarówno formę bezpośredniego wsparcia eksportu (przez instrumenty finansowe, wsparcie informacyjne, promocyjne, szkoleniowe) oraz wsparcia pośredniego (przez działania na rzecz rozwoju eksportu i tworzenie nowej oferty eksportowej, w tym stymulowanie aktywności inwestycyjnej przedsiębiorstw, pobudzanie innowacji, postępu technicznego i organizacyjnego). Niezadowalający poziom efektywności polskiej polityki proeksportowej związany jest przede wszystkim z niskim stopniem wykorzystania instrumentów wspierania eksportu1 oraz często występującym brakiem korelacji między polityką proeksportową i makroekonomiczną. Celem niniejszego artykułu jest analiza zmian zachodzących na szczeblu krajowym w zakresie pobudzania innowacji w latach 1998–2004 oraz określenie instrumentów poprawy zdolności innowacyjnej Polski z uwzględnieniem możliwości wspierania eksportu przede wszystkim przez działania na szczeblu pośrednim.. 1 Ocena form i skuteczności finansowych instrumentów polityki wspierania eksportu w Polsce została przeprowadzona przez dr. H. Czubka w publikowanym w tym zeszycie artykule: Rynek ubezpieczeń kredytu kupieckiego w eksporcie w wybranych krajach Europy Środkowo-Wschodniej..

(2) Bożena Pera. 118. 2. Istota innowacji i innowacyjności gospodarki Innowacje to wszelkie zmiany odnoszące się do różnych sfer aktywności przedsiębiorstwa. Służą one uzyskiwaniu wyższego poziomu standardów obowiązujących w przedsiębiorstwie. Innowacje jako proces są zorientowane na stałe poszukiwanie rozwiązań 2. Działalność innowacyjna w rozumieniu najnowszej międzynarodowej metodologii Oslo obejmuje cztery rodzaje innowacji: innowacje technologiczne produktów, innowacje technologiczne procesów, innowacje organizacyjne i innowacje marketingowe. Za działalność innowacyjną uznawane jest wprowadzenie nowego lub ulepszonego produktu na rynek, zastosowanie nowego lub ulepszonego procesu w produkcji lub wdrożenie zmian organizacyjnych albo marketingowych. Wprowadzane rozwiązania muszą być nowe, przynajmniej z punktu widzenia wprowadzającego je przedsiębiorstwa. Nowe rozwiązania mogą powstawać w efekcie działalności twórczej i wynalazczej danych przedsiębiorstw (kreacja innowacji), ale mogą też być rezultatem przyswajania nowych procesów wiedzy i technologii (dyfuzja innowacji)3. Innowacyjność jest uważana za determinantę rozwoju przedsiębiorstw i całych państw w wymiarze gospodarczo-społecznym. Przedsiębiorstwa nastawione na innowacyjność są w stanie sprostać wymaganiom odbiorców, wykorzystać otoczenie do dalszego rozwoju i przetrwać na rynku. Innowacje pozwalają rozpoznać i uprzedzić zdarzenia powiązane z postępem, które w sposób nieunikniony zmienią warunki panujące w otoczeniu zarówno krajowym, jak i międzynarodowym, a także zasady konkurencji4. Innowacyjność, a przede wszystkim proinnowacyjna polityka gospodarcza, jest uważana również za najbardziej trwałą podstawę długofalowego rozwoju eksportu. Przez innowacyjność gospodarki rozumie się zdolność i motywację przedsiębiorstw do ustawicznego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce wyników nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków. Innowacyjność oznacza także doskonalenie i rozwój istniejących technologii produkcyjnych, wprowadzanie nowych rozwiązań w zakresie organizacji i zarządzania, doskonalenie i rozwój infrastruktury. Skutkiem innowacji jest przede wszystkim komercjalizacja wynalazku, wprowadzenie nowego wynalazku czy usługi na rynek5. Z. Malara, Przedsiębiorstwo w globalnej gospodarce, PWN, Warszawa 2006, s. 62.. 2. J. Knast, Polityka innowacji w Polsce – zbieżność z celami Unii Europejskiej, „Wspólnoty Europejskie” 2006, nr 6(175). 3. Szerzej na temat różnorodnych podejść do pojęcia innowacji zob. K. Bachnik, Innowacyjność jako jeden z kluczowych elementów polityki Unii Europejskiej [w:] Innowacyjność w teorii i praktyce, red. M. Strużycki, SGH, Warszawa 2006, s. 9–14. 4. Podstawy handlu zagranicznego, red. H. Treder, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005, s. 99. 5.

(3) Innowacyjność gospodarki polskiej…. 119. W obszarze wymiany gospodarczej z zagranicą innowacyjność przyczynia się do wzrostu konkurencyjności gospodarki, co w konsekwencji prowadzi do zwiększenia możliwości eksportowych6. Związki konkurencyjności eksportu z polityką innowacyjną obejmują zdolność instytucji naukowych do tworzenia i międzynarodowej ochrony praw własności intelektualnej oraz zdolność przedsiębiorstw do wdrażania innowacji i wzrostu udziału przychodów ze sprzedaży nowych wyrobów i usług, w tym eksportu. Innowacyjność gospodarki uważa się za najważniejszy warunek wzrostu konkurencyjności towarów i usług, co z kolei prowadzi do wzrostu eksportu i poprawy poziomu i jakości życia7. Powiązanie polityki proinnowacyjnego rozwoju z konkurencyjnością eksportu następuje w podziale na procesy zachodzące w otoczeniu przedsiębiorstw, w przedsiębiorstwach, a także w przekroju międzynarodowym. Programy i inicjatywy podejmowane w Unii Europejskiej mają za zadanie wspierać przedsięwzięcia innowacyjne, stwarzać warunki do budowy środowiska innowacyjnego, sprzyjać rozwojowi innowacji8. Innowacyjność stała się na tyle istotna z punktu widzenia UE, że sporządza się tzw. European Innovation Scoreboard, w którym ocenia się poziom i poprawę innowacyjności w poszczególnych krajach członkowskich. Strategia lizbońska miała być panaceum na trudności występujące we Wspólnotach Europejskich. Niska innowacyjność, słaby potencjał wiedzy, niska konkurencyjność to istotne kwestie, które powiększały dystans dzielący Wspólnoty od przodujących gospodarek światowych. Poziom innowacyjności polskiej gospodarki w stosunku do pozostałych krajów członkowskich Unii Europejskiej został oceniony na podstawie 26 wskaźników innowacyjności pogrupowanych w pięciu kategoriach w celu lepszego ujęcia wyników działalności innowacyjnej: – siły sprawcze innowacji – grupa wskaźników mierzących strukturalne warunki niezbędne do budowy potencjału innowacyjnego, – tworzenie wiedzy – grupa wskaźników mierzących inwestycje w działalność badawczo-rozwojową, – innowacje i przedsiębiorczość – grupa wskaźników mierzących innowacje na poziomie firmy, 6 Zwiększenie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 r., Ministerstwo Gospodarki, Departament Strategii Gospodarczej, Warszawa 2000.. Przeglądy gospodarcze OECD – Polska, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2000.. 7. Dokumentem odzwierciedlającym potrzebę nowego podejścia do innowacji w Unii Europejskiej stała się strategia lizbońska, która powstała w marcu 2000 r. na posiedzeniu Rady Europejskiej w Lizbonie. Por. An Agenda of Economic and Social Renewal for Europe. Contribution of the European Commission to the Special European Council in Lisbon, European Council, Lisbon, 23–24 March 2000, s. 4–12. 8.

(4) .. 81,6. .. .. .. 9,8. 82,3. 80,4 9,7. 0,29. 0,41. 0,28. 0,4. Tworzenie wiedzy. .. 84,5. .. 11,3. 5,7. 1999. 0,7. 7,9. 79. 0,24. 0,42. .. .. .. 87,8. .. 11,4. 6,6. 2000. 12,5. Innowacje i przedsiębiorczość. Udział MŚP wprowadzających własne innowacje w ogólnej liczbie MŚP (w %). Udział przedsiębiorstw otrzymujących pomoc publiczną na innowacje w liczbie przedsiębiorstw ogółem (w %). Udział biznesu w finansowaniu nakładów szkół wyższych na B+R (w %). Udział wydatków na B+R w przemyśle średniowysokiej i wysokiej techniki w nakładach na B+R sektora działalności produkcyjnej (w %). Udział wydatków przedsiębiorstw na B+R w PKB (w%). Udział wydatków budżetowych na B+R w PKB (w %). Liczba stałych łączy internetowych (z przepustowością co najmniej 144 Kbit/s) na 1 tys. mieszkańców. Stopień skolaryzacji młodzieży (udział osób w wieku 20–24 lat, które ukończyły edukację co najmniej na poziomie szkoły średniej; w % ). Udział osób uczestniczących w kształceniu ustawicznym na 100 osób w wieku 25–64 lat. 10,7. 4,9. 1998. Siły sprawcze innowacji. Udział osób z wyższym wykształceniem w wieku 25–64 lat (w %). Liczba absolwentów kierunków inżynieryjnych i technicznych na 1 tys. osób w wieku 20–29 lat. Wyszczególnienie. .. .. 6,3. 77,4. 0,23. 0,41. .. 88,6. 4,8. 11,8. 7,6. 2001. .. .. 5,8. .. 0,13. 0,46. .. 88,1. 4,3. 12,5. 8,3. 2002. .. .. 6,0. .. 0,16. 0,43. .. 88,8. 5. 14,1. 9,0. 2003. .. .. .. .. .. .. 0,5. 89,5. 5,5. 15,6. .. 2004. Tabela 1. Innowacyjność gospodarki polskiej w latach 1998–2004 (uwzględniono zakładane wartości wskaźnika w 2013 r.). .. .. 7,0. .. .. 1,15. .. .. 10,0. .. 15,0. 2013a. 120. Bożena Pera.

(5) Udział osób zatrudnionych w usługach wysokiej techniki (w %). Udział osób zatrudnionych w wytwarzaniu towarów średnio i wysoko przetworzonych w liczbie osób zatrudnionych w przemyśle i usługach (w %). .. 0,020. .. .. .. .. .. 5,22. .. .. .. 2,3. .. 5,07. Liczba wynalazków zgłoszonych do ochrony w Europejskim Urzędzie Patentowym – EPO (na 1 mln mieszkańców). 2. 1,5. Własność intelektualna. Udział sprzedaży nowych lub zmodernizowanych wyrobów dla przedsiębiorstw w sprzedaży przedsiębiorstw ogółem (w %). Udział sprzedaży nowych lub zmodernizowanych wyrobów występujących na rynku w sprzedaży przedsiębiorstw ogółem (w %). Udział importu wyrobów wysoko przetworzonych w imporcie ogółem (w %). Udział eksportu produktów wysoko przetworzonych (high-tech) w eksporcie ogółem (w %). .. .. .. .. . .. 1999. 1998. 6,7. 0,017. 1,84. 4,5. 2000. 3,1. .. .. .. 2,8. .. 4,73. Zastosowanie innowacji w praktyce. Udział wydatków na technologie informacyjne i telekomunikacyjne w PKB (w %). Udział inwestycji venture capital w przedsięwzięciach będących we wczesnym stadium rozwoju w PKB (w %). Udział nakładów na innowacje w wartości sprzedaży ogółem (w %). Udział MŚP kooperujących w zakresie innowacji w ogólnej liczbie MŚP (w %). Wyszczególnienie. 3,2. .. .. 11,4. 2,7. .. 4,56. 5,9. 0,018. .. .. 2001. 2,7. 9,6. 3,4. 10,1. 2,4. .. 4,35. .. 0,009. 2,25. 8,2. 2002. .. .. .. 9,5. 2,7. .. .. .. 0,007. .. .. 2003. .. .. .. 9,2. 2,3. .. .. 7,2. .. .. .. 2004. 30. .. .. .. 3,7. .. .. 8,0. 0,030. .. 12,0. 2013a. Innowacyjność gospodarki polskiej… 121.

(6) Wyszczególnienie. .. . .. .. 0,2. 0,7. 0,6 0,2. 1999. 1998. .. .. 0,3. 0,5. 2000. .. .. .. 0,6. 2001. .. 0,4. .. 0,4. 2002. 0,8. 4,7. .. .. 2003. 5,2. 14,3. .. .. 2004. 3000. .. .. 4. 2013a. Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Innovation Scoreboard 2005. Comparative Analysis of Innovation Performance, Commission of European Communities, Brussels 2005; Nauka i technika w 2001–2004, GUS, Warszawa 2001–2004; Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2006.. innowacyjności gospodarki polskiej.. a W tabeli uwzględniono wskaźniki wspólne dla European Innovation Scoreboard oraz potwierdzające wdrażanie założeń programu zwiększenia. Liczba nowych wspólnotowych wzorów przemysłowych (na 1 mln mieszkańców). Liczba nowych wspólnotowych znaków towarowych (na 1 mln mieszkańców). Liczba patentów uzyskanych w Triadzie (na 1 mln mieszkańców). Liczba patentów udzielonych przez Urząd Patentowy w USA – USPTO (na 1 mln mieszkanców). cd. tabeli 1. 122. Bożena Pera.

(7) Innowacyjność gospodarki polskiej…. 123. – zastosowanie – grupa wskaźników mierzących osiągnięcia wyrażone przez pracę i działalność gospodarczą i ich wartość dodaną w sektorach innowacyjnych, – wartość intelektualna – grupa wskaźników mierzących osiągnięte wyniki w zakresie know-how. Dane przedstawiające poziom innowacyjności gospodarki polskiej w latach 1998–2004 zostały zamieszczone w tabeli 1. Posłużą one do analizy zdolności do innowacji i pozycji innowacyjnej Polski na tle krajów Unii Europejskiej. Niektóre mierniki innowacyjności nie były do tej pory uwzględniane, dlatego w przedstawionej tabeli w wielu miejscach brakuje danych. W tabeli zamieszczono dodatkowo zakładane wartości wskaźników stosowanych do pomiaru efektów zwiększania innowacyjności w latach 2007–2013. Wskaźniki te informują o znacznej luce w stosunku do założeń (por. tabela 1). Bardziej szczegółowa analiza zamieszczonych danych zostanie przeprowadzona w kolejnych częściach pracy. 3. Zdolność do innowacji gospodarki polskiej Pomimo pogłębiania się procesów integracyjnych w Europie nadal istotne są lokalne i krajowe warunki tworzenia i wdrażania nowej wiedzy. Znaczenie lokalnego środowiska widoczne jest w różnorodności narodowych systemów innowacyjnych krajów członkowskich Unii Europejskiej oraz zróżnicowaniu technologicznym tych państw. W tabeli 2 zaprezentowano dane dotyczące zdolności do innowacji Polski w ramach rozszerzonej Unii, uwzględniając pozycję naszego kraju. Najlepsze wyniki Polska osiąga w zakresie zasobów ludzkich. Porównanie pozycji Polski pod względem zasobów ludzkich ze średnią Unii Europejskiej wykazuje wprawdzie różnice, ale warto zauważyć, że w okresie transformacji Polska zaczęła przybliżać się do średniej Unii Europejskiej. Najwyższą pozycję Polska zajmuje pod względem stopnia skolaryzacji młodzieży w wieku 20–24 lat. Prawie 90% Polaków w tym przedziale wiekowym posiada co najmniej średnie wykształcenie, podczas gdy średnia w Unii Europejskiej to ok. 77% (por. tabela 2). Rośnie także odsetek ludności legitymującej się wyższym wykształceniem. W 2004 r. wyższe wykształcenie posiadał prawie co siódmy obywatel Polski w wieku 25–64 lat. W krajach Unii Europejskiej co piąty mieszkaniec legitymuje się wyższym wykształceniem. Od 1998 r. systematycznie rośnie liczba absolwentów kierunków inżynieryjnych i technicznych oraz osób korzystających z możliwości kształcenia ustawicznego (por. tabela 1). Warunki budowy społeczeństwa opartego na wiedzy pogarszają się jednak głównie ze względu na niewystarczające środki finansowe. W Polsce można wyróż-.

(8) Bożena Pera. 124. Tabela 2. Zdolność do innowacji Polski na tle krajów Unii Europejskiej w 2004 r.*. Średnia UE-25. Wskaźniki. Liczba absolwentów kierunków ścisłych i technicznych na 1 tys. mieszkańców w wieku 20–29 lat. Polska/pozycja Polski w UE-25. Lider Lider w UE-15 w UE-10. Zasoby ludzkie 12,2. 9,0. 10. Irlandia (24,2). Litwa (16,3). 21,9. 15,6. 20. Finlandia (34,2). Estonia (31,4). 9,9. 5,5. 19. Szwecja Słowenia (35,8) (17,9). Stopień skolaryzacji młodzieży (udział osób w wieku 20–24 lat, które ukończyły edukację co najmniej na poziomie szkoły średniej; w %). 76,7. 89,5. 4. Szwecja (86,3). Udział wydatków budżetowych na B+R w PKB (w %). 0,69. 0,43. 18. Szwecja Słowenia (1,02) (0,63). 1,26. 0,16. 21. Szwecja Słowenia (2,93) (0,90). 89,2. 77,4. 17. Niemcy (93,5). Węgry (87,8). .. 0,7. 23. Finlandia (18,7). Cypr (11,0). 6,6. 6,0. 11. Niemcy (12,5). .. 2,25. 9. Niemcy (2,5). Łotwa (23,9). 0,025. 0,007. 14. Szwecja (0,081). Polska (0,007). .. 7,2. 7. Szwecja (8,7). Estonia (8,6). Udział osób z wykształceniem wyższym w wieku 25–64 lat (w %) Udział osób uczestniczących w kształceniu ustawicznym w wieku 25–64 lat (w %). Zasoby finansowe. Udział wydatków przedsiębiorstw na B+R w PKB (w %). Udział wydatków na B+R w przemyśle średniowysokiej i wysokiej techniki w nakładach na B+R sektora działalności produkcyjnej (w %). Udział przedsiębiorstw otrzymujących pomoc publiczną na innowacje w liczbie przedsiębiorstw ogółem (w %) Udział biznesu w finansowaniu nakładów szkół wyższych na B+R (w %). Udział nakładów na innowacje w wartości sprzedaży ogółem (w %). Udział inwestycji venture capital w przedsięwzięciach będących we wczesnym stadium rozwoju w PKB (w %). Udział wydatków na technologie informacyjne i telekomunikacyjne w PKB (w %). Słowacja (91,3). Cypr (2,55).

(9) Innowacyjność gospodarki polskiej…. 125. cd. tabeli 2. Średnia UE-25. Wskaźniki. Polska/pozycja Polski w UE-25. Lider Lider w UE-15 w UE-10. Środowisko wspierające innowacje. Liczba stałych łączy internetowych (z przepustowością co najmniej 144 Kbit/s) na 1 tys. mieszkańców Udział MŚP wprowadzających własne innowacje w ogólnej liczbie MŚP (w %) Udział MSP kooperujących w zakresie innowacji w ogólnej liczbie MŚP (w %) *. 6,5. 0,5. 23. Dania (15,6). Estonia (7,6). .. 12,5. 23. Austria (44,7). Cypr (39,2). .. 2,25. 13. Finlandia (18,6). Węgry (32,9). Wskaźniki dotyczą 2004 r. lub ostatniego roku, dla którego były dostępne dane statystyczne.. Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Innovation Scoreboard 2005. Comparative…; Kierunki zwiększania innowacyjności…. nić trzy główne grupy instytucji publicznych prowadzących badania, należą do nich: placówki Polskiej Akademii Nauk, jednostki badawczo-rozwojowe i szkoły wyższe9. Z jednej strony zaletą polskich rozwiązań jest konkurencja pomiędzy instytucjami badawczymi, z drugiej jednak istnieje ryzyko dublowania badań przez różne organizacje. Efektywność systemu wymaga ciągłego monitorowania działalności naukowo-badawczej, którego celem jest unikanie ryzyka prowadzenia takich samych badań. Współistnieniu różnorodnych organizacji prowadzących działalność badawczo-rozwojową powinno towarzyszyć zwiększenie nakładów na finansowanie tej sfery10. Nieznaczny wzrost nakładów przeznaczonych na badania i rozwój nie może jednak wywoływać dużych zmian w tym zakresie. Relacja środków budżetowych, stanowiących główne źródło nakładów, do PKB pozostaje na niskim poziomie – niewiele ponad 0,4% PKB, przy średniej unijnej wynoszącej prawie 0,7%. Warunki do tworzenia wiedzy pogarszają się, głównie ze względu na spadek poziomu wydatków przedsiębiorstw na badania i rozwój z poziomu 0,28% PKB w 1998 r. do 0,16% w 2003 r. Struktura nakładów na B+R 9 W 2004 r. 403 jednostki publiczne prowadziły działalność badawczo-rozwojową, z czego 78 to placówki naukowe PAN, 128 – szkoły wyższe, 197 – jednostki badawczo-rozwojowe. Liczba wszystkich jednostek działalności badawczej i rozwojowej wynosiła ogółem 957. Por. Mały rocznik statystyczny Polski 2006, GUS, Warszawa 2006, s. 281.. Polska. Raport o konkurencyjności 2006. Rola innowacji w kształtowaniu przewag konkurencyjnych, red. M.A. Weresa, SGH, Warszawa 2006, s. 169. 10.

(10) Bożena Pera. 126. jest również niekorzystna. W 2004 r. 39,5% kwoty ogólnej wydatków bieżących na B+R przeznaczone zostało na badania podstawowe, które były finansowane głównie ze środków budżetowych. Z kolei na badania stosowane przeznaczono 25,2%, a na prace rozwojowe – 35,3%11. Taka struktura badań jest charakterystyczna dla krajów słabiej rozwiniętych. W latach 1998–2003 zmniejszył się również udział prac B+R prowadzonych na wyższych uczelniach, a zleconych przez przedsiębiorstwa. Firmy nie zdecydowały się na outsourcing badań. Pomimo niezadowalających rezultatów osiągnięty przez Polskę wynik 6% wskazuje na niewielkie odchylenie od średniej unijnej, zaledwie o 0,6%; w porównaniu z Niemcami (12,5%) i Łotwą (23,9%) sytuacja przedstawia się jednak o wiele mniej korzystnie. Wśród 25 krajów członkowskich Unii Europejskiej Polska uplasowała się na jedenastej pozycji. Od 2000 r. nieznacznie poprawił się również wynik wskazujący na wzrost nakładów na innowacje w wartości obrotów: z 1,84% do 2,25% w 2002 r. W stosunku do liderów (Niemcy i Cypr) w tej kategorii Polska wypadła dość korzystnie, zajmując dziewiątą pozycję wśród krajów członkowskich (por. tabela 2). Wzrost ten okazał się jeszcze bardziej znaczący w porównaniu z 1992 r., w którym analizowany wskaźnik kształtował się na poziomie 0,5%12. Chociaż fundusze typu venture capital są w Polsce słabo rozwinięte, nasz kraj wypadł najlepiej wśród państw przyjętych w ramach wschodniego rozszerzenia Unii Europejskiej. Dalszy rozwój funduszy wysokiego ryzyka jest konieczny, aby mogły być tworzone nowe firmy, zwłaszcza w branżach opartych na wiedzy i zaliczanych do gałęzi przemysłu zaawansowanego technologicznie. W znacznym stopniu mogłyby się one przyczyniać do komercjalizacji wyników badań, tym bardziej że współpraca w zakresie działalności innowacyjnej firm zaliczanych do sektora małych i średnich przedsiębiorstw, a odgrywających ważną rolę w gospodarce polskiej, jest raczej znikoma. Zaledwie 8,2% MŚP współpracuje z innymi podmiotami w zakresie innowacji i tworzenia nowych rozwiązań. Dla porównania na Węgrzech co trzecie małe i średnie przedsiębiorstwo podejmuje współpracę z innymi firmami w działalności innowacyjnej. Jeszcze gorzej sytuacja przedstawia się w zakresie wprowadzania własnych innowacji przez małe i średnie przedsiębiorstwa: zaledwie co ósme przedsiębiorstwo zaliczane do tego sektora wprowadza własne innowacje; daje to Polsce dwudziestą trzecią pozycję wśród krajów członkowskich Unii Europejskiej. Podobnie bardzo niską pozycję zajmuje Polska pod względem gęstości linii internetowych (por. tabela 2). Wykorzystanie Internetu ułatwia współpracę, również w zakresie innowacji, a także pozwala na szybszą i bardziej efektywną transmisję nowej wiedzy. 11. Obliczenia własne na podstawie: Mały rocznik statystyczny…, s. 281. Polska. Raport o konkurencyjności…, s. 169.. 12.

(11) Innowacyjność gospodarki polskiej…. 127. 4. Pozycja innowacyjna Polski Oprócz określenia zdolności innowacyjnej gospodarki istotne jest również określenie jej pozycji innowacyjnej. Analiza pozycji gospodarki jest przeprowadzana na podstawie wskaźników typu wynikowego. Efektem nakładów poniesionych na działalność B+R są chociażby uzyskane patenty. Druga grupa wskaźników koncentruje się na komercjalizacji wiedzy, a trzecia – na zatrudnieniu w gałęziach przemysłu wysokiej technologii i w usługach. Tabela 3. Pozycja innowacyjna Polski na tle krajów Unii Europejskiej w 2004 r. Wskaźniki Udział zatrudnionych w gałęziach przemysłu średniowysokiej i wysokiej techniki w stosunku do ogółu zatrudnionych (w %) Udział zatrudnionych w usługach wysokiej techniki w stosunku do ogółu zatrudnionych (w %). Średnia Polska/pozycja Polski UE-25 w UE-25 Zatrudnienie. Lider w UE-15. Lider w UE-10. 6,60. 4,35. 17. Niemcy (11,04). Słowenia (8,94). 3,19. .. .. Szwecja (4,85). Czechy (3,18). Komercjalizacja wiedzy Udział sprzedaży nowych lub zmodernizowanych produktów . 3,4 występujących na rynku w stosunku do obrotów (w %) Udział sprzedaży nowych lub . 9,6 zmodernizowanych produktów dla firm w stosunku do obrotów (w %) Udział eksportu wyrobów wysokiej techniki w stosunku do eksportu 17,8 2,7 ogółem (w %) Działalność naukowa i badawcza Liczba patentów w Europejskim Urzędzie Patentowym (na 1 mln 133,6 2,7 mieszkańców) Liczba patentów w Urzędzie Patentowym w USA (na 1 mln 71,3 0,4 mieszkańców) Liczba patentów uzyskanych 22,3 0,3 w Triadzie (na 1 mln mieszkańców) Liczba znaków towarowych zarejestrowanych w UE 87,2 14,3 (na 1 mln mieszkańców). 17. Luksemburg Słowacja (9,1) (10,9). 10. Dania (25,6). Polska (9,6). 24. Irlandia (29,9). Malta (63,3). 24. Szwecja (311,5). Słowenia (32,8). 24. Szwecja (187,4). Słowenia (8,4). 24. Finlandia (94,5). Słowenia (4,0). 21. Luksemburg (571,2). Cypr (116,2).

(12) Bożena Pera. 128. cd. tabeli 3 Wskaźniki Liczba wzorów użytkowych zarejestrowanych w UE (na 1 mln mieszkańców). Średnia UE-25 84,0. Polska/pozycja Polski w UE-25 5,2. 20. Lider w UE-15. Lider w UE-10. Dania (199,1). Słowenia (24,6). Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Innovation Scoreboard 2005, European Commission, Luxembourg 2005; Kierunki zwiększania…. Analizując dane zamieszczone w tabeli 3, można zauważyć znaczny dystans dzielący Polskę od pozostałych krajów członkowskich Unii Europejskiej. Prawie wszystkie mierniki wykorzystane w analizie pozycji innowacyjnej kształtują się poniżej średniej unijnej. Wyjątek stanowi wskaźnik udziału sprzedaży, który w porównaniu z nowo przyjętymi krajami Unii kształtuje się w Polsce na najwyższym poziomie. W pierwszej grupie wskaźników oceniających udział zatrudnienia w sferze high-tech Polska zajmuje dopiero siedemnastą pozycję. Ponadto niepokojącym zjawiskiem jest zmniejszenie się odsetka zatrudnionych z 5,22% w 1998 r. do 4,35% w 2002 r. Wskaźniki te kształtują się poniżej średniej unijnej. Ocena zastosowania innowacji w praktyce wskazuje na dość zadowalający udział sprzedaży nowych lub zmodernizowanych produktów dla firm, chociaż w porównaniu z Danią (lider w UE-15) wskaźnik dla Polski jest ok. dwuipółkrotnie niższy. Pozostałe wskaźniki analizowane w tej grupie pozostają na niekorzystnym poziomie, przede wszystkim udział wyrobów wysokiej techniki w stosunku do eksportu globalnego Polski (por. tabela 3). Polska plasuje się dopiero na dwudziestym czwartym miejscu. Wartość tego wskaźnika jest ponadsześciokrotnie niższa w porównaniu ze średnią unijną13. Jeszcze większy dystans dzieli Polskę od krajów będących liderami (Irlandia i Malta). Uzyskane patenty stanowią dobry miernik efektywności nakładów poniesionych na działalność B+R. Polska plasuje się w tej kategorii znacznie poniżej średniej unijnej i zajmuje dwudzieste czwarte miejsce. Nieznaczna aktywność patentowa jest zauważalna, jeśli weźmie się pod uwagę udział polskich patentów zarejestrowanych w Europejskim Urzędzie Patentowym, ale tylko w 1998 i 1999 r. Dane za lata 2000 i 2001 wskazują na spadek liczby uzyskanych patentów (por. tabela 1). Ponadto w 2002 r. uległa ponownie osłabieniu aktywność patentowa Polaków na rynku amerykańskim. Miernikiem obrazującym najpełniej stopień zaangażowania kraju w światowy rozwój technologiczny jest liczba patentów uzyskanych w Triadzie, czyli zgłoszonych jednocześnie w Unii 13 Struktura importu i eksportu produktów wysokiej techniki w UE nie była zadowalająca, zwłaszcza w porównaniu z USA. Podmioty ze Wspólnot importują więcej rozwiązań innowacyjnych niż eksportują. Produkty high-tech to jedynie ok. 17% eksportu unijnego (25–27% eksportu USA)..

(13) Innowacyjność gospodarki polskiej…. 129. Europejskiej, Stanach Zjednoczonych i Japonii. Rozwiązanie takie jest stosowane w przypadku unikatowych wynalazków, mogących przynosić znaczne zyski. Polska włącza się w tworzenie wiedzy o zasięgu światowym w niewielkim tylko zakresie. Na istnienie znacznej luki między Polską a krajami Unii Europejskiej wskazuje też liczba zarejestrowanych znaków towarowych i wzorów użytkowych, chociaż dostępne dane pozwalają zauważyć rosnące wartości wskaźników. Reasumując, Polska osiąga najlepsze wyniki jeśli chodzi o udział całkowitych wydatków na innowacje w sprzedaży ogółem, sprzedaż nowych lub zmodernizowanych wyrobów dla przedsiębiorstw, wykształcenie w grupie wiekowej od 20 do 24 lat oraz nakłady na technologie informacyjne i telekomunikacyjne. Najgorsze wyniki, a co za tym idzie – najsłabszą pozycję nasz kraj ma w obszarach własności intelektualnej, liczby stałych łączy internetowych, finansowania nakładów przedsiębiorstw na B+R oraz eksportu wysokiej techniki. Podobna analiza poziomu innowacyjności gospodarek w Europie i Azji Centralnej została również opracowana przez Bank Światowy. Jej wyniki również wskazują na odległe miejsce Polski wśród krajów objętych analizą – na trzydzieści dwa kraje Polska zajęła dopiero dwudzieste szóste miejsce14. 5. Działania wspierające rozwój eksportu Przeprowadzona analiza pozycji innowacyjnej Polski wskazuje na konieczność podjęcia działań w celu poprawy sytuacji gospodarczej. Mogą się one przyczynić do wzrostu eksportu, wsparcia jego rozwoju, a także mogą stanowić podstawę do budowania przewagi konkurencyjnej na rynku międzynarodowym. Nie zawsze stanowią one instrumenty bezpośredniego oddziaływania na politykę proeksportową, ale często przyczyniają się do rozwoju eksportu, a w dłuższym okresie do zmiany jego struktury. W obszarze zasobów ludzkich, czyli budowania kadry dla nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy, podejmowane działania powinny zmierzać w kierunku tworzenia otwartego i elastycznego systemu ustawicznej edukacji, podnoszenia jej jakości oraz zwiększania jej dostępności. Ponadto można też zauważyć, że transfer wiedzy nie musi się odbywać jedynie przez transakcje kupna i sprzedaży; może się do niego przyczyniać mobilność zasobów ludzkich. Jeśli chodzi o transfer wiedzy pomiędzy sferą B+R a przedsiębiorstwami przez wymianę kadr, działania powinny zmierzać w kierunku wsparcia projektów związanym ze stażami w przedsiębiorstwach dla pracowników naukowych, doktorantów i studentów. Podejmowane inicjatywy wymagają znacznych 14. Public Financial Support for Commercial Innovation, The World Bank, Washington 2006..

(14) Bożena Pera. 130. nakładów finansowych, często przy dużym udziale środków pochodzących z Unii Europejskiej. Działania mające na celu rozwój innowacji powinny prowadzić do wspierania zakupów wyników prac badawczo-rozwojowych przez finansowanie staży pracowników prowadzących dla firmy prace badawczo-rozwojowe15. Ponadto konieczne jest wykorzystanie wyników prac sektora badawczo-rozwojowego (B+R) w przedsiębiorstwach oraz dostosowanie możliwości jednostek naukowych do zaspokajania potrzeb unowocześniającej się gospodarki. W przeprowadzonej analizie potwierdzono, że polskie przedsiębiorstwa, zwłaszcza zaliczane do sektora MŚP, nie są skłonne do prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej i wdrażania jej wyników ze względu na zbyt wysoki stopień ryzyka. Dlatego też przedsiębiorstwom powinny zostać zaoferowane instrumenty, które zachęcałyby do prowadzenia własnej działalności B+R, a przede wszystkim zwiększyłyby stopień wykorzystania tejże działalności w praktyce gospodarczej. Nakłady na B+R ze środków publicznych powinny stymulować zwiększanie nakładów ze środków prywatnych przez inwestycje firm w sektor B+R. Istotną zmianą w zakresie systemu finansowania działalności B+R będzie również wprowadzenie priorytetów w przedmiotowym systemie finansowania badań, które ma prowadzić do bardziej efektywnego prowadzenia polityki naukowej i naukowo-technicznej. Badania finansowane ze środków publicznych będą koncentrowały się przede wszystkim na priorytetach tematycznych i strukturalnych państwa, wyłanianych w ramach programu Foresight, uwzględniającego potrzeby środowisk gospodarczych oraz wyzwania globalizacyjne (m.in. zagrożenie środowiska naturalnego, zaopatrzenie w energię i surowce, a także bezpieczeństwo międzynarodowe i zagrożenie terroryzmem). W celu koordynacji działań, a także osiągania efektów koncentracji i lepszego zarządzania projektami 1 lipca 2007 r. powołano Narodowe Centrum Badań i Rozwoju16. Do jego zadań należy promocja polskiej nauki, modernizacja i budowa infrastruktury badawczej, podejmowanie działań, w których efekcie wyniki badań naukowych i prac rozwojowych będą stosowane w praktyce. Centrum wprowadzi też mechanizm ustanawiania i realizacji dużych programów badawczych i inwestycji o wartości przekraczającej 100 mln zł w najistotniejszych z punktu widzenia kraju obszarach badań naukowych i prac rozwojowych. Dodatkową formą wsparcia działalności innowacyjnej jest tzw. kredyt technologiczny, który można zaciągnąć w Banku Gospodarstwa Krajowego na sfinansowanie inwestycji technologicznej, z możliwością jego umorzenia maksymalnie Kierunki zwiększania…. 15. Wstępne założenia do zmiany systemu badań naukowych i prac rozwojowych, MEiN, Warszawa, 3 marca 2006. Projekt ustawy z 7 sierpnia 2006 r. o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju, www.bip.nauka.gov.pl, grudzień 2006 r. 16.

(15) Innowacyjność gospodarki polskiej…. 131. do 50% wartości ogółem17. Kredyt technologiczny stanowi jeden z instrumentów finansowych służących do wspierania działalności innowacyjnej. Celem wprowadzonych regulacji prawnych jest powstrzymanie negatywnych zjawisk dotyczących innowacyjności gospodarki Polski. Proponuje się ponadto wprowadzenie innych rozwiązań, takich jak: nadawanie przedsiębiorcom statusu centrów badawczorozwojowych, zmiany w prawie podatkowym i rozszerzenie zadań Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości18. Barierą we wdrażaniu nowych rozwiązań w przedsiębiorstwach innowacyjnych są często wysokie koszty ich opracowania lub nabycia i wdrożenia. Koszty te znacznie przekraczają możliwości finansowe większości przedsiębiorstw. Dlatego też celem proponowanych działań jest mobilizacja kapitału prywatnego do tworzenia i rozwijania firm innowacyjnych. Najważniejszym zadaniem jest jednak zwiększenie nakładów na badania i rozwój do wysokości 2,3% PKB oraz pozyskanie ok. 3/5 nakładów na finansowanie nauki ze źródeł pozabudżetowych, w szczególności od przedsiębiorców. Realizacja części projektów może być finansowana ze źródeł zagranicznych, dotyczy to przede wszystkim udziału w programach ramowych UE. Dodatkowo kapitał na przedsięwzięcia innowacyjne może pochodzić z innych środków finansowych oferowanych przez Unię Europejską, takich jak: fundusze strukturalne czy kredyty Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Szczególne wsparcie powinno zostać zagwarantowane przedsiębiorstwom opierającym swą działalność na nowoczesnych technologiach, włączając możliwość wykorzystania kapitału wysokiego ryzyka i odpowiednich funduszy. Wzorem innych krajów należy tworzyć i rozwijać instytucje udzielające przedsiębiorcom wsparcia w formie: funduszy poręczeniowych, pożyczek, grantów oraz rozwoju sieci. Istotne jest również wsparcie prowadzonej w przedsiębiorstwach działalności B+R przez zmiany uregulowań prawnych, przede wszystkim dotyczących podatków. Ponadto mając na względzie wzrost konkurencyjności Polski na rynku międzynarodowym, a także zachodzące procesy integracyjne, należy zadbać o internacjonalizację działalności naukowej i innowacyjnej. Dotychczasowy udział polskich jednostek naukowych i przedsiębiorstw w piątym i szóstym programie ramowym Unii Europejskiej jest niezadowalający19. Od 2007 r. przedsiębiorstwa i instytucje naukowo-badawcze będą mogły składać projekty w ramach siódmego programu ramowego Unii Europejskiej. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej, Dz.U. nr 179, poz. 1484. 17. Ibidem.. 18. 19. Kierunki zwiększania…, s. 47..

(16) Bożena Pera. 132. Ministerstwo Gospodarki proponuje, aby skoncentrować się na działaniach promujących oraz wspierających udział polskich podmiotów w programach finansowanych bezpośrednio przez Unię Europejską. Poprawę sytuacji mogłoby również zapewnić stworzenie dla korporacji międzynarodowych zachęt do inwestowania w Polsce w działalność w B+R, przede wszystkim w przemysł wysokiej i średniowysokiej techniki oraz w sektor usług. Pierwsze efekty są już w Polsce widoczne w postaci centrów B+R koncernów zagranicznych branży produkującej aparaturę radiową, telewizyjną i telekomunikacyjną. Ten rodzaj inwestycji zagranicznych mógłby przyczynić się do stworzenia potencjału badawczego sektora prywatnego. Ochrona własności intelektualnej stanowi szczególnie istotny element związany również z obecnością polskich przedsiębiorstw na rynku międzynarodowym. Z przeprowadzonej analizy wynika, że w zakresie ochrony własności intelektualnej Polska zajmuje jedną z ostatnich pozycji wśród krajów członkowskich Unii Europejskiej. Podejmowane działania koncentrują się zarówno na rynku krajowym, jak i międzynarodowym. W niniejszym artykule skoncentrowano się przede wszystkim na działaniach podejmowanych na rzecz wzmocnienia pozycji Polski na rynku międzynarodowym 20. Aby osiągnąć poprawę efektywności funkcjonowania rynku innowacji, a przede wszystkim zwiększyć przepływ rozwiązań innowacyjnych przez upowszechnienie stosowania prawa własności przemysłowej oraz praw autorskich, proponuje się m.in. wsparcie dla podmiotów zgłaszających patenty poza granicami Polski. Podejmowane działania powinny dotyczyć finansowych zachęt dla przedsiębiorstw zgłaszających swoje patenty za granicą, a także świadczenia usług doradczych dla przedsiębiorstw skłonnych do opatentowania wyników prac badawczo-rozwojowych poza granicami Polski. Koszty ponoszone w związku z przeprowadzeniem procedury patentowej decydują często o rezygnacji ze zgłoszenia wynalazku. Źródłem przewagi konkurencyjnej na rynku międzynarodowym, a co za tym idzie – szansą na poprawę struktury polskiego eksportu może być wzornictwo przemysłowe. Przedsiębiorstwa powinny otrzymywać wsparcie finansowe na opracowanie nowych wzorów przemysłowych lub na pozyskanie projektów wzornictwa przemysłowego, a przede wszystkim na promocję polskiego wzornictwa za granicą. Innowacyjność może być strategicznym czynnikiem sukcesu i stać się koniecznością w dobrze zarządzanych firmach. Innowacja może zostać wykorzystana przez firmy wchodzące na nowe rynki, ale również może stanowić element działań obronnych w sytuacji zagrożenia ze strony firm konkurencyjnych 21. 20. Na temat proponowanych działań na rynku krajowym por. ibidem.. M. Zajączkowski, Podstawy innowacji i ochrony własności intelektualnej, Economicus, Szczecin 2003, s. 38–39. 21.

(17) Innowacyjność gospodarki polskiej…. 133. Innowacyjność nie ogranicza się jednak tylko do nowych produktów, postrzegana jest ona jako „nowa kombinacja istniejących zasobów” obejmująca inne aspekty aktywności przedsiębiorstwa. Działania innowacyjne są tym bardziej niezbędne, im bardziej warunki globalizacji, umiędzynarodowienia produkcji, przepływu środków i towarów, współpracy międzynarodowej z sieciami partnerów tworzą sytuację ciągłego konkurowania o klienta. Istotnym czynnikiem pobudzającym innowacje jest również popyt na nowe produkty i usługi. Z badań Innobarometru 2005 wynika, że Polacy są raczej niechętni nowym rozwiązaniom – tylko 37% respondentów uznało się za otwartych na innowacje, średnia unijna kształtuje się na poziomie 57%22. Struktura i poziom innowacji są w państwach UE bardzo różne. Różni je m.in. niejednakowy stopień otwartości i internacjonalizacji. W publikowanym co roku raporcie na temat innowacji European Innovation Scoreboard państwa członkowskie podzielono na cztery grupy: państwa wiodące, państwa o średnich wynikach, państwa poprawiające swoją pozycję w rankingu oraz państwa, których pozycja pogarsza się. Do grupy państw wiodących zaliczane są: Finlandia, Szwecja, Dania i Niemcy. Polska, Estonia, Hiszpania, Słowacja oraz kraje kandydujące należą do grupy ostatniej. W związku z tym w wypadku Polski realizacja założeń i postulatów wynikających ze strategii lizbońskiej może okazać się trudna. Należy jednak pamiętać, że działania podejmowane na rzecz wzrostu innowacyjności kraju w dużym stopniu mogą przyczynić się nie tylko do rozwoju gospodarczego, ale również do wpierania polskiego eksportu i zmian w jego strukturze. Literatura An Agenda of Economic and Social Renewal for Europe. Contribution of the European Commission to the Special European Council in Lisbon, European Council, Lisbon, 23–24 March 2000. Bachnik K., Innowacyjność jako jeden z kluczowych elementów polityki Unii Europejskiej [w:] Innowacyjność w teorii i praktyce, red. M. Strużycki, SGH, Warszawa 2006. European Innovation Scoreboard 2005, European Commission, Luxembourg 2005. Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2006. Knast J., Polityka innowacji w Polsce – zbieżność z celami Unii Europejskiej, „Wspólnoty Europejskie” 2006, nr 6(175). Malara Z., Przedsiębiorstwo w globalnej gospodarce, PWN, Warszawa 2006. Mały rocznik statystyczny Polski 2006, GUS, Warszawa 2006. Nauka i technika w 2001, GUS, Warszawa 2001. Nauka i technika w 2002, GUS, Warszawa 2002. Special Eurobarometer 236. Population Innovation Readness, European Commission, Brussels 2005. 22.

(18) 134. Bożena Pera. Nauka i technika w 2003, GUS, Warszawa 2003. Nauka i technika w 2004, GUS, Warszawa 2004. Podstawy handlu zagranicznego, red. H. Treder, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005. Polska. Raport o konkurencyjności 2006. Rola innowacji w kształtowaniu przewag konkurencyjnych, red. M.A. Weresa, SGH, Warszawa 2006. Public Financial Support for Commercial Innovation, The World Bank, Washington 2006. Special Eurobarometer 236. Population Innovation Readness, European Commission, Brussels 2005. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej, Dz.U. nr 179, poz. 1484. Wstępne założenia do zmiany systemu badań naukowych i prac rozwojowych, MEiN, Warszawa, 3 marca 2006 r. Projekt ustawy z 7 sierpnia 2006 r. o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju, www.bip.nauka.gov.pl, grudzień 2006 r. Zajączkowski M., Podstawy innowacji i ochrony własności intelektualnej, Economicus, Szczecin 2003. Zwiększenie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 r., Ministerstwo Gospodarki, Departament Strategii Gospodarczej, Warszawa 2000. The Innovativeness of the Polish Economy Compared to the European Union and Selected Instruments for Supporting Export Growth The position of the Polish economy on the international market is a function of enterprise competitiveness, while the latter depends not only on enterprises’ own activities but also on the support offered by the state. Innovative measures are more necessary the more globalisation, internationalisation of production, resource and product flows, and international cooperation with partner networks create a situation of constant competition to win customers. The aim of this article is to analyse the changes that occurred domestically in regard to stimulating innovation in the years 1998–2004 as well as to determine the instruments for improving Poland’s position and capacity for innovation, including the possibility to bolster exports primarily at an intermediate level..

(19)