Funkcjonowanie otwartych funduszy emerytalnych w nowym systemie ubezpieczeń społecznych w Polsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 733. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Artur Pollok Katedra Mikroekonomii. Grzegorz Wałęga Katedra Mikroekonomii. Funkcjonowanie otwartych funduszy emerytalnych w nowym systemie ubezpieczeń społecznych w Polsce 1. Podstawowe typy powszechnych systemów emerytalnych Celem współczesnego systemu emerytalnego jest przede wszystkim rozwiązanie problemu finansowania konsumpcji w okresie starości (bierności zawodowej), kiedy nie można już pracować, a tym samym nie istnieje możliwość uzyskiwania niezbędnego do życia dochodu. Sytuacja ta wymaga zatem ograniczenia konsumpcji bieżącej w okresie aktywności zawodowej, by następnie zakumulowanymi oszczędnościami sfinansować konsumpcję po przejściu na emeryturę. Tak rozumiany system emerytalny jest narzędziem alokacji dochodu w cyklu życia, a nie sposobem finansowania niedołężnej starości. Z makroekonomicznego punktu widzenia należy go uznać za narzędzie podziału bieżącego PKB pomiędzy pokolenie pracujące a pokolenie emerytów. Konieczność funkcjonowania powszechnego systemu emerytalnego wynika głównie z przeświadczenia, że jednostki nie zawsze postępują w pełni racjonalnie, a w konsekwencji zabezpieczenie konsumpcji w okresie starości nie może zostać oparte wyłącznie na dobrowolnych oszczędnościach, ponieważ indywidualne . K_733.indb 101. M. Góra, System emerytalny, PWE, Warszawa 2003, s. 48. ��. 1/16/08 2:06:06 PM.

(2) 102. Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. motywacje w tym zakresie mogą być osłabiane przez negatywne bodźce. Brak właściwego zabezpieczenia emerytalnego jest niekorzystny dla jednostek i może prowadzić do powstania dodatkowych kosztów społecznych i ekonomicznych. Konstrukcje powszechnych systemów emerytalnych na świecie są zróżnicowane, jednakże w ich ramach można wyodrębnić dwa podstawowe typy, a mianowicie tradycyjny oraz nowoczesny. Tradycyjny powszechny system emerytalny, zwany często bismarckowskim, oparty jest na redystrybucji składek, które de facto, niezależnie od percepcji społecznej, są podatkami celowymi (socjalnymi). Wypłata bieżących świadczeń finansowana jest ze składek ludzi aktualnie aktywnych zawodowo. Gwarantem stabilności systemu oraz wypłaty świadczeń jest państwo. W systemie repartycyjnym świadczenie emerytalne przysługuje po osiągnięciu określonego wieku i jego wysokość zależy nie tylko od wpłaconych składek, lecz także od sytuacji społeczno-gospodarczej kraju w momencie przejścia na emeryturę oraz czasu jej pobierania (a więc od aktualnej zdolności systemu do wypłacania świadczeń emerytalnych). Tak skonstruowany system – o czym warto wspomnieć – wykorzystywany jest również do realizacji innych celów społecznych (np. do prowadzenia polityki dochodowej przez państwo, zabezpieczenia na wypadek choroby, wypadków itd.). Drugi podstawowy typ powszechnych systemów emerytalnych, zwany nowoczesnym (lub też kapitałowym), charakteryzuje się całkowitym odejściem od finansowania podatkowego oraz zasadą aktuarialnego zbilansowania. Oznacza to, że wpłacone do systemu składki powiększone o uzyskaną stopę zwrotu wracają w formie świadczenia dożywotniego do osoby, za którą były płacone. Taka konstrukcja systemu zapewnia, że zaktualizowana wartość łącznego strumienia przychodów systemu jest równa zaktualizowanej wartości strumienia wypłat z systemu. W ten sposób nowoczesny system emerytalny staje się właściwym narzędziem alokacji dochodu w cyklu życia. Uzupełnieniem zabezpieczenia emerytalnego poza powszechnymi systemami emerytalnymi są indywidualne, dobrowolne oszczędności, zwane w nomenklaturze Wymienić tu można m.in. efekt krótkowzroczności polegający na niedostatecznym myśleniu o dochodach na starość, szczególnie we wczesnym okresie aktywności zawodowej, oraz efekt gapowicza wynikający z przeświadczenia, że możliwość konsumpcji w przyszłości będzie zapewniona, pomimo nieponoszenia kosztów zabezpieczenia emerytalnego lub ponoszenia ich w mniejszej skali od innych osób. Zob. �� ibidem, s. 23 i 24. . Por. �� M. Góra, Finansowanie przejścia od tradycyjnego do nowoczesnego systemu emery�� talnego, „Gospodarka Narodowa” 2002, nr 9, s. 2; B. Sosenko, Wprowadzenie do teorii systemów zabezpieczenia emerytalno-rentowego, Kraków 2002, s. 28–38.. �� W literaturze system taki określany jest jako PAYG (pay-as-you-go). W polskiej terminologii nazywany jest systemem repartycyjnym lub umową międzypokoleniową (generacyjną) i utożsamia się go z tzw. I filarem.. K_733.indb 102. 1/16/08 2:06:06 PM.

(3) Funkcjonowanie otwartych funduszy emerytalnych…. 103. Banku Światowego III filarem. W tym zakresie występuje duże zróżnicowanie dostępnych programów emerytalnych, a wśród nich m.in.: indywidualne i grupowe ubezpieczenia na życie, pracownicze programy emerytalne, fundusze inwestycyjne czy ubezpieczenia wzajemne. Obydwa wyżej wymienione typy powszechnych systemów emerytalnych (tradycyjny i kapitałowy) mają zarówno swoje zalety, jak i wady. Idealny system emerytalny po prostu nie istnieje, choć za lepszy uznaje się system kapitałowy. Głównym argumentem przemawiającym za tym jest odporność systemu kapitałowego na zmniejszenie liczby osób ubezpieczonych i opłacających składkę (tj. tworzących na bieżąco fundusz emerytalny) w stosunku do liczby beneficjentów systemu (np. w wypadku niekorzystnych procesów demograficznych czy wzrostu bezrobocia). System repartycyjny cechuje się natomiast – poza brakiem jego aktuarialnego zbilansowania – dodatkowo niską odpornością na naciski i przetargi polityczne, a łatwość w rozdawaniu przywilejów emerytalnych na koszt innych oraz możliwość uznaniowej waloryzacji wysokości świadczeń wpływają na wzrost ryzyka wystąpienia jego niewydolności. Należy jednak zauważyć, że teoretyczne zrównoważenie systemu kapitałowego może zostać zachwiane przez błędy w rachunkach aktuarialnych. Podobnie na jego niekorzyść oddziaływać może wydłużanie się średniego okresu życia społeczeństwa w powiązaniu z koniecznością wypłaty świadczeń dożywotnich (ma to jednak jeszcze poważniejsze konsekwencje w przypadku systemu opartego na umowie międzypokoleniowej). Ponadto system kapitałowy nie jest odporny na długotrwałą i wysoką inflację, która może powodować, że osiągane realne stopy zwrotu z zainwestowanych aktywów będą ujemne. Jest on także narażony na ryzyko załamania się rynków finansowych, co z kolei może skutkować istotnymi fluktuacjami wysokości zabezpieczenia emerytalnego poszczególnych jednostek. W �� Polsce dominującą formą w ramach III filaru zarówno pod względem liczby osób, jak i zebranych składek są pracownicze programy emerytalne. Coraz większą popularność zyskują także programy tworzone przez fundusze inwestycyjne i towarzystwa ubezpieczeniowe. Por. Programy pracownicze w 2003 roku. Przybywa, ale wolno, „Rzeczpospolita” 2004, nr 118, s. B6. . Wniosek �� ten dotyczy oczywiście funkcjonowania systemu jako całości; zabezpieczenie emerytalne poszczególnych jednostek w systemie kapitałowym jest bowiem ściśle uzależnione od wypracowanych przez nie składek, a wpływ na to ma zakres uczestnictwa jednostek w procesach gospodarczych oraz ich efektach, co z kolei determinowane jest wieloma czynnikami mikro- i makroekonomicznymi. Por. B. Sosenko, op. cit., s. 59–63. . �� Por. A. Ząbkowicz, Reforma systemu emerytalnego i wzrost gospodarczy Chile, „Gospodarka Narodowa” 2002, nr 1–2, s. 70; Fundusze emerytalne. Vademecum dla wnikliwych, „Gazeta Ubezpieczeniowa” 1999, nr 4 (wydanie specjalne), s. 4.. �� Por. Systemy i reformy emerytalne. Wielka Brytania, Szwecja, Włochy, Węgry i Polska, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1997, s. 237. . K_733.indb 103. 1/16/08 2:06:07 PM.

(4) 104. Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. 2. Reforma systemu emerytalnego w Polsce W podejmowanych w ostatnich latach reformach systemów emerytalnych w różnych krajach na świecie (w tym w Polsce) obserwuje się generalną tendencję do odchodzenia od tradycyjnych modeli systemów emerytalnych w kierunku nowoczesnych rozwiązań opartych na modelach wielofilarowych z wyraźnym udziałem elementów kapitałowych. W wypadku reformy systemu emerytalnego najbardziej eksponowane są przesłanki społeczno-ekonomiczne. Celem odejścia od systemu repartycyjnego jest zapewnienie bardziej sprawiedliwych emerytur dzięki wprowadzeniu do sfery zabezpieczeń społecznych bodźców oraz mechanizmów rynkowych. W kapitałowym systemie emerytalnym wysokość emerytury jest uzależniona przede wszystkim od wielkości kapitału zgromadzonego na indywidualnym koncie ubezpieczonego, ale też od rentowności inwestycji dokonanych przez prywatne towarzystwa (zakłady) emerytalne. Sprzyja to przejrzystości mechanizmu redystrybucji środków ze składek emerytalnych. Nie bez znaczenia są również względy ideologiczno-polityczne, tj. utrata przez polityków i grupy nacisku wpływu na gospodarowanie środkami ze składek emerytalnych. W reformie systemu emerytalnego dostrzega się szansę na pobudzenie wzrostu gospodarczego przez rozwój rynków finansowych, poprawę alokacji zasobów, wzrost oszczędności oraz stopnia akumulacji kapitału. Uzależnienie poziomu świadczeń od wysokości wpłacanej składki zachęca do wydłużania okresu pracy zawodowej oraz do aktywnego uczestnictwa w procesie gospodarowania (w formalnej sferze gospodarki). Jasność zasad funkcjonowania systemu i jego ekwiwalentność sprzyja bowiem podnoszeniu indywidualnej odpowiedzialności za zabezpieczenie emery�� talne�� w okresie bierności zawodowej, a tym samym pobudza do systematycznego i długoterminowego oszczędzania10. Poza wymienionymi powyżej przesłankami reformy systemu emerytalnego, w wypadku Polski wskazać można dodatkowe, wynikające z wewnętrznych, krajowych uwarunkowań. Są to przede wszystkim czynniki demograficzne – proces postępującego starzenia się społeczeństwa i malejąca liczba osób aktywnych zawo �� Por. Eksperci Banku Światowego o reformach emerytalnych w Polsce i na świecie. Propozycje, wzory, kontrowersje, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1997, s. 16 i 17.. 10 �� Przeprowadzone badania wskazują, że wprowadzenie reformy systemu emerytalnego w Polsce spowodowało znaczny wzrost stopnia percepcji różnych sposobów zabezpieczenia okresu starości przez gospodarstwa domowe oraz uaktywniło je w sferze edukacji ekonomicznej. Szerzej na ten temat zob. J. Perek-Białas, M. Rószkiewicz, Skłonność gospodarstw domowych do oszczędzania w celu zabezpieczenia okresu starości, PONT Info, Warszawa 1999; M. Rószkiewicz, Percepcja systemu ubezpieczeń społecznych a postawy wobec zabezpieczenia własnej starości, „Gospodarka Narodowa” 2003, nr 3.. K_733.indb 104. 1/16/08 2:06:07 PM.

(5) Funkcjonowanie otwartych funduszy emerytalnych…. 105. dowo przypadających na jednego emeryta11, jak również niewydolność dotychczasowego systemu redystrybucyjnego wynikająca z relatywnie dużego stopnia jego hojności12. Reforma systemu emerytalnego w Polsce została wdrożona 1 stycznia 1999 r.13, kiedy to wszedł w życie cały pakiet ustaw określających kształt tego systemu, a wśród nich: 1) Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U. nr 139, poz. 934), 2) Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887), 3) Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. nr 162, poz. 1118). Nowy polski system emerytalny oparto na trzech rodzajach ubezpieczeń (tzw. filarach), łącząc elementy obowiązkowe z dobrowolnymi oraz repartycyjne z kapitałowymi14. Zabezpieczenie emerytalne oparto na finansowaniu z dwóch niezależnych, obligatoryjnych źródeł: 1) z bieżących składek wpłacanych do zrefor�� Współczynnik zależności demograficznej dla Polski, obliczany jako stosunek liczby osób w wieku emerytalnym do liczby osób w wieku produkcyjnym, jest wprawdzie stosunkowo niski i wynosi ok. 0,3, ale skalę problemu ilustruje dopiero poziom współczynnika zależności systemowej, będącego relacją liczby emerytów i rencistów (świadczeniobiorców) do ogółu ubezpieczonych� �� (świadczeniodawców). W naszym kraju kształtuje się on na poziomie ok. 0,7, co oznacza, że na 10 świadczeniodawców przypada aż 7 biorców świadczeń z zakresu zabezpieczenia społecznego. Por. B. Liberda, Oszczędzanie w gospodarce polskiej. Teorie i fakty, PTE – Bellona, Warszawa 2000, s. 125 i 126; Reforma systemu emerytalnego w Polsce. Bezpieczeństwo dzięki różnorodności, Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Raport nr 24, Warszawa 1997, s. 80. 11. 12 Wśród �� źródeł niezrównoważenia systemu ubezpieczeń społecznych wymienić można: 1) kumulowanie się przywilejów emerytalnych poszczególnych grup społecznych; 2) nieprawidłowości w przyznawaniu rent inwalidzkich; 3) obniżanie wieku emerytalnego w latach 90. minionego stulecia (w wyniku możliwości przechodzenia na wcześniejsze emerytury) jako sposób rozwiązywania problemów bezrobocia; 4) waloryzację świadczeń bez możliwości zbilansowania wpływów i wydatków. Brak równowagi systemu ubezpieczeń społecznych przejawiał się w stopniowym wzroście stopy składki z 15,5% w 1951 r. do 45% w 1998 r. oraz wzroście wydatków budżetowych na emerytury i renty do 15% PKB. Zob. Z. Czepulis-Rutkowska, Systemy emerytalne a poziom zabezpieczenia materialnego emerytów, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000, s. 67; Zmiany i reformy w systemie zabezpieczenia społecznego. W kierunku wzrostu indywidualnej odpowiedzialności, red. S. Golinowska, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1999, s. 21.. �� Z dniem tym wprowadzono reformę obejmującą cały system ubezpieczeń społecznych – zarówno ubezpieczenie emerytalne, jak również rentowe, chorobowe i wypadkowe. Odrębną ustawą uregulowano ubezpieczenie zdrowotne i prawo świadczeń leczniczych. 13. �� Całościowy program reformy emerytalnej nazwano „Bezpieczeństwo dzięki różnorodności”, opierając jego założenia na doświadczeniach międzynarodowych oraz zaleceniach Banku Światowego. Zob. Reforma systemu…, s. 213; M. Żukowski, Reforma emerytalna w Polsce w kategoriach ekonomii politycznej, „Polityka Społeczna” 1999, nr 9, s. 11 i 12. 14. K_733.indb 105. 1/16/08 2:06:08 PM.

(6) Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. 106. mowanego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) – I filar, 2) z kapitału zgro�� madzonego�� w wybranym otwartym funduszu emerytalnym (OFE) – II filar. Trzecim elementem mogącym powiększyć wymiar emerytury są środki gromadzone samodzielnie albo w zorganizowanej grupie pracowniczej lub zawodowej – III filar. Przed wprowadzeniem reformy – do 31 grudnia 1998 r.. jednolita składka na ubezpieczenia społeczne w wysokości 45% wynagrodzenia płacona przez pracodawcę. wynagrodzenie pracownika. Po wprowadzeniu reformy – od 1 stycznia 1999 r. ubruttowienie wynagrodzenia dotychczasowe wynagrodzenie część składek finansowana o część potrącanych z niego pracownika przez pracodawcę składek (wzrost o 23,0164%) Ubezpieczenie Ubezpieczenie Ubezpieczenie Ubezpieczenie emerytalne rentowe chorobowe wypadkowea składki na poszczególne rodzaje ubezpieczeń społecznych jako procent wynagrodzenia 19,52%. 13% 2,45% Podmiot finansujący pracownik pracodawca pracownik pracodawca pracownik 9,76% 9,76% 6,5% 6,5% 2,45% fundusz emerytalny OFE ZUS 7,3% 12,22%. 0,9–3,6%. pracodawca 0,9–3,6%. Alokacja składek fundusz rentowy 13%. fundusz chorobowy 2,45%. fundusz wypadkowy 0,9–3,6%. Rys. 1. Wynagrodzenie i podział składki na ubezpieczenia społeczne. W momencie rozpoczęcia reformy stopę procentową składki na ubezpieczenie wypadkowe ustalono na jednakowym poziomie 1,62% wynagrodzenia. Począwszy od 1 stycznia 2003 r. stopa ta jest różnicowana w zależności od zagrożeń zawodowych występujących w danej branży i ich skutków. Obecnie (od 1 kwietnia 2006 r. do 31 marca 2007 r.) zamyka się ona w przedziale od 0,9% do 3,6% (w poprzednim okresie składkowym wynosiła od 0,97% do 3,86%). Składkę na ubezpieczenie wypadkowe w wysokości 1,8% podstawy jej wymiaru (tj. 50% najwyższej stopy procentowej ustalonej na dany rok składkowy) opłacają płatnicy, którzy zatrudniają nie więcej niż 9 osób lub nie podlegają wpisowi do rejestru REGON. Stopa procentowa składki na ubezpieczenie wypadkowe dla poszczególnych rodzajów działalności podlega okresowej weryfikacji na podstawie dokumentów o szkodowości, składanych przez płatników składek do ZUS. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Reforma emerytalna, dodatek do „Rzeczpospolitej” 1998, nr 144; Reforma emerytalna, dodatek do „Rzeczpospolitej” 1998, nr 304; A. Krajewski, Ubezpieczenia społeczne. Praktyczne omówienie z orzecznictwem, Zrzeszenie Prawników Polskich, Warszawa 2002. a. Bardzo ważnym elementem nowego systemu, całkowicie różniącym go od dotychczasowego, było również wprowadzenie zasady równego podziału składki. K_733.indb 106. 1/16/08 2:06:08 PM.

(7) Funkcjonowanie otwartych funduszy emerytalnych…. 107. na ubezpieczenia społeczne pomiędzy pracodawcę i pracownika oraz wyodrębnienie czterech funduszy ubezpieczeniowych: emerytalnego, rentowego, chorobowego i wypadkowego. Zestawienie porównawcze podziału składki na ubezpieczenia społeczne w starym i nowym systemie emerytalnym prezentuje rys. 1. Jak wynika z rys. 1 do 31 grudnia 1998 r. istniała jednolita składka na ubezpieczenia społeczne w wysokości 45%, która obciążała wyłącznie pracodawcę. Wraz z wprowadzeniem reformy praktycznie nie zmieniono wielkości obciążenia składką na ubezpieczenia społeczne (w wymiarze kwotowym), lecz odmiennie uregulowano sposób jej naliczania. Część składki została przerzucona na pracownika, co oznacza, że obecnie jest ona potrącana bezpośrednio z jego wynagrodzenia. Aby zabieg ten nie skutkował obniżeniem kwoty wynagrodzeń netto, dokonano ustawowego ubruttowienia płac współczynnikiem 123,0164%, co kwotowo dokładnie odpowiadało wysokości składek finansowanych przez pracownika. Nie trzeba przekonywać, że podstawową rolę w zreformowanym systemie odgrywa wydzielenie w jego ramach funduszu emerytalnego i w całości zastąpienie podatkowego finansowania tego funduszu finansowaniem o charakterze oszczędnościowym15. Umożliwia to bowiem automatyczne bilansowanie się systemu; nie ma w nim możliwości powstania aktuarialnego deficytu. W tabeli 1 zaprezentowano podstawowe informacje na temat zasad gromadzenia składek w I i II filarze zreformowanego systemu emerytalnego. Tabela 1. Powszechny system emerytalny w Polsce po reformie Wyszczególnienie. I filar. II filar. Charakter rozwiązania. Repartycyjny (umowa międzypokoleniowa). Kapitałowy. Rodzaje gromadzonych funduszy. Emerytalny i nieemerytalny (tj. rentowy, wypadkowy, chorobowy). Tylko emerytalny. Indywidualne konta emerytalne. Tak. Tak. Obligatoryjność uczestnictwa. Tak. Tak. 12,22. 7,3. Stopa składki emerytalnej jako procent przychodu. 15. K_733.indb 107. �� M. Góra, System emerytalny, s. 183.. 1/16/08 2:06:09 PM.

(8) Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. 108. cd. tabeli 1 Wyszczególnienie. I filar. Zarządzanie składkami emerytalnymi. Publiczne przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Sposób pomnażania zgromadzonych składek. Waloryzacja – stopa zależna od wzrostu gospodarczego. Wysokość przyszłej emerytury Wymóg wypracowania określonej liczby lat. Dziedziczność zgromadzonego kapitału. Zależna od sumy składek zgromadzonych podczas wszystkich lat pracy Tylko w przypadku minimalnej emerytury Nie. II filar Prywatne przez powszechne towarzystwa emerytalne i otwarte fundusze emerytalne. Inwestowanie – stopa zwrotu zależna od sytuacji na rynkach finansowych Zależna od sumy składek zgromadzonych podczas wszystkich lat pracy Brak Tak. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Fundusze emerytalne…; Reforma emerytalna, dodatek do „Rzeczpospolitej” 1998, nr 304; I. Jędrasik-Jankowska, Nowy system ubezpieczeń społecznych – wybrane problemy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1999, nr 3, s. 18–21; A. Krajewski, op. cit., s. 183–192.. Obowiązkowa składka emerytalna każdego uczestnika systemu jest dzielona między dwa należące do niego indywidualne konta emerytalne: jedno w ZUS oraz drugie w wybranym OFE. Celem podziału składki między obydwa konta jest zapewnienie większej dywersyfikacji ryzyka związanego z alokacją konsumpcji w czasie. Instytucjonalną formą istnienia finansowych indywidualnych kont emerytalnych są OFE. Zarządzają nimi konkurujące ze sobą na rynku powszechne towarzystwa emerytalne (PTE). Działalność OFE jest oceniana przez uczestników systemu, mogących swobodnie wybierać i zmieniać fundusz, do którego kierują część swojej składki emerytalnej, a przez to zarządzające funduszem towarzystwo emerytalne. Rynek OFE podlega publicznemu nadzorowi przez Komisję Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych (KNUiFE). Nadzór ten ma głównie charakter prawny. PTE są także poddane rygorowi ekonomicznemu, polegającemu na ocenie wyników finansowych uzyskiwanych przez zarządzane przez nie fundusze. Narzędziem jego egzekwowania jest ustawowo określona minimalna wymagana stopa zwrotu (będzie o tym mowa w dalszej części artykułu). Z punktu widzenia indywidualnego uczestnika istotę nowego polskiego systemu emerytalnego można zawrzeć w stwierdzeniu, że po przejściu na emeryturę uczestnicy systemu odbierają w formie dożywotniego świadczenia zdyskontowaną wartość składek zapłaconych od swoich dochodów. Działanie tego systemu sprowadza się do kilku głównych zasad16: 16. K_733.indb 108. Ibidem.. 1/16/08 2:06:09 PM.

(9) Funkcjonowanie otwartych funduszy emerytalnych…. 109. 1) składka emerytalna jest wpłacana za konkretną osobę, 2) zapłacenie składki powoduje powstanie zobowiązania wobec tej osoby, 3) zobowiązania są rejestrowane na indywidualnych kontach emerytalnych (w ZUS i OFE), 4) zobowiązania powstające w momencie zapłacenia składki sumują się na koncie ze zobowiązaniami powstałymi wcześniej, powiększonymi o uzyskaną stopę zwrotu, 5) w momencie przejścia osoby na emeryturę zakumulowana wartość zobowiązań systemu jest przekształcana w strumień wypłat dożywotniego świadczenia, 6) wysokość dożywotniego świadczenia zależy od zakumulowanej wartości zobowiązań oraz wieku uczestnika, w którym rozpoczyna się jego wypłata. Uczestnictwo w nowym systemie emerytalnym jest powszechne nie tylko w rozumieniu jego obowiązkowości, lecz także w rozumieniu jednakowych zasad uczestnictwa (likwidacja przywilejów emerytalnych). Jedynym odstępstwem od tej zasady jest zróżnicowanie wieku emerytalnego kobiet (60 lat) i mężczyzn (65 lat)17. Reformę systemu przeprowadzono, narzucając arbitralnie granice między osobami pozostającymi w starym systemie a osobami objętymi nowymi regulacjami. Uczestników systemu emerytalnego podzielono na trzy grupy: 1) osoby urodzone do 31 grudnia 1948 r., które pozostały w starym systemie; 2) osoby urodzone w okresie od 1 stycznia 1949 r. do 31 grudnia 1968 r., mogące zadecydować, czy pozostają w starym systemie, czy też ich składka ma być dzielona pomiędzy dwa konta w nowym systemie; 3) osoby urodzone od 1 stycznia 1969 r., automatycznie objęte nowymi regulacjami. Jednocześnie postanowiono, że osobom, które były ubezpieczone przed 1 stycznia 1999 r., ZUS ustali tzw. kapitał początkowy. Oznacza to, że na indywidualnych kontach ubezpieczonych prowadzonych przez ZUS zostanie tym osobom zapisana kwota, odpowiadająca hipotetycznej emeryturze, która przysługiwałaby im, gdyby 1 stycznia 1999 r. nabyli do niej prawo, pomnożona przez wyrażone w miesiącach średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 62 lat18.. 17 �� Rządowy „Plan uporządkowania i ograniczenia wydatków publicznych”, przedstawiony w 2003 r., przewidywał wyeliminowanie do 2019 r. również tego odstępstwa przez ustawowe wydłużenie wieku emerytalnego kobiet do 65 lat (a więc zrównanie go z wiekiem emerytalnym mężczyzn). Podnoszenie wieku emerytalnego kobiet miało następować stopniowo począwszy od 2010 r. w tempie o pół roku co rok. Wdrożenie tego rozwiązania jak na razie zostało wstrzymane. Zob. Plan uporządkowania i ograniczenia wydatków publicznych. Lepiej gospodarować publicznymi pieniędzmi, skutecznie pomagać potrzebującym, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2003, s. 12 i 13. 18. K_733.indb 109. Zob. Oblicz swoją emeryturę, „Prawo bez Tajemnic” 2003, nr 1. ��. 1/16/08 2:06:09 PM.

(10) Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. 110. Procent grup wiekowych. 100 Kobiety 75. Mężczyźni. 50. 25. 0 30. 35. 40. 45. 50. Wiek w 1999 r.. Rys. 2. Decyzje o przystąpieniu do nowego systemu emerytalnego według wieku podejmujących decyzję Źródło: M. Góra, System emerytalny, s. 193.. Jak wynika z przedstawionych informacji, decyzję o wyborze systemu emerytalnego w 1999 r. pozostawiono grupie osób w wieku od 30 do 50 lat. Rys. 2 wskazuje na trafny dobór dolnych (poniżej 30 roku życia) i górnych (powyżej 50 roku życia) grup wiekowych odpowiednio: podlegających obligatoryjnie nowemu systemowi emerytalnemu i wyłączonych z możliwości partycypacji w nim. Okazało się bowiem, że osoby bliskie dolnej granicy wieku masowo przystępowały do nowego systemu, podczas gdy osoby zbliżające się do górnej granicy bardzo rzadko korzystały z tej możliwości. Stworzenie szansy wyboru dla środkowej grupy wiekowej było jednak potrzebne, aby zasady uczestnictwa w systemie dotyczyły jak największej grupy osób w wieku produkcyjnym. System emerytalny, w którym zobowiązania są dobrze określone i komunikowane uczestnikom w przejrzysty sposób, jest bardziej odporny na manipulacje niż system podatkowy. Nie oznacza to jednak, że jest na nie całkowicie odporny – takiego systemu nie da się skonstruować. Warto w związku z tym mieć świadomość najistotniejszych zagrożeń, na jakie jest wystawiony nowy polski system emerytalny. Są to19: – segmentacja systemu emerytalnego, 19 Zob. �� M. Góra, System emerytalny, s. 204; Perspektywy rozwoju otwartych funduszy emerytalnych na rynku finansowym do roku 2010, Urząd Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, Warszawa 2003, s. 83–95; B. Sosenko, op. cit., s. 85–91.. K_733.indb 110. 1/16/08 2:06:10 PM.

(11) Funkcjonowanie otwartych funduszy emerytalnych…. 111. – przywracanie podatkowego charakteru składek emerytalnych, – oszczędności budżetowe, – częste (nawet drobne) zmiany zasad funkcjonowania systemu, – trudność wejścia instytucji finansowych w rolę wykonujących zadania z zakresu zabezpieczenia społecznego, – trudność zaakceptowania przez ZUS zasad nowego systemu oraz swojej nowej, różnej pod względem jakościowym od poprzedniej, roli w nowym systemie, – płytkość krajowego rynku finansowego. W nowym systemie emerytalnym wprowadzono unifikację zasad uczestnictwa. Z tego powodu najsilniejsze grupy, które w starym systemie łatwo uzyskiwały określone przywileje, nie mogą równie łatwo uzyskać ich w nowym. Stary system opierał się na obietnicy, za którą trzeba było płacić dopiero po latach (dlatego określany jest mianem umowy międzypokoleniowej). Nowy system funkcjonuje na podstawie realnych i natychmiast widocznych przepływów finansowych. Jedyną drogą uzyskania przywilejów jest wyłączenie jakiejś grupy z powszechnego systemu20. Oparcie się lobbystycznym naciskom politycznym, mającym na celu takie działania, jest jednym ze społecznych wyzwań, jakie stoją przed kolejnymi rządami21. Jak już stwierdzono, w nowym systemie emerytalnym całkowicie zastąpiono podatkowe finansowanie poprzedniego systemu finansowaniem o charakterze oszczędnościowym. Oznacza to bardzo poważne ograniczenie uznaniowych dostosowań zasad jego funkcjonowania do doraźnych potrzeb polityki gospodarczej rządu. Jest on jednakże trudniejszy do zarządzania od systemu podatkowego, co niestety może wyzwalać tendencje do częściowego przywracania składkom charakteru podatkowego. Zreformowany system zakłada znaczny przepływ pieniędzy na finansowe konta jego uczestników do OFE (obecnie w wysokości 7,3% ich dochodów). Zwiększa to bezpieczeństwo dokonywanej przez nich alokacji dochodu w cyklu życia. Jakkolwiek z makroekonomicznego punktu widzenia przepływ ten nie generuje kosztów, to dla budżetu państwa stanowi problem, gdyż ogranicza swobodę bieżącego dysponowania środkami. Rodzi to co jakiś czas, głównie wśród decydentów politycznych, niebezpieczny dla uczestników nowego systemu pomysł ograniczenia części składki emerytalnej, która trafia do OFE, jako środek na pokonanie występującej niewydolności starego systemu. 20 Udało się to sędziom i prokuratorom, a także licznej grupie rolników (ubezpieczonym w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego), którzy składki na ubezpieczenia społeczne płacą nadal na symbolicznym poziomie. Rząd zapowiedział wprawdzie w 2003 r. zmiany zasad funkcjonowania ubezpieczeń społecznych rolników, ale wobec nacisków politycznych reformy również w tym względzie zostały zahamowane. Por. Plan…, s. 16. 21. K_733.indb 111. Por. B. Sosenko, op. cit., s. 86–88.. 1/16/08 2:06:11 PM.

(12) 112. Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. Niepodatkowy charakter nowego systemu emerytalnego wymaga stabilnych zasad jego funkcjonowania. Częste ich zmienianie, jeśli nawet nie prowadzi do naruszenia istotnych elementów konstrukcji systemu, podważa bowiem zaufanie do niego22. Ponadto zmiany takie (nawet o niewielkim charakterze) sprzyjają postrzeganiu systemu emerytalnego jako podatkowego przez jego uczestników, z uwagi na to, że ciągłe modyfikacje systemu podatkowego są uznawane za jego nieodłączną cechę. Instytucje finansowe włączone do obsługi systemu emerytalnego wykonują pozornie takie same czynności, jak przy innych typach swoich działań. Jednocześnie wykonywane przez nich zadania mają zupełnie inny, nietypowy dla nich charakter – instytucje te wykonują bowiem zadania z zakresu zabezpieczenia społecznego. Składki mają charakter oszczędności indywidualnych, co prowadzi często do utożsamiania oszczędności emerytalnych (długookresowych i obowiązkowych) ze zwykłymi oszczędnościami (krótko- i średniookresowymi, dobrowolnymi). To z kolei powoduje nadinterpretację krótkookresowych wyników systemu, zmierzającego do osiągnięcia długookresowych celów, oraz frustrację uczestników, którzy mają poczucie, że sami lepiej pomnożyliby obligatoryjnie gromadzone środki emerytalne. ZUS jako instytucja, która obsługiwała stary system ubezpieczeń społecznych i obsługująca go nadal w części nieemerytalnej oraz w całości w odniesieniu do osób urodzonych przed l stycznia 1949 r., jest włączona w obsługę nowego systemu emerytalnego i odgrywa w nim bardzo ważną rolę. Jednocześnie struktura tej instytucji i sposób jej działania odpowiadają staremu systemowi23. Problem dotyczy zarówno podstawowych różnic w konstrukcji systemów starego i nowego, jak i tego, że wiedza, doświadczenie i zawodowe zaangażowanie pracowników były związane ze starym systemem. Cel działania systemu emerytalnego pozostaje taki sam, ale ponieważ metody jego obsługi diametralnie się zmieniły, konieczna jest również głęboka zmiana sposobu funkcjonowania instytucji wykonującej to zadanie. Wymienione zagrożenia są największe w początkowym okresie funkcjonowania nowego systemu. Wraz z upływem czasu ich waga będzie malała. Najważniejszą rolę w tym względzie odgrywać będzie zrozumienie oraz adaptacja zasad nowego systemu przez jego uczestników. Ponieważ nowy system diametralnie różni się od poprzedniego, istnieje ryzyko, że związane z nim działania mogą być obarczone Dla podkreślenia wagi problemu wystarczy tutaj zauważyć, że ustawę o systemie ubezpieczeń społecznych od czasu jej uchwalenia w 1998 r. nowelizowano już blisko kilkadziesiąt razy. 22. Wystarczy tutaj zauważyć, że w dalszym ciągu nie wszystkie składki wpłacane do ZUS są poprawnie identyfikowane, a w konsekwencji zapisywane na indywidualnych kontach emerytalnych i przekazywane do OFE. Powoduje to, że zobowiązania ZUS z tytułu składek nieprzekazanych do OFE są trudne do precyzyjnego określenia, a udział martwych rachunków (tj. takich, na które nie przekazano żadnej składki) w niektórych funduszach jest wciąż znaczny (zob. tabela 2). 23. K_733.indb 112. 1/16/08 2:06:11 PM.

(13) Funkcjonowanie otwartych funduszy emerytalnych…. 113. błędem wynikającym z nieświadomych odniesień do starego systemu. Przykłady tego typu błędnych analogii są liczne: wcześniejsze przejście na emeryturę jest korzystne, nacisk na podwyższanie emerytur jest racjonalny, przywileje dla wybranych grup są uzasadnione itd. Takie przekonania są głęboko zakorzenione w świadomości społeczeństwa i wynikają wyłącznie z partykularnych interesów, które w sytuacji ich urzeczywistnienia nie przekładają się na efektywne �� funkcjonowanie�� całego systemu, a w dłuższej perspektywie mogą się wręcz obrócić przeciw samym ich beneficjentom. 3. Działalność otwartych funduszy emerytalnych – siedem lat doświadczeń W momencie rozpoczęcia reformy systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce zarejestrowanych było 21 OFE, zaś 31 grudnia 2005 r. było ich 1524. Po siedmiu latach funkcjonowania nowego systemu liczba rachunków prowadzonych przez OFE wynosiła ponad 12 mln. W centralnym rejestrze członków OFE prowadzonym przez ZUS na koniec grudnia 2005 r. do funduszy należało 11,7 mln osób. Zestawienie liczby członków OFE oraz rachunków prowadzonych przez fundusze przedstawiono w tabeli 2. Różnica w liczbie rachunków pomiędzy OFE a ZUS wynika z braku poprawnej identyfikacji części dokumentów ubezpieczeniowych przesłanych do ZUS, a także z fikcyjnego zgłaszania członków do OFE przez nieuczciwych akwizytorów. W ostatnich latach występuje proces stopniowego zmniejszania się liczby rachunków prowadzonych przez OFE i jednoczesny wzrost liczby członków poprawnie zidentyfikowanych przez ZUS. Należy zauważyć, że po kilku latach funkcjonowania nowego systemu emerytalnego udało się go częściowo uporządkować. Przykładowo na koniec 2004 r. za martwe rachunki, a więc takie, na które nie wpłynęła żadna składka, uznanych było 14,5% ogólnej liczby rachunków, czyli 1,8 mln kont. Na koniec 2005 r. ogólna liczba takich kont zmniejszyła się do 6,4% i szacowana jest przez OFE na blisko 780 tys. Pomimo stopniowej poprawy w tym względzie obecnego stanu nie można uznać za zadawalający.. Zmniejszenie liczby działających OFE nastąpiło w wyniku konsolidacji rynku – zarządzanie OFE Epoka, Pioneer OFE oraz OFE Rodzina zostało przejęte przez Pekao PTE SA, połączyły się natomiast: OFE Pocztylion z Arka Invesco OFE, OFE Polsat z OFE Kredyt Banku, a także PTE Skarbiec-Emerytura SA z PTE BIG Banku Gdańskiego SA. Zmiany właścicielskie spowodowały również zmiany nazewnictwa poszczególnych OFE: PBK Orzeł zmienił nazwę na Ergo Hestia, Zurich na Generali, Norwich Union na Sampo, Winterthur na Credit Suisse Life & Pensions (w tym ostatnim przypadku w 2005 r. powrócono jednak do pierwotnej marki). Można się spodziewać, że proces zmian nie został jeszcze zakończony i rynek OFE nadal będzie się konsolidował. 24. K_733.indb 113. 1/16/08 2:06:11 PM.

(14) Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. 114. Tabela 2. Członkowie i rachunki w otwartych funduszach emerytalnych na dzień 31 grudnia 2005 r. Otwarty fundusz emerytalny AIG Allianz Polska Bankowy Commercial Union BPH CU WBK DOM Ergo Hestia Generali ING Nationale-Nederlanden Polska Pekao Pocztylion Polsat PZU „Złota Jesień” Sampo Skarbiec-Emerytura Winterthur Razem. Liczba rachunków według OFE w tym martwe rachunki ogółem razem w% 992 601 303 720 455 941 2 592 780 265 914 421 376 442 787 2 240 824 254 700 400 299 237 626 1 865 159 679 362 466 167 520 046 12 139 302. 35 091 19 574 34 464 56 699 31 258 78 176 38 832 73 357 32 481 67 873 22 453 98 041 75 176 36 630 73 420 773 525. 3,54 6,44 7,56 2,19 11,75 18,55 8,77 3,27 12,75 16,96 9,45 5,26 11,07 7,86 14,12 6,37. Liczba członków OFE według ZUS 976 267 292 563 433 185 2 562 948 241 498 372 226 415 408 2 210 455 241 649 357 261 235 002 1 824 403 631 333 461 802 464 737 11 720 737. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych publikowanych na stronie internetowej www.knuife.gov.pl.. Środki przekazywane do OFE, obejmujące składki oraz wypłaty transferowe, przeliczane są na umowne jednostki, zwane jednostkami rozrachunkowymi. Wartość jednostki rozrachunkowej ustalana jest przez podzielenie wartości aktywów netto OFE w dniu przeliczenia przez liczbę jednostek rozrachunkowych zapisanych w tym dniu na rachunkach prowadzonych przez fundusz. Zmiana wartości jednostek obrazuje zmianę wartości aktywów funduszu wynikającą z zysku lub straty z podejmowanych inwestycji. Wartość jednostek zapisanych na rachunku członka OFE zmienia się razem z wartością portfela inwestycyjnego OFE, przy czym liczba tych jednostek stanowi wyłącznie rezultat napływu nowych składek. Porównując wartości jednostek rozrachunkowych pomiędzy danymi okresami, otrzymuje się stopę zwrotu, która pokazuje opłacalność inwestycji poczynionych przez OFE. Im wyższa jest wartość jednostki rozrachunkowej, tym wyższą stopę zwrotu osiągnął dany fundusz i tym większy jest przyrost środków pochodzących z inwestycji funduszu na rachunkach jego członków. W momencie rozpoczęcia działalności OFE w 1999 r. wartość jednostki rozrachunkowej wynosiła 10 zł.. K_733.indb 114. 1/16/08 2:06:12 PM.

(15) Funkcjonowanie otwartych funduszy emerytalnych…. 115. Na podstawie średniej ważonej aktywami stopy zwrotu wyliczana jest minimalna wymagana stopa zwrotu, będąca podstawowym elementem systemu bezpieczeństwa finansowego II filaru systemu emerytalnego. Stopa ta wyliczana jest kwartalnie jako 50% średniej ważonej aktywami stopy zwrotu uzyskanej przez wszystkie OFE lub niższa o 4 punkty procentowe od średniej ważonej aktywami stopy zwrotu (w zależności od tego, która z tych wartości jest niższa)25. Mechanizm bezpieczeństwa systemu emerytalnego oparty na minimalnej wymaganej stopie zwrotu polega na tym, że w przypadku nieosiągnięcia przez OFE minimalnej wymaganej stopy zwrotu uruchamiane są procedury prowadzące do uzupełnienia kont uczestników do minimalnego wymaganego poziomu26. Po raz pierwszy minimalna wymagana stopa zwrotu została wyliczona za okres od 30 czerwca 1999 r. do 29 czerwca 2001 r. Do końca kwietnia 2004 r. wyliczana była za okresy 24-miesięczne (na koniec czerwca i września każdego roku), natomiast od 1 maja 2004 r. okres ten został wydłużony do 36 miesięcy (a wysokość tych stóp ustalana jest na koniec marca i września)27. Celem tej zmiany jest lepsza ocena długoterminowej polityki inwestycyjnej OFE. Częste wyliczanie stóp zwrotu powodowało bowiem, że zarządzający funduszami koncentrowali się na wynikach krótkookresowych, podczas gdy z punktu widzenia członków OFE istotna jest stopa zwrotu w długim okresie (oszczędności emerytalne mają wszakże charakter długoterminowy). 25 Do wyliczenia średniej ważonej stopy zwrotu wskaźnik przeciętnego udziału w rynku może �� wynieść maksymalnie 15%. W wypadku przekroczenia tej wartości przez OFE przyjmuje się dla niego wartość 15% przy jednoczesnym proporcjonalnym powiększeniu wskaźników pozostałych funduszy. Jeżeli na rynku funkcjonować będzie 6 funduszy, to procentowy udział w rynku przyjmie się dla nich w jednakowej wysokości.. Środki �� na pokrycie niedoboru mają pochodzić w pierwszej kolejności z umorzenia jednostek rozrachunkowych zgromadzonych na rachunku rezerwowym OFE, następnie z umorzenia jednostek rozrachunkowych zgromadzonych na rachunku Funduszu Gwarancyjnego. Jeżeli środki te nie są wystarczające, pokrycie niedoboru następuje kolejno ze środków własnych PTE, a jeżeli i te środki nie wystarczają – z pozostałych środków Funduszu Gwarancyjnego. Ostatecznym gwarantem pokrycia niedoboru jest skarb państwa. Jak dotąd jedynym OFE, który był zmuszony trzykrotnie dopłacać do kont uczestników z powodu nieuzyskania minimalnej wymaganej stopy zwrotu, był OFE Bankowy. Łączna kwota dopłat do rachunków członków dla tego funduszu wyniosła 55,5 mln zł. Warto jednak zauważyć, że w 2005 r. wszystkie OFE osiągnęły wyniki lepsze od minimalnej wymaganej stopy zwrotu. 26. 27 �� Metoda wyliczania stóp zwrotu (efektywności) na podstawie zmian wartości jednostki rozrachunkowej jest często krytykowana za to, że dostarczane przez nią wyniki są obciążone w sytuacji dynamicznego napływu składek i przyrostu aktywów, a także za to, że nie uwzględnia opłat od składek (tzw. opłaty dystrybucyjnej), która jest pobierana przed przeliczeniem składek na jednostki rozrachunkowe. Szerzej na ten temat zob. Analiza polityki inwestycyjnej otwartych funduszy emerytalnych w latach 2000–2002, Urząd Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, Warszawa 2003, s. 70–77.. K_733.indb 115. 1/16/08 2:06:12 PM.

(16) 28,74. 24,90 15,79. 21,75. DOM. Ergo Hestia (PBK Orzeł). Generali (Zurich). od 31.12.1999 r. do 31.12.2001 r. 8,58. 17,61. 5,41. 22,91 16,80. Pocztylion. 17,98. 29,55. Pekao. 18,51 18,86. 20,21 8,75. 11,14. 9,65. 16,43. .. Kredyt Bankud. 18,14. 24,44 16,67. 22,93. 16,43 11,38. 19,77 12,93. 23,90. 11,85. 22,98 13,65. 12,25. 17,26 12,45. od 31.03.2000 r. do 29.03.2002 r.. ING Nationale-Neder22,56 19,92 landen Polska. 19,43. 19,72. 24,95 22,57. Commercial Union BPH CU WBK. 1,38. 18,09. 10,08. .. Bankowy. Allianz Polskac. 9,95. 12,49. AIG. od 30.06.1999 r. do 29.06.2001 r.. 23,04 15,46. od 30.09.1999 r. do 28.09.2001 r.. {ego}b. Otwarty fundusz emerytalnya. od 30.06.2000 r. do 28.06.2002 r. 11,46. 15,06. 15,20. 15,31. od 29.12.2000 r. do 31.12.2002 r.. 28,31. 21,52. 16,98. 14,74. 23,95. 19,37. 13,64. 20,29. 11,64. 17,00. 11,40. 25,71. 19,03. 16,73. 11,72. 22,70. 21,94. 22,93 22,42. 15,16. 18,98. od 29.09.2000 r. do 30.09.2002 r.. 12,45 12,30. 23,22. 18,84. 13,16. 15,93. 22,62. 12,60. 17,21. 12,30. 14,62. od 30.03.2001 r. do 31.03.2003 r. 16,53. 22,51. 15,91. 29,77. 23,42. od 28.09.2001 r. do 30.09.2003 r. .. 35,97. 53,58. 36,08. 44,38. 38,62. 22,80. 25,45. 31,74. 29,65. 20,58 22,59. 37,83. 31,07. 33,83. 31,93. 26,73. 27,87. .. od 29.03.2002 r. do 31.03.2004 r. 74,75. 51,15. 52,43. .. 21,33. 18,22. 20,16. 30,12. 26,18. 24,31. 23,21. 22,13. 24,04. 28,97. 27,01. 25,17. 26,47. 45,46. 47,45. 36,10. 59,10. 55,29. 47,55. 54,43. 22,92 22,36 48,51. 30,28. 26,76. 36,64 26,89. .. od 31.12.2001 r. do 31.12.2003 r.. 24,79 36,00 23,54. 30,27. 41,97. 33,42. 32,10. .. od 29.06.2001 r. do 30.06.2003 r.. 20,84 28,33. 16,52. 24,14. 35,60. 27,57. 25,63. .. od 28.09.2001 r. do 30.09.2004 r.. K_733.indb 116. 37,27. 38,50. .. 45,11. 42,63. 40,12. 42,42. 37,06. 45,76. 38,53. 43,82. .. od 29.03.2002 r. do 31.03.2005 r.. Tabela 3. Stopy zwrotu uzyskane przez otwarte fundusze emerytalne w latach 1999–2005 wraz ze średnimi ważonymi i minimalnymi wymaganymi stopami zwrotu (w %) od 30.09.2002 r. do 30.09.2005 r. 49,75. 46,76. .. 56,32. 54,55. 49,83. 55,52. 50,89. 52,41. 43,98. 55,64. .. 116. Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. 1/16/08 2:06:13 PM.

(17) K_733.indb 117. 19,18. Minimalna wymagana 11,05 stopa zwrotu 9,05. 18,73. 16,72. 8,26. 17,08. .. 10,73. 21,46 7,81. 15,61. 23,68 15,03. 18,30. 21,27. .. 9,89. 19,78. 16,47. 10,57. 23,98. .. 20,83 19,44 20,28. 27,23. 19,17. 11,57. 23,13. 19,59. 13,18. 28,41. .. 10,98. 21,97. 18,71. 11,57. 26,65. .. 24,87 25,44. 20,24. 13,15. 42,37. 33,06. 40,75. .. 16,48. 21,00. 23,42. 27,84. .. 27,78. 29,39. 22,16. 23,18. 26,14. .. 27,77. 31,68. 19,42. 13,02. 12,98. 38,83 26,05 25,97. 26,69 30,46. 22,43. 35,15. .. 36,63 40,66. 31,56. 26,29 32,95. 22,73. 17,10. 29,38. .. 29,81. 24,73. 26,91. 53,82. 46,86. 47,72. 54,02. .. 57,05. 20,74. 41,48. 38,71. 37,44. 39,80. .. 43,01. 56,49 44,60. 26,24. 52,48. 50,92. 48,41. 49,17. .. 53,34. 53,29. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych publikowanych na stronie internetowej www.knuife.gov.pl.. Zastosowano nazwy aktualne na dzień 31 grudnia 2005 r., w nawiasach podano poprzednio obowiązujące nazwy. b PTE BIG BG SA zostało przejęte przez PTE Skarbiec–Emerytura SA, w wyniku czego OFE {ego} został wchłonięty przez OFE Skarbiec-Emerytura. c Fundusz rozpoczął działalność po 30 czerwca 1999 r. d Fundusz rozpoczął działalność po 30 czerwca 1999 r. i został przejęty przez OFE Polsat w październiku 2004 r. e W grudniu 2001 r. zakończono przejęcie zarządzania OFE Rodzina przez Pekao PTE SA.. a. 22,38. Winterthur (Credit Suisse Life & Pensions). 13,76. 17,42. 28,34. 22,10 18,09. 22,64. Skarbiec-Emerytura. Średnia ważona stopa zwrotu. 22,59. .. Sampo (Norwich Union). Rodzinae. 16,83. PZU „Złota Jesień”. 15,31. 26,98 24,88. Polsat. Funkcjonowanie otwartych funduszy emerytalnych… 117. 1/16/08 2:06:14 PM.

(18) Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. 118. Stopy zwrotu uzyskane przez poszczególne OFE wraz ze średnimi ważonymi i minimalnymi wymaganymi stopami zwrotu w okresie od 30 czerwca 1999 r. do 30 września 2005 r. przedstawia tabela 3, natomiast w tabeli 4 zaprezentowano wartości jednostek rozrachunkowych OFE w latach 1999–2005. Tabela 4. Wartości jednostek rozrachunkowych otwartych funduszy emerytalnych w latach 1999–2005 (w zł) Otwarty fundusz emerytalnya. 1999. {ego}b. 11,88. Allianz Polska. 10,88. AIG. Arka-Invesco. c. Bankowy. Commercial Union BPH CU WBK DOM. Epoka. d. 2000. 13,53. Stan na dzień 31 grudnia 2001. 13,93. 11,43. 12,64. 12,83. 10,69. 12,09. .. 2003. 14,55. 16,28. .. .. .. 13,38. 15,29. 12,81. 13,31. 11,55. 13,05. 11,99. 14,17. 11,90. 10,66. 12,49. 2002. 11,76. 2004. 2005. 18,71. 21,71. .. .. .. .. 16,96. 18,98. 15,62. 17,34. 20,10. 22,58. 14,31. 16,00. 17,59. 19,95. 23,04. 14,36. 15,82. 17,74. 20,58. 23,54. .. .. .. .. 21,11. .. Ergo Hestia. 12,05. 13,20. 14,03. 13,94. 15,84. 17,44 17,59. 19,92. 20,28. 22,59. ING Nationale-Nederlanden Polska. 11,34. 11,50. 13,30. 14,31. 16,72. 18,62. 21,16. 24,62. Kredyt Bankue. 10,65. 12,20. 12,40. 13,58. 14,90. .. .. Pioneerd. 12,00. 13,21. .. .. .. Generali. Pekao. Pocztylion Polsat. PZU „Złota Jesień”. Rodzina. d. Sampo. 11,28. 11,24. 12,41. 15,70. 13,56. 14,52. 13,16. 13,36. 14,68. 11,38. 12,54. 13,75. 15,73. 11,85. 13,07. 14,37. 16,54. 11,32. 12,99. 11,42. 10,73. Skarbiec-Emerytura. 11,26. Średnia ważona. 11,51. Winterthur. 13,58. .. 13,52. 13,98. 13,32 13,01. 14,53. 16,10. .. .. 13,32. 14,00. 16,03. 18,71. 21,00. 16,21. 18,51. 21,21. 17,57. 20,09. 18,37. 20,69. 23,50. 19,66. 22,44. 18,80 .. 14,85. 16,44. 15,85. 17,58. 15,42. 13,75. 23,27. 16,94. .. 21,42 .. 18,75. 20,08. .. 24,44 22,85 .. 21,44. 23,09. Zastosowano nazwy aktualne na dzień 31 grudnia 2005 r. Połączony w 2002 r. z OFE Skarbiec–Emerytura. c Połączony w 2001 r. z OFE Pocztylion. d Przejęty w 2001 r. przez Pekao PTE SA. e Przejęty w 2004 r. przez OFE Polsat.. a. b. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych publikowanych na stronie internetowej www.knuife.gov.pl.. K_733.indb 118. 1/16/08 2:06:15 PM.

(19) Funkcjonowanie otwartych funduszy emerytalnych…. 119. Efektywność funkcjonowania OFE mierzona średnią stopą zwrotu z jednostki rozrachunkowej wynosiła w poszczególnych latach okresu 2000–2005 odpowiednio: 13,1%, 7,3%, 13,6%, 11%, 14% oraz blisko 15%28. Wskazuje to, że składki emerytalne zostały korzystnie ulokowane; w każdym z okresów stopy zwrotu kształtowały się powyżej stopy inflacji. Fluktuacje stopy zwrotu wynikają głównie z bieżącej sytuacji na rynku finansowym. Przykładowo bessa na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie w 2001 r. odbiła się negatywnie na stopach zwrotu dla tego okresu (spadek jej średniego poziomu o 6,3 punkty procentowe w stosunku do roku poprzedniego), a duża rentowność dłużnej części portfeli inwestycyjnych znalazła swoje odbicie w jej wzroście w 2002 r. Najlepszy roczny wynik OFE osiągnęły w 2005 r. i w dużej mierze był on zasługą znacznej zwyżki giełdowych kursów akcji. Warto zauważyć, że pomiędzy OFE występują znaczne różnice w osiąganych stopach zwrotu. Znajduje to odzwierciedlenie w wycenie jednostek rozrachunkowych funduszy. Analizując różnice w wartości jednostki rozrachunkowej, można dokonać uproszczonej oceny efektywności inwestycyjnej działania poszczególnych zarządzających OFE. Rozpiętość pomiędzy wartością jednostki rozrachunkowej najlepszego (ING Nationale-Nederlanden) i najgorszego funduszu (Pekao) wynosi ponad 17%. Świadczy to o zróżnicowaniu wyników inwestycyjnych OFE w ostatnich siedmiu latach i w wypadku utrzymywania się takiego stanu będzie znacząco wpływać na wysokość przyszłych emerytur. Analiza zmiany jednostek rozrachunkowych wskazuje ponadto, że 2/3 funduszy osiągnęło wyniki słabsze od średniej ważonej, zaś najkorzystniejsze wyniki uzyskują generalnie największe fundusze. Przy wprowadzaniu reformy systemu emerytalnego w Polsce położono duży nacisk na bezpieczeństwo lokat i dywersyfikację ryzyka. Osiągana przez OFE wysokość stopy zwrotu zależy od prowadzonej polityki inwestycyjnej. Długoterminowe inwestowanie wymaga przede wszystkim stabilnej stopy zwrotu, dlatego w celu uniknięcia zbyt ryzykownej strategii lokacyjnej poszczególnych funduszy wprowadzono ustawowe procentowe limity, ograniczające wysokość zaangażowanych środków w poszczególne kategorie aktywów. Dodatkowym zabezpieczeniem jest brak prawnej możliwości ogłoszenia upadłości przez fundusze emerytalne. Ich aktywa są całkowicie oddzielone od aktywów zarządzających nimi towarzystw. Przed skutkami ewentualnej upadłości tych towarzystw chronią je odpowiednie procedury prawne. Zestawienie ograniczeń w działalności loka�� cyjnej�� OFE prezentuje tabela 5.. Rynek otwartych funduszy emerytalnych: 2003 – s. 4, 2004 – s. 3, oraz �� 2005�� – s. 3, Urząd Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, Warszawa: 2004–2006. 28. K_733.indb 119. 1/16/08 2:06:15 PM.

(20) Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. 120. Tabela 5. Ograniczenia w działalności lokacyjnej otwartych funduszy emerytalnych Lp. 1. Maksymalny limit aktywów (w %) 20. 2. 40. 3. 40. 4. 7,5. 5. 10. 6. 10. 7. 15. 8. 40. 9. 20. 10. 20. 11. 10. 12. 20. 13. 10. 14. 5. 15. 10. Rodzaj lokaty Depozyty bankowe i bankowe papiery wartościowe. Listy zastawne, w tym nie więcej niż 15% w listach zastawnych innych niż zdematerializowane. Akcje spółek notowanych na regulowanym rynku giełdowym. Akcje spółek nienotowanych na rynku oficjalnych notowań oraz inne spółki publiczne niedopuszczone do publicznego obrotu Akcje narodowych funduszy inwestycyjnych. Certyfikaty inwestycyjne emitowane przez fundusze inwestycyjne zamknięte lub mieszane. Jednostki uczestnictwa zbywane przez fundusze inwestycyjne otwarte oraz specjalistyczne fundusze inwestycyjne otwarte. Zdematerializowane obligacje i inne dłużne papiery wartościowe emitowane przez jednostki samorządu terytorialnego, ich związki lub miasto stołeczne Warszawa. Inne niż zdematerializowane obligacje i inne dłużne papiery wartościowe emitowane przez jednostki samorządu terytorialnego, ich związki lub miasto stołeczne Warszawa. Zabezpieczone obligacje emitowane przez inne podmioty niż przez jednostki samorządu terytorialnego, ich związki lub miasto stołeczne Warszawa, które są zdematerializowane. Zabezpieczone obligacje emitowane przez inne podmioty niż przez jednostki samorządu terytorialnego, ich związki lub miasto stołeczne Warszawa, które nie są zdematerializowane Obligacje przychodowe. Niezabezpieczone obligacje i inne dłużne papiery wartościowe emitowane przez spółki publiczne. Niezabezpieczone obligacje i inne dłużne papiery wartościowe emitowane przez spółki niepubliczne (pod warunkiem że zostały zdematerializowane). Kwity depozytowe. Dodatkowe ograniczenia. a. Lokaty aktywów funduszu w kategoriach lokat wymienionych w punktach 3–7 mogą stanowić łącznie nie więcej niż 60% wartości aktywów danego funduszu b. Lokaty aktywów funduszu w kategoriach lokat wymienionych w punktach 3–5 nie mogą stanowić więcej niż 10% jednej emisji (gdy udział papierów wartościowych spółki w aktywach funduszu nie przekracza 1%, lokaty funduszu mogą stanowić nie więcej niż 20% jednej emisji akcji spółki), a w wypadku lokat aktywów funduszu w kategoriach lokat wymienionych w punkcie 6 – nie więcej niż 35% jednej emisji. K_733.indb 120. 1/16/08 2:06:16 PM.

(21) Funkcjonowanie otwartych funduszy emerytalnych…. 121. cd. tabeli 5 Dodatkowe ograniczenia. c. Za granicą można lokować maksymalnie 5% aktywów. d. Fundusz nie może nabywać jednostek uczestnictwa zbywanych przez fundusze inwestycyjne otwarte lub specjalistyczne fundusze inwestycyjne otwarte lub certyfikatów inwestycyjnych emitowanych przez fundusze inwestycyjne zamknięte, zarządzane przez towarzystwo funduszy inwestycyjnych, którego akcjonariuszami są akcjonariusze powszechnego towarzystwa zarządzającego funduszem lub podmioty z nimi związane. e. Lokaty w instrumenty pochodne mogą być dokonywane wyłącznie w celu ograniczenia ryzyka (hedging). Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U. nr 139, poz. 934 z późn. zm.); Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 3 lutego 2004 r. w sprawie określenia maksymalnej części aktywów otwartego funduszu emerytalnego, jaka może zostać ulokowana w poszczególnych kategoriach lokat, oraz dodatkowych ograniczeń w zakresie prowadzenia działalności lokacyjnej przez fundusze emerytalne (Dz.U. nr 32, poz. 276); Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 lipca 2004 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie określenia maksymalnej części aktywów otwartego funduszu emerytalnego, jaka może zostać ulokowana w poszczególnych kategoriach lokat, oraz dodatkowych ograniczeń w zakresie prowadzenia działalności lokacyjnej przez fundusze emerytalne (Dz.U. nr 175, poz. 1814); Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 18 stycznia 2006 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie określenia maksymalnej części aktywów otwartego funduszu emerytalnego, jaka może zostać ulokowana w poszczególnych kategoriach lokat, oraz dodatkowych ograniczeń w zakresie prowadzenia działalności lokacyjnej przez fundusze emerytalne (Dz.U. nr 13, poz. 91).. W ramach powyższych ograniczeń OFE starają się dostosować strukturę swojego portfela inwestycyjnego do sytuacji na rynku finansowym. Odpowiednia alokacja środków między różne kategorie instrumentów finansowych pozwala na ograniczenie ryzyka inwestycyjnego i podniesienie rentowności całego portfela. Charakterystykę portfeli inwestycyjnych OFE w latach 1999–2005 przedstawia tabela 6. W analizowanym okresie 1999–2005 struktura portfeli inwestycyjnych OFE zmieniała się wraz ze zmianą koniunktury na rynkach finansowych. Zarządzający portfelami inwestycyjnymi OFE opierali je w zdecydowanej większości na obligacjach i akcjach. Stosunkowo niewysoki udział w portfelach OFE mają bowiem wciąż inwestycje krótkoterminowe (bony skarbowe, depozyty bankowe i bankowe papiery wartościowe); ich łączny udział w rozpatrywanym okresie wahał się w przedziale od 3,7% do 8,9%. Niskie zaangażowanie w instrumenty krótkoterminowe świadczy o dobrym zarządzaniu płynnością przez OFE. Prawie niewykorzystaną możliwość inwestycyjną OFE stanowią nadal listy zastawne, pozaskarbowe papiery dłużne oraz inwestycje zagraniczne (ujęte w tabeli jako: inne lokaty). Mają one śladowy udział w strukturze portfeli OFE – wynoszący maksy-. K_733.indb 121. 1/16/08 2:06:16 PM.

(22) Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. 122. malnie 1,1% w 2000 r. Należy się jednak spodziewać, że wraz z wyczerpywaniem się dogodnych możliwości inwestycyjnych na krajowym rynku finansowym oraz rozwojem wspólnego europejskiego rynku finansowego limit zaangażowania w inwestycje zagraniczne może zostać szybko wykorzystany. Obecna struktura lokat determinowana jest przez etap rozwoju rynku OFE; dotychczas wszystkie fundusze mają dodatnie przepływy finansowe (znaczny napływ środków ze składek) oraz jednocześnie długi horyzont inwestycyjny (brak właściwie wypłat z kont). Tabela 6. Portfele inwestycyjne otwartych funduszy emerytalnych w latach 1999–2005 Wyszczególnienie Akcje spółek notowanych na regulowanym rynku Bony skarbowe. Depozyty bankowe i bankowe papiery wartościowe. 1999. 2000. Stan na dzień 31 grudnia 2001. w mln zł. 2002. 2003. 2004. 2005. 641,5 3 140,1 5 312,9 8 545,8 14 292,0 20 760,6 27 239,9 146,9. 159,6. 492,2. 580,2 1 720,0 1 698,2. 518,9. 44,6. 181,7. 548,6. 803,1 1 698,9 3 046,9 3 203,0. Obligacje. 1 321,3 5 680,0 12 389,1 20 484,3 26 280,9 35 736,5 53 497,1. Razem. 2 158,3 9 267,0 18 815,4 30 487,5 44 232,8 61 560,1 84 831,4. Inne lokaty. Akcje spółek notowanych na regulowanym rynku Bony skarbowe. Depozyty bankowe i bankowe papiery wartościowe Obligacje. Inne lokaty. 4,0. 105,6. 72,5. 74,2. 241,1. 317,9. 372,5. w%. 29,7. 33,9. 28,2. 28,0. 32,3. 33,7. 32,1. 6,8. 1,7. 2,6. 1,9. 3,9. 2,8. 0,6. 2,1. 2,0. 2,9. 2,6. 3,8. 4,9. 3,8. 61,2. 61,3. 65,8. 67,2. 59,4. 58,1. 63,1. 0,2. 1,1. 0,4. 0,2. 0,5. 0,5. 0,4. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych publikowanych na stronie internetowej www.knuife.gov.pl.. Podstawowe informacje o składkach na ubezpieczenie emerytalne przekazywane przez ZUS do OFE prezentuje tabela 7. �� Na podstawie danych zaprezentowanych w tej tabeli można stwierdzić, że pomiędzy poszczególnymi OFE występuje istotne zróżnicowanie średniej podstawy, od której przekazywane są składki. Pod tym względem najlepiej zarabiających członków ma OFE Allianz Polska (1472,13 zł) oraz OFE ING Nationale-Nederlanden Polska (1434,89 zł), najsłabiej wypadły OFE Ergo Hestia, OFE Pocztylion i OFE Polsat (poniżej 1050 zł). Średnia pod-. K_733.indb 122. 1/16/08 2:06:17 PM.

(23) Funkcjonowanie otwartych funduszy emerytalnych…. 123. stawa dla wyliczenia ubezpieczenia emerytalnego w okresie od momentu wdrożenia reformy w 1999 r. do końca 2005 r. na podstawie danych z OFE wyniosła 1269,69 zł. Jest ona znacznie niższa od przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej dla tego okresu ogłaszanego przez GUS, które można oszacować na przeszło 2000 zł. Różnica pomiędzy tymi dwoma wielkościami potwierdza tezę o dużym rozwarstwieniu dochodów w Polsce (składki na ubezpieczenie emerytalne nie są pobierane od podstawy większej niż 250% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia) oraz informuje o tym, że z wielu tytułów nie są pobierane składki na ubezpieczenia społeczne, pomimo istnienia takiej możliwości. Tabela 7. Składki na ubezpieczenie emerytalne przekazane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych do otwartych funduszy emerytalnych w okresie od 19 maja 1999 r. do 31 grudnia 2005 r. Kwota składek ogółem (w mln zł). Odsetki za zwłokę (w mln zł). AIG. 5 633,20. 95,88. 58 307 384. Bankowy. 2 038,21. Otwarty fundusz emerytalny. Allianz Polska Commercial Union BPH CU WBK DOM. Ergo Hestia Generali. ING Nationale-Nederlanden Polska. 1 683,31. 23 467 390. 17 581,25. 304,82. 175 363 687. 100,26. 1 373,37. 991,97. 19,27. 12 177 108. 81,46. 1 115,92. 1 175,93. 25,24 39,51. 13 723,52. 2 127,35. 638,17. Skarbiec-Emerytura Winterthur. Razem. 1 323,45. 35,42. Polsat. Sampo. 96,61. Średnia podstawa wymiaru składki (w zł). 107,47. 1 091,06. PZU „Złota Jesień”. Średnia kwota składki (w zł). 15 663 636. Pekao. Pocztylion. 27,17. Liczba� składek ogółem. 1 437,61. 8 679,29. 2 024,80. 2 222,98 1 773,08. 62 821,73. 1 189,77. 24 369 729. 76,18. 87,29. 1 043,56. 226,88. 131 016 254. 104,75. 1 434,89. 19,25. 12 105 840. 90,13. 1 234,62. 11,53. 9 686 191. 65,88. 902,53. 28,42. 15 436 120. 86,85. 1 472,13. 18 798 378. 152,08 106 527 440 41,03. 40,45. 36,03. 1 102,97. 25 557 952. 76,48 81,47. 79,22. 28 395 199. 78,29. 677 779 390. 92,69. 20 907 082. 84,81. 1 195,82. 1 047,60 1 116,09. 1 085,26. 1 072,43 1 161,75. 1 269,69. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych publikowanych na stronie internetowej www.knuife.gov.pl.. K_733.indb 123. 1/16/08 2:06:18 PM.

(24) 124. Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. Kwoty składek transferowych przekazywanych przez ZUS do OFE systematycznie wzrastają. W 2005 r. ZUS przekazał łącznie do funduszy ponad 14 mld zł. W latach 2000–2004 było to odpowiednio: 7,6 mld zł, 8,7 mld zł, 9,5 mld zł, 10,3 mld zł oraz 11,4 mld zł 29. Sumy te były jednak zawsze mniejsze niż przewidywały ustawy budżetowe, co doprowadziło do powstania znacznych zaległości w tym zakresie. Warto podkreślić, że fundusze zaczęły już otrzymywać środki w ramach regulowania zaległości ZUS. Zgodnie z przyjętym rozwiązaniem, zobowiązania ZUS wobec OFE zostały przejęte przez skarb państwa i zostaną uregulowane w formie obligacji. Według szacunków zaległości ZUS na koniec 2002 r. sięgały nawet 10 mld zł. Pierwsze transze obligacji przekazano do OFE w listopadzie i grudniu 2003 r., a ich łączna wartość wyniosła 387 mln zł, w następnym roku było to 810 mln zł, a w 2005 r. 1,4 mld zł. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, zobowiązania te miały zostać uregulowane do 2006 r. Niestety. tempo spłaty zobowiązań ZUS wobec OFE wskazuje, że całkowita spłata zobowiązań potrwa jeszcze kilka lat. Łączne aktywa netto OFE systematycznie rosną. W samym tylko 2005 r. zwiększyły się o ponad 23,4 mld zł. Zbliżony przyrost zanotowano w 2002 r. i 2003 r., kiedy to aktywa netto funduszy wzrosły odpowiednio o 12,2 mld zł oraz 13,3 mld zł. W latach 2000 i 2001 było to natomiast 7,7 mld zł oraz 9,5 mld zł. Można oczekiwać, że w 2006 r. bezwzględny przyrost aktywów netto będzie jeszcze większy w związku z dalszym procesem spłaty zaległości ZUS wobec OFE. Na koniec grudnia 2005 r. aktywa netto zgromadzone przez OFE zamykały się w kwocie 86 mld zł (zob. tabela 8). Rosnąca dynamika przyrostu aktywów netto OFE wiąże się z dwoma głównymi czynnikami, a mianowicie ze środkami przekazywanymi przez ZUS oraz wynikiem finansowym wypracowanym przez OFE. Czynniki te ogrywały zasadniczą rolę w przyroście aktywów netto funduszy w poprzednich latach. Z uwagi na to, że system emerytalny jest wciąż w początkowej fazie rozwoju, jeszcze przez kilka najbliższych lat największą część przyrostu aktywów netto stanowić będą przepływy związane ze składkami członkowskimi. Jednakże w miarę wzrostu łącznej wartości aktywów netto zarządzanych przez OFE coraz większą rolę w dalszym wzroście ich wartości odgrywać będzie efektywność gospodarowania nimi (znajdująca wyraz w wyniku finansowym funduszu)30.. 29. Rynek otwartych funduszy emerytalnych: 2003�� – s. 6, oraz 2005 – s. 7.. �� Wraz z prezentowanym w tabeli 8 wzrostem aktywów netto OFE rośnie również dodatni wynik finansowy przez nie wypracowywany. 2000 r. OFE zakończyły zyskiem netto w wysokości 0,67 mld zł, w roku następnym był on już ponad dwa razy większy – wynosił 1,43 mld zł, w 2002 r. kształtował się na poziomie 3,16 mld zł, a w 2003 r. osiągnął poziom blisko 4 mld zł. Dynamiczny wzrost aktywów netto OFE i dobra koniunktura na rynkach finansowych w latach 2004 i 2005 30. K_733.indb 124. 1/16/08 2:06:18 PM.

(25) Funkcjonowanie otwartych funduszy emerytalnych…. 125. Tabela 8. Aktywa netto otwartych funduszy emerytalnych w latach 2000–2005 (w mln zł) Otwarty fundusz emerytalnya. Stan na dzień 31 grudnia 2000. {ego}. 147,27. AIG. 897,60. b. Allianz Polska. 223,84. Arka-Invesco. 44,68. c. Bankowy. Commercial Union BPH CU WBK. 318,38. 2001 281,73. DOM. 140,81 18,12. 442,31. 1 703,50 2 696,20 482,36 . 619,32. 2 876,98 5 648,66. Epokad. 2002. 304,31 .. 839,75 .. 2003. 2004. 2005. .. .. .. 3 833,87. 5 334,99. 7 300,77. 1 210,77. 1 670,47 2 200,32. .. 967,90 1 368,06. .. .. 1 985,70. 2 749,34. 9 059,59 12 710,48 17 371,06 23 457,67 544,99 .. 749,71 .. 1 011,15. 1 341,95. .. .. Ergo Hestia. 146,48. 279,23. 555,31. 915,36. 1 343,62. 2 010,79. Generali. 386,00. 705,62. 1 057,84. 1 481,54. 2 101,42. 2 935,40. 2 122,91. 4 139,99. Kredyt Bankue. 28,80. 108,70. 213,96. 264,16. .. .. Pekao. 69,14. 328,90. 517,02. 721,97. 1 013,83. 1 351,02. .. .. ING Nationale-Nederlanden Polska. Pioneer. d. Pocztylion Polsat PZU „Złota Jesień” Rodzinad. 66,04 156,60. . 409,17. 6 996,19 10 046,86 14 079,02 19 655,09. . 658,47. .. 937,53 1 308,46. 36,73. 80,82. 126,50. 181,84. 1 450,42. 2 816,42. 4 448,61. 6 272,65. .. .. .. .. .. 9,21. 558,84. 1 739,75 751,60. 8 695,14 11 757,10. Sampo. 309,45. 582,75. 914,45. 1 374,88. 2 169,58. 3 141,07. Skarbiec-Emerytura. 234,15. 443,84. 763,97. 1 619,50. 2 029,56. 2 456,72. Winterthur. 237,64. 474,12. 761,57. 1 143,91. 1 954,10 3 230,20. Razem. 9 921,25 19 409,42 31 564,65 44 833,09 62 626,94 86 078,78. Zastosowano nazwy aktualne na dzień 31 grudnia 2005 r. b Połączony w 2002 r. z OFE Skarbiec-Emerytura. c Połączony w 2001 r. z OFE Pocztylion. d Przejęty w 2001 r. przez Pekao PTE SA. e Przejęty w 2004 r. przez OFE Polsat. a. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych publikowanych na stronie internetowej www.knuife.gov.pl.. przełożyły się na dalszy wzrost wyniku finansowego netto, który kształtował się w tych latach odpowiednio na poziomie 7,07 mld zł i 10,33 mld zł.. K_733.indb 125. 1/16/08 2:06:19 PM.

(26) Artur Pollok, Grzegorz Wałęga. 126. Obecnie aktywa netto OFE stanowią blisko 9% PKB, jednakże można oczekiwać, że w najbliższych latach relacja ta będzie dynamicznie rosła. Szacunki Urzędu KNUiFE wskazują, że w 2010 r. aktywa netto OFE osiągną (w zależności od prognozowanego wariantu) od 147 mld zł do 189 mld zł 31. Najważniejszym czynnikiem obniżającym wartość aktywów netto jest pobierana przez PTE opłata od składki oraz opłata za zarządzanie32. W 2005 r. z tego tytułu przekazano PTE łącznie blisko 1,2 mld zł. OFE są specyficznym segmentem polskiego rynku finansowego, jego wpływ na kształt tego rynku będzie coraz większy. Generowanie przez OFE strumienia oszczędności w sposób autonomiczny, nie zaś w odpowiedzi na realne zapotrzebowanie ze strony podmiotów poszukujących kapitału, powoduje jednak realną groźbę powstania oszczędności, które będzie trudno zagospodarować na rynku krajowym. Istnieje niebezpieczeństwo, że w warunkach silnych ograniczeń prawnych swobody działalności inwestycyjnej, będą one inwestować w sposób nieefektywny. Może to prowadzić do wystąpienia swoistego bąbla spekulacyjnego33. Polega on na nieuzasadnionym ekonomicznie wzroście cen instrumentów finansowych, w których inwestorzy będą zmuszeni lokować swoje środki w związku z brakiem prawnych możliwości inwestycji alternatywnych. Ryzyko to jest tym bardziej prawdopodobne, że na rynku występują również inni duzi inwestorzy instytucjonalni, a krajowy rynek finansowy (szczególnie papierów udziałowych) może okazać się zbyt płytki, aby zaspokoić zapotrzebowanie ze strony wszystkich jego uczestników. 4. Uwagi końcowe Oceniając przeprowadzone zmiany systemu emerytalnego w Polsce, a w ich ramach funkcjonowanie OFE, należy pamiętać, że reforma nie została jeszcze 31. Szerzej na ten temat zob. Perspektywy rozwoju…, s. 18–24. ��. �� Opłaty pobierane przez OFE dzielą się na dwie zasadnicze części: opłatę od składki, czyli tzw. opłatę dystrybucyjną, oraz opłatę za zarządzanie. Opłata od składki, stanowiąca ustalony w statucie funduszu procent kwoty składek przekazywanych do OFE przez ZUS, nie może przekroczyć 7%. Docelowo w 2014 r. opłata ta zostanie obniżona do 3,5%. Będzie to następować stopniowo według następującego harmonogramu: do końca 2010 r. – 7%, w 2011 r. – 6,125%, w 2012 r. – 5,25%, w 2013 r. – 4,375%, w 2014 r. i latach następnych – 3,5%. Opłata za zarządzanie pobierana jest z aktywów OFE. Ponosi ją każdy z członków funduszu proporcjonalnie do zgromadzonych środków (przy wartości aktywów funduszu do 8 mld zł wynosi ona 0,045% wartości jego aktywów netto) – jest to część stała opłaty. Oprócz części stałej nowe regulacje prawne ustanowiły także dodatkową część zmienną opłaty za zarządzanie, zależną od wyników inwestycyjnych osiąganych przez OFE (maksymalnie wynosi 0,005% wartości aktywów netto funduszu w skali miesiąca); nie jest ona pobierana w funduszu, który osiągnął w danym okresie najniższą stopę zwrotu. 32. 33. K_733.indb 126. Perspektywy rozwoju…, s. 88.. 1/16/08 2:06:20 PM.