Specyfika badania sprawozdań finansowych otwartych funduszy emerytalnych w Polsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 702. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Krzysztof Jonas Katedra RachunkowoÊci Finansowej. Specyfika badania sprawozdaƒ finansowych otwartych funduszy emerytalnych w Polsce 1. Wprowadzenie Każdy podmiot gospodarczy funkcjonujący na rynku generuje szereg informacji na użytek odbiorców zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Współcześnie niezwykle istotnym problemem staje się wiarygodność tych informacji przekazywanych w postaci sprawozdań finansowych, gdyż od ich rzetelności zależy sprawne funkcjonowanie całego systemu rynkowego (czytelnym tego przykładem były szeroko omawiane w prasie księgowe malwersacje, które spowodowały upadek amerykańskich koncernów Enronu czy Wordcomu). W tym świetle szczególnego znaczenia nabiera kwestia weryfikacji i potwierdzenia ich prawdziwości, gdyż „rynek wymaga wiarygodnych informacji finansowych o właściwym standardzie, integralności i porównywalności, a badanie sprawozdań okresowych przedsiębiorstw (…) ma istotne znaczenie dla ograniczenia ryzyka decydentów”1. Wprawdzie metodyka badania sprawozdania finansowego kładzie nacisk na wydanie opinii o rzetelności tego sprawozdania, a tym samym o stanie rachunkowości i związanej z nią kontroli wewnętrznej, jednak ocenie podlegają również osiągane wyniki oraz sytuacja majątkowa i finansowa jednostki gospodarczej, jak też możliwość kontynuowania przez nią działalności gospodarczej2. Jest to szczególnie ważne 1. E. Burzym, Znaczenie rachunkowości w rozwiniętej gospodarce rynkowej, Wykład Inauguracyjny, AE w Krakowie, Kraków 1994, s. 19. 2 B. Micherda, Rewizja sprawozdania finansowego we współczesnej rachunkowości [w:] Współczesna rachunkowość w zarządzaniu jednostkami gospodarczymi i administracyjnymi, red. B. Micherda, Wyższa Szkoła przedsiębiorczości i Marketingu w Chrzanowie, Chrzanów 2003, s. 70..

(2) 148. Krzysztof Jonas. w przypadku funkcjonowania otwartych funduszy emerytalnych, gdyż odbiorcami tych informacji obok instytucji powołanych do nadzorowania ich działalności (jak Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych – KNUiFE) są setki tysięcy, a nawet w wypadku niektórych funduszy – miliony uczestników, którzy co miesiąc powierzają im swoje pieniądze odkładając na przyszłą emeryturę. Badanie sprawozdań funduszy emerytalnych stanowi więc pewną (nie jedyną, lecz bardzo istotną, a z pewnością bardzo niedocenianą) rękojmię rzetelności i sprawności ich funkcjonowania. Z uwagi na specyficzny charakter działalności funduszy, sam proces badania będzie wymagał specjalnego podejścia biegłego rewidenta do takich podmiotów, musi być jednak oparty na ogólnych zasadach badania sprawozdań finansowych. 2. Metodyka badania sprawozdaƒ finansowych Jednym z istotnych przejawów funkcjonowania rachunkowości w gospodarce rynkowej i jednocześnie ważnym ogniwem rozliczania się podmiotu gospodarczego z otoczeniem jest badanie sprawozdania finansowego przez biegłego rewidenta pełniącego rolę fachowego i bezstronnego eksperta3. Podstawę badania sprawozdania finansowego stanowią podlegające standaryzacji w skali światowej normy rachunkowości finansowej. Normy te pełnią rolę wzorca do orzekania o rzetelności sprawozdania finansowego, a tym samym stanu rachunkowości oraz związanej z nią kontroli wewnętrznej danej jednostki gospodarczej4. Szczególne znaczenie mają Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej oraz dyrektywy Unii Europejskiej: Dyrektywa IV z 25 lipca 1978 r. o rocznych sprawozdaniach i zasadach rachunkowości pojedynczej jednostki gospodarczej, Dyrektywa VII z 13 lipca 1983 r. o skonsolidowanych sprawozdaniach finansowych, ich publikacji i weryfikacji oraz Dyrektywa VIII z 10 kwietnia 1984 r. dotycząca rewizji sprawozdań finansowych określająca uprawnienia i kwalifikacje biegłych rewidentów (audytorów)5. Pomimo iż w krajach Europy Zachodniej badanie sprawozdań finansowych jest dokonywane od ponad stu lat, w Polsce taki obowiązek wprowadziła Ustawa z 19 października 1991 r. o badaniu i ogłaszaniu sprawozdań finansowych oraz biegłych rewidentach i ich samorządzie6. Problematyka badań i ogłaszania spra3. B. Micherda, Analityczna funkcja rachunkowości w okresie przejściowym do gospodarki rynkowej, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 1999, s. 129. 4 Ibidem, s. 132. 5 E. Roszczynialska, Z. Wydymus, Rachunkowość według standardów Unii Europejskiej, t. 1, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Krakowie, Kraków 2001, s. 31 i 32. 6 K. Sawicki, Tendencje zmian w zakresie badania sprawozdań finansowych, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, t. 4, Warszawa 2001..

(3) Specyfika badania sprawozdań…. 149. wozdań finansowych znalazła swoje odbicie również w Ustawie o rachunkowości z 1994 r.7 oraz jej nowelizacji z dnia 9 listopada 2000 r., która weszła w życie na początku 2002 r. Zgodnie ze wspomnianą ustawą badaniu i ogłaszaniu podlegają roczne sprawozdania finansowe grup kapitałowych oraz roczne sprawozdania finansowe kontynuujących działalność: 1) banków oraz zakładów ubezpieczeń; 2) jednostek działających na podstawie przepisów o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych oraz przepisów o funduszach inwestycyjnych, w tym jednostek działających na podstawie przepisów o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych; 3) spółek akcyjnych; 4) pozostałych jednostek, które w poprzedzającym roku obrotowym, za który sporządzono sprawozdanie finansowe, spełniły co najmniej 2 z następujących warunków: a) średnioroczne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty wyniosło co najmniej 50 osób, b) suma aktywów bilansu na koniec roku obrotowego stanowiła równowartość w walucie polskiej co najmniej 2,5 mln euro, c) przychody netto ze sprzedaży towarów i produktów oraz operacji finansowych za rok obrotowy stanowiły równowartość w walucie polskiej co najmniej 5 mln euro. Badanie sprawozdania finansowego jednostki przeprowadza (lub kieruje nim) biegły rewident działający w imieniu podmiotu uprawnionego, który zawarł umowę o badanie sprawozdania finansowego z jednostką. Pomimo że dyrektywy IV i VII wprowadziły wymóg badania sprawozdań rocznych i skonsolidowanych, to nie zawierają one definicji ustawowego badania sprawozdań. Definicja taka została określona przez Międzynarodową Federację Księgowych (IFAC), która przyjęła, iż celem badania jest stworzenie biegłemu rewidentowi możliwości wyrażenia opinii na temat tego, czy sprawozdanie finansowe pod wszystkimi istotnymi względami zostało sporządzone w zgodzie z określonym systemem sprawozdawczości finansowej8. Ten sam cel został znacznie dokładniej sformułowany w polskiej ustawie o rachunkowości. Stosownie do art. 65 tej ustawy celem badania sprawozdania finansowego jest wyrażenie przez biegłego rewidenta pisemnej opinii wraz z raportem o tym, czy sprawozdanie finansowe jest prawidłowe oraz rzetelnie i jasno przedstawia sytuację majątkową i finansową, jak też wynik finansowy badanej jednostki. Zadaniem biegłego jest 7 Rozdz. 7, art. 64–70 Ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. nr 121, poz. 591, z późn. zm. 8 Rola, pozycja i odpowiedzialność biegłego rewidenta w Unii Europejskiej – Zielona księga, materiał opracowany przez Komisję Europejską, Warszawa 1998, s. 11..

(4) 150. Krzysztof Jonas. więc stwierdzenie, czy sprawozdanie jako całość i stanowiące podstawę jego sporządzenia księgi rachunkowe (system księgowości) są wolne od uchybień polegających na pominięciu lub zniekształceniu informacji ważnych (istotnych) dla czytelnika i czy można uznać za wiarygodne (rzetelne, prawidłowe) i jasne informacje zawarte w tym sprawozdaniu9. Badanie sprawozdania finansowego powinno więc dostarczyć podstaw do stwierdzenia, że jest ono rzetelne oraz że: a) jest prawidłowe, co oznacza, że jest kompletne i zostało sporządzone zgodnie z ustawą o rachunkowości i wydanymi na jej podstawie przepisami, a w przypadku jednostek, których sprawozdania finansowe normują przepisy odrębne – także zgodnie z tymi przepisami, b) jest zgodne z tymi obowiązującymi badaną jednostkę przepisami prawa, które wpływają na sprawozdania finansowe jednostki, oraz ze statutem jednostki, c) zostało sporządzone na podstawie prawidłowo prowadzonych ksiąg rachunkowych, d) zawiera wszystkie istotne dla oceny sytuacji jednostki informacje, e) możliwość kontynuowania działalności przez jednostkę w niezmniejszonym istotnie zakresie nie jest poważnie zagrożona w ciągu przynajmniej 12 najbliższych miesięcy od dnia bilansowego, f) informacje zawarte w sprawozdaniu z działalności jednostki – jeśli jego sporządzenie jest dla jednostki obowiązkowe – spełniają wymogi określone w art. 49 ust. 2 ustawy o rachunkowości i są zgodne z danymi sprawozdania finansowego10. Badanie służące uzyskaniu podstaw do wyrażenia opinii ma za zadanie bezpośrednie lub pośrednie potwierdzenie wiarygodności danych – stwierdzeń zarówno liczbowych, jak i słownych zawartych w przedstawionym przez jednostkę do badania sprawozdaniu finansowym i ich zgodności z wiążącymi jednostkę zasadami (polityką) rachunkowości. W szczególności potwierdzenia wymaga wiarygodność następujących stwierdzeń: – istnienia na dzień bilansowy wykazanych w sprawozdaniu finansowym aktywów i pasywów, w tym także zobowiązań z tytułów publicznoprawnych, – sprawowania kontroli aktywów, względnie obowiązku zaspokojenia zobowiązań wykazanych na dzień bilansowy, – wystąpienia w badanym okresie operacji gospodarczych wykazanych w sprawozdaniu finansowym,. 9 Zgodnie z pkt. 10 normy nr 1 – Ogólne zasady badania sprawozdań finansowych, uchwała nr 538/43/2002 Krajowej Rady Biegłych Rewidentów z 12 listopada 2002 r. w sprawie norm wykonywania zawodu biegłego rewidenta, Biuletyn KIBR, Warszawa, 15.12.2002, nr 53. 10 Ibidem, pkt 12..

(5) Specyfika badania sprawozdań…. 151. – kompletności ujęcia aktywów, pasywów, operacji gospodarczych oraz innych informacji dotyczących okresu objętego sprawozdaniem finansowym, – prawidłowej wyceny aktywów i pasywów, – ujęcia operacji gospodarczych w prawidłowej kwocie i poprawnego przypisania wynikających z nich przychodów, zysków nadzwyczajnych oraz kosztów i strat nadzwyczajnych do okresu, którego dotyczą, – prezentacji we właściwych częściach sprawozdania finansowego poszczególnych sald aktywów i pasywów, przychodów i zysków nadzwyczajnych oraz kosztów i strat nadzwyczajnych11. Badanie wiarygodności może przebiegać na dwa sposoby: bezpośredni i pośredni. Bezpośrednie sprawdzanie wiarygodności polega na badaniu określonych pozycji sprawozdania finansowego celem ustalenia, czy spełniają one powyższe warunki. Pośrednie badanie wiarygodności polega natomiast na zbadaniu działającego w jednostce systemu księgowości i kontroli wewnętrznej (badanie zgodności) w zakresie, w jakim przedmiotem tej kontroli są dane zawarte w sprawozdaniu finansowym w celu stwierdzenia: – poprawności koncepcji systemu księgowości i kontroli wewnętrznej, w tym ich zgodności z przepisami, – poprawności działania systemu księgowości oraz skuteczności działania kontroli wewnętrznej przez cały okres objęty badaniem. W szczególności chodzi o upewnienie się, czy system zapewnia kompletne i prawidłowe ujęcie w księgach rachunkowych zdarzeń i operacji gospodarczych oraz właściwe udokumentowanie, sprawdzenie, przetworzenie, gromadzenie i przechowywanie odpowiednio zabezpieczonych danych12. W wyniku przeprowadzonych badań zgodności i wiarygodności biegły rewident powinien uzyskać dowody badania dostarczające łącznie wystarczającej pewności umożliwiającej mu wyrażenie w opinii i raporcie miarodajnego zdania o zbadanym sprawozdaniu finansowym. Na podstawie zebranych dowodów badania biegły rewident sporządza na piśmie, w języku polskim opinię i uzupełniający ją raport. Opinia stwierdza, czy zbadane sprawozdanie finansowe przekazuje rzetelnie, jasno i prawidłowo obraz sytuacji majątkowej i finansowej oraz wyniku finansowego jednostki, a także czy stanowiące podstawę jego sporządzenia księgi rachunkowe są prawidłowe. Opinia wyraża ogólną ocenę informacji zawartych w sprawozdaniu finansowym za rok obrotowy według stanu na dzień zakończenia badania i wynika z dowodów zebranych w toku badania. Nie jest ona jednak prostą sumą wyników zbadania poszczególnych zagadnień, ale polega na przypisaniu poszczególnym ustaleniom odpowiedniej wagi z uwzględnieniem ich wpływu na rzetelność, prawidłowość 11 12. Ibidem, pkt 13. Ibidem, pkt 14 i 15..

(6) Krzysztof Jonas. 152. i jasność całego sprawozdania finansowego. Opinia może być wyrażona jako opinia bez zastrzeżeń, z zastrzeżeniem (zastrzeżeniami), co jednak nie podważa ogólnej pozytywnej oceny, lub jako opinia negatywna. Może również wystąpić odmowa wyrażenia opinii przez biegłego. Wyrażone zastrzeżenia, opinia negatywna lub odmowa wyrażenia opinii powinny być uzasadnione i zawierać jednoznaczne wskazania przyczyny takiego stanowiska. Niezależnie od rodzaju opinii, nie można pominąć faktu zagrożenia kontynuacji działalności przez jednostkę13. Tabela 1. Wskaźniki analityczne Nazwa wskaźnika. Metoda określania Wskaźniki zyskowności. Zyskowność sprzedaży brutto w%. wynik na sprzedaży przychody ze sprzedaży produktów i towarów. Zyskowność sprzedaży netto w%. zysk netto przychody ze sprzedaży produktów i towarów zysk netto. Zyskowność majątku w %. majątek (aktywa) ogółem. Zyskowność kapitałów własnych w %. zysk netto kapitały własne. × 100. × 100. × 100. × 100. Wskaźniki bieżącej płynności finansowej Płynność ogólna. środki obrotowe ogółem zobowiązania krótkoterminowe (bez funduszy). Pokrycie zobowiązań zasobami pieniężnymi. środki pieniężne i papiery wartościowe przeznaczone do obrotu zobowiązania krótkoterminowe (bez funduszy). Szybkość inkasa należności w dniach Szybkość spłaty zobowiązań w dniach. przeciętny stan należności z tytułu dostaw i usług × 365 przychody ze sprzedaży produktów i towarów przeciętny stan zobowiązań krótkoterminowych z tytułu dostaw i usług × 365 KWSP + WSTiM KWSP – koszt wytworzenia sprzedanych produktów WSTiM – wartość w cenach nabycia (zakupu) sprzedanych towarów i materiałów. Obrót zapasami w dniach 13. Ibidem, pkt 64 i 65.. przeciętny stan zapasów × 365 przychody ze sprzedaży produktów i towarów.

(7) Specyfika badania sprawozdań…. 153. cd. tabeli 1 Nazwa wskaźnika. Metoda określania Wskaźniki stabilizacji finansowej. Ogólny poziom zadłużenia. zobowiązania długo- i krótkoterminowe majątek (aktywa) ogółem. Pokrycie majątku trwałego kapitałami stałymi. kapitały własne + rezerwy + zobowiązania długoterminowe. Trwałość struktury finansowania. kapitały własne + rezerwy + zobowizania długoterminowe. majątek trwały ogółem majątek (aktywa) ogółem Wskaźniki rynku kapitałowego. Zysk na 1 akcję. zysk netto liczba wyemitowanych akcji. Relacja ceny rynkowej 1 akcji do przypadającego na nią zysku Dywidenda na 1 akcję Wartość księgowa spółki na 1 akcję. cena rynkowa 1 akcji zysk netto na 1 akcję zysk netto przeznaczony na dywidendy liczba wyemitowanych akcji kapitały własne ogółem liczba wyemitowanych akcji. Źródło: Wskazówki w sprawie kształtowania treści raportu biegłego rewidenta z badania rocznego sprawozdania finansowego, Biuletyn KIBR 1999, nr 42, s. 168–169.. Raport uzupełnia stwierdzenia zawarte w opinii i powinien zawierać istotne informacje o badanej jednostce, przedstawione w zwięzły sposób, oraz przedstawiać ważne wyniki badania uzasadniające wyrażoną opinię. Wyrażenie opinii negatywnej lub odmowa wyrażenia opinii nie ma wpływu na fakt sporządzenia i przedłożenia raportu. Dane zawarte w raporcie powinny wynikać z dowodów zebranych w trakcie badania. Opinię i raport przedstawia się łącznie, poszczególne strony winny być numerowane i parafowane oraz winny nosić tę samą datę, tzn. datę zakończenia badania. Jednym z istotnych elementów raportu jest przedstawienie istotnych dla jednostki wielkości bezwzględnych i wskaźników charakteryzujących jej sytuację majątkową i finansową oraz wynik finansowy za rok obrotowy i w miarę możliwości za dwa lata poprzedzające, ze wskazaniem tych czynników, które mają negatywny wpływ na sytuację przedsiębiorstwa, a w szczególności poważnie zagrażają możliwości kontynuacji działalności w niezmniejszonym istotnie zakresie. Aktualnie obowiązujące normy wykonywania zawodu.

(8) 154. Krzysztof Jonas. biegłego rewidenta nie precyzują, jakie wskaźniki należy użyć w trakcie badania, pozostawiając w tym zakresie wolną rękę biegłym. Poprzednio obowiązujące do listopada 2002 r. normy zawierały przykładowy zestaw wskaźników, który mógł być przez biegłych wykorzystany, lecz nie był on obowiązkowy. Zestaw ten został zaprezentowany w tabeli 1 i dotyczy jednostek gospodarczych innych niż banki, zakłady ubezpieczeń, biura maklerskie i fundusze emerytalne. Dobór odpowiednich wskaźników charakteryzujących działalność badanej jednostki wymaga od biegłego szczególnej uwagi i jeśli uzna on za stosowne, może skorzystać z przykładowego ich zestawu, ale też zastosować inne wybrane przez siebie wskaźniki. Przeprowadzenie analizy za pomocą wskaźników obrazujących relacje ekonomiczne zachodzące pomiędzy wzajemnie powiązanymi wielkościami winno ostatecznie pozwolić na sformułowanie oceny zarówno trendów rozwojowych jednostki, jak i ewentualnych zagrożeń kontynuacji działalności. 3. Badanie sprawozdaƒ otwartych funduszy emerytalnych Badanie sprawozdań finansowych otwartych funduszy emerytalnych przez biegłego rewidenta przebiega zasadniczo w podobny sposób jak w przypadku innych podmiotów gospodarczych, dlatego też opisane powyżej reguły postępowania można odnieść również do OFE. Elementy stanowiące – z uwagi na specyfikę działalności – o odrębności procesu badania zostały określone obecnie obowiązującą normą nr 2 wykonywania zawodu biegłego rewidenta „Specyfika badania sprawozdań finansowych jednostek sektora finansowego”, która obok funduszy emerytalnych odnosi się również do banków, zakładów ubezpieczeń, funduszy inwestycyjnych i przedsiębiorstw maklerskich14. Zgodnie z ustawą o rachunkowości badanie sprawozdań finansowych funduszy emerytalnych przeprowadza się corocznie. Przy ich badaniu biegły rewident musi uwzględnić, że na ich działalność, zasady prowadzenia ksiąg rachunkowych czy też kształt samych sprawozdań mają istotny wpływ ustawy i rozporządzenia określające specyficzne dla tych jednostek zasady. Rodzaj działalności funduszy emerytalnych, czyli gromadzenie składek uczestników i ich wspólne inwestowanie, powoduje ciągłą zmianę sytuacji kapitałowo-majątkowej. Każdego miesiąca mają miejsce operacje związane z majątkiem funduszu – lokowanie składek oraz związane z kapitałami funduszu – wpływ nowych składek (w najbliższych latach sytuacja dodatkowo się skomplikuje o kwestię wypłat z funduszu, czyli zmniejszenie kapitałów i rozwiązanie lokat). Każda taka operacja wymaga przeliczenia aktywów i pasywów funduszu oraz ujęcia w ewi14 Obecnie obowiązujące normy wykonywania zawodu biegłego rewidenta uchwalone zostały przez Krajową Radę Biegłych Rewidentów w dniu 12 listopada 2002 r..

(9) Specyfika badania sprawozdań…. 155. dencji ilościowo-wartościowej, tak aby każdy uczestnik na swoim koncie posiadał odpowiednią przypadającą na niego ilość jednostek rozrachunkowych. Operacje te są najczęściej ewidencjonowane przez agentów transferowych przy użyciu wyspecjalizowanych systemów informatycznych. Prowadzone przez nich rejestry uczestników, w których odnotowywana jest wartość każdej transakcji i ilość jednostek w nich uczestniczących, pełnią rolę zbioru kont analitycznych dla kont kapitałów funduszu. Oznacza to, że księgowość funduszu operuje jedynie danymi zbiorczymi przekazanymi przez agentów transferowych. W tej sytuacji badanie ewidencji kapitałów sprowadza się do sprawdzenia rzetelności, kompletności i sprawności procedur stosowanych do przetwarzania i przechowywania informacji o uczestnikach i dokonywanych przez nich transakcjach. Sprawdzana jest poprawność rejestracji uczestników, metod przeliczania składek na jednostki rozrachunkowe, terminowość rozliczania transakcji oraz zgodność ewidencji funduszu z danymi przekazanymi przez agenta transferowego. Badanie ma potwierdzić, że w ramach funduszu i agenta transferowego działa spójny i stosowany w sposób ciągły system kontroli wewnętrznej, zapewniający prawidłowość ewidencji ilościowo-wartościowej transakcji uczestników funduszu15. Dodatkowym, istotnym elementem badania sprawozdań funduszu emerytalnego, który należy uwzględnić, jest weryfikacja prawidłowości działalności lokacyjnej. Podstawowym zadaniem biegłego w tym zakresie jest stwierdzenie zgodności (lub niezgodności) posiadanych przez fundusz na dzień bilansowy lokat z zasadami określonymi ustawą i rozporządzeniami szczegółowymi, a także statutem funduszu16. Biegły w miarę możliwości powinien również zająć stanowisko w sprawie stosowania się do tych zasad także w ciągu roku. Jednakże należy podkreślić, że w niektórych przypadkach niezgodność działalności lokacyjnej z przepisami lub statutem może wynikać nie z winy osób odpowiedzialnych za jej realizację. Jeżeli takie naruszenie zasad nastąpi w wyniku zmian cen rynkowych stanowiących podstawę wyceny aktywów i zobowiązań funduszy, zmiany kursów walut albo powiązań organizacyjnych lub kapitałowych między podmiotami, których instrumenty finansowe są przedmiotem lokaty aktywów funduszu, albo w następstwie innych okoliczności, na które fundusz nie ma wpływu, wówczas dostosowanie działalności lokacyjnej do wymogów określonych przepisami prawa powinno nastąpić nie później niż w terminie 6 miesięcy. Urząd nadzoru może na wniosek funduszu ze 15 Więcej na ten temat zob. T. Flanek, Badanie funduszów emerytalnych i inwestycyjnych, „Rachunkowość” 2000, nr 5. 16 Chodzi o Ustawę o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych… oraz Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1998 r. w sprawie określenia maksymalnej części aktywów otwartego funduszu emerytalnego, jaka może zostać ulokowana w poszczególnych kategoriach lokat, oraz dodatkowych ograniczeń w zakresie prowadzenia działalności lokacyjnej przez fundusze emerytalne, Dz.U. 1998, nr 63, poz. 407..

(10) 156. Krzysztof Jonas. względu na ochronę interesów członków funduszu zezwolić na przedłużenie tego terminu do 12 miesięcy. Jeżeli biegły rewident stwierdzi występowanie uchybień w polityce lokacyjnej, które nie zostały do dnia bilansowego naprawione, lecz zostanie ten fakt opisany w dołączonym do sprawozdania liście (informacji), to taka sytuacja nie powinna powodować zgłoszenia zastrzeżenia. Szczególnym aspektem, który należy uwzględnić w trakcie badania, są relacje pomiędzy funduszem emerytalnym a powszechnym towarzystwem, które nim zarządza. Wprawdzie oba podmioty są odrębnymi osobami prawnymi, tym niemniej zła kondycja finansowa towarzystwa czy też inne problemy, które mogą powodować zagrożenie kontynuacji działania towarzystwa, będą bez wątpienia rzutować na sytuację funduszu emerytalnego, co biegły rewident powinien uwzględnić w trakcie badania. Ponieważ takie powiązania komplikują cały proces badania, dlatego też istotne jest, aby biegły rewident badający fundusz dysponował wynikami badania towarzystwa bądź w miarę możliwości badał również sprawozdania finansowe towarzystwa. Charakterystyczną cechą odróżniającą proces badania funduszu emerytalnego od innych podmiotów jest fakt, że do przedłożonych do badania sprawozdań finansowych musi być dołączone oświadczenie depozytariusza o zgodności danych przedstawionych w sprawozdaniach ze stanem faktycznym17. Niedołączenie takiego oświadczenia winno skutkować odstąpieniem przez biegłego od wydania opinii na skutek niepewności co do stanowiska depozytariusza. Jednym z elementów raportu dołączanego do opinii z badania jest, jak już wspomniano wcześniej, przedstawienie analizy wskaźnikowej potwierdzającej ustalenia zawarte w opinii. Odmienny charakter działalności OFE powoduje znaczne różnice w typowym zestawie wskaźników używanym w trakcie badania. Obowiązująca wspomniana wcześniej norma nr 2 wykonywania zawodu biegłego rewidenta nie precyzuje tych wskaźników – podobnie zresztą jak norma nr 1 pozostawiając tę kwestię do rozstrzygnięcia samym rewidentom. W normie nr 2 zawarto jedynie ogólne stwierdzenie, że „w raporcie należy przedstawić wysokość wskaźników istotności przyjętych przez biegłego rewidenta”18. Poprzednio obowiązująca do 12 listopada 2002 r. norma nr 8 z 22 lutego 2000 r. „Opinia i raport z badania sprawozdania finansowego funduszu inwestycyjnego lub emerytalnego” zawierała proponowane do wykorzystania wskaźniki, które biegły rewident mógł, ale nie musiał, wykorzystać w procesie badania. Przykładowy ich zestaw charakterystyczny dla analizy działalności funduszy emerytalnych zaprezentowano w tabeli 2. Obecnie przyjmuje się, że najlepszym odzwierciedleniem 17 § 39 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie szczególnych zasad rachunkowości funduszy emerytalnych… 18 Pkt 75 normy nr 2 wykonywania zawodu biegłego rewidenta, Biuletyn KIBR, Warszawa, 15.12.2002, nr 53, s. 76..

(11) Specyfika badania sprawozdań…. 157. rentowności funduszu jest stopa zwrotu z jednostki funduszu (względny przyrost wartości jednostki w ciągu roku), a także szereg wskaźników cząstkowych obrazujących efektywność funduszu, jak: procentowy podział przyrostu aktywów netto na wynikający z przyrostu wpłat uczestników i z działalności inwestycyjnej, wskaźniki efektywności działania w poszczególnych typach lokat inwestycyjnych w postaci łącznej wskaźników rentowności i obrotowości (średni okres pozostawania w portfelu funduszu) lokat oraz efektywność obsługi uczestników mierzona poprzez średnioroczny stan rachunku nabyć19. Tabela 2. Wskaźniki analityczne dla otwartych funduszy emerytalnych Nazwa wskaźnika. Metoda określania Wskaźniki zyskowności. Stopa zwrotu jednostki. WANjt1 – WANjt0 WANjt0. × 100. Jest to względny przyrost wartości jednostki uczestnictwa (jednostki rozrachunkowej, certyfikatu inwestycyjnego) funduszu. Wskaźnik efektywności. wynik z operacji (wynik finansowy) funduszu aktywa netto na koniec okresu sprawozdawczego. × 100. Wskaźniki przyrostu aktywów Przyrost wartości całkowitej WAN. WANt1 – WANt0 WANt0. × 100. Jest to względny przyrost wartości aktywów netto funduszu. Przyrosty wartości częściowych. (WANjt0 × Qt1) – (WANjt0 × Qt0) WANt1 – WANt0. × 100. Jest to udział wzrostu ilości jednostek funduszu w całkowitym przyroście wartości aktywów netto funduszu. (WANjt1 × Qt1) – (WANjt0 × Qt1) × 100 WANt1 – WANt0 Jest to udział wzrostu wartości jednostki w całkowitym przyroście wartości aktywów netto funduszu. Oba wskaźniki sumują się 100%.. 19. Za: T. Flanek, op. cit..

(12) Krzysztof Jonas. 158. cd. tabeli 2 Nazwa wskaźnika. Metoda określania Wskaźniki efektywności działania. Efektywność obrotu akcjami. zysk (strata) ze sprzedaży akcji przychody ze sprzedaży. × 100. Jest to wskaźnik ogólnej efektywności obrotu akcjami. śednia wartość portfela akcji według cen nabycia przychody ze sprzedaży. × 100. Jest to wskaźnik szybkości obrotu akcjami w dniach. Efektywność obrotu obligacjami. zysk (strata) ze sprzedaży obligacji + przychód z tytułu odsetek od obligacji przychody ze sprzedaży obligacji + przychód z tytułu odsetek od obligacji. ×. × 100 Jest to wskaźnik ogólnej efektywności obrotu obligacjami. średni stan portfela obligacji wg cen nabycia (bez przychodów z tytułu odsetek) przychody ze sprzedaży obligacji (bez przychodów z tytułu odsetek) × 365 Jest to wskaźnik ogólnej szybkości obrotu obligacjami w dniach.. Efektywność zysk (strata) ze sprzedaży ddpw (+ przychód z tytułu dyskonta) × 100 obrotu dłużnymi przychody ze sprzedaży ddpw dyskontowymi Jest to wskaźnik ogólnej efektywności obrotu ddpw. papierami wartościowymi średni stan portfela ddpw wg cen nabycia × 365 (w skrócie ddpw) przychody ze sprzedaży ddpw Jest to wskaźnik ogólnej szybkości obrotu ddpw w dniach. Efektywność rozliczania transakcji uczestników funduszu Efektywność rozliczania wpłat do funduszu otwartego. średnioroczny stan rachunku nabyć średnioroczne aktywa netto. × 100. Poziom kosztów działalności Poziom kosztów operacyjnych. koszty operacyjne przychody z lokat (inwestycji). × 100. Źródło: Załącznik nr 2 nr 43 do normy nr 8, Biuletyn KIBR, Warszawa, marzec 2000, s. 36.. ×.

(13) Specyfika badania sprawozdań…. 159. 4. Zakoƒczenie Badanie sprawozdań finansowych przez biegłych rewidentów we współczesnej gospodarce rynkowej nabiera coraz większego znaczenia. Pełni ono rolę ważnego ogniwa w procesie rozliczania się podmiotu z otoczeniem społecznym. Znaczenie badania istotnie wzrasta w przypadku otwartych funduszy emerytalnych, gdzie staje się jednym z narzędzi gwarantujących rzetelność i sprawność działania, a także bezpieczeństwo powierzonych składek uczestników. Sam proces badania sprawozdań finansowych otwartego funduszu emerytalnego nie odbiega zasadniczo od standardowego postępowania. Zmiany i uzupełnienia wynikają głównie z charakteru działalności tego podmiotu i choć komplikuje to nieco cały proces, to z drugiej strony biegły rewident dysponuje dokumentami (jak np. oświadczenie depozytariusz czy też wyniki kontroli urzędu nadzoru), które w pewnym stopniu ułatwiają samo badanie poprzez dodatkowe pochodzące z niezależnego źródła potwierdzenie zgodności danych zawartych w sprawozdaniach ze stanem faktycznym. Literatura Burzym E., Znaczenie rachunkowości w rozwiniętej gospodarce rynkowej, Wykład Inauguracyjny, AE w Krakowie, Kraków 1994. Flanek T., Badanie funduszów emerytalnych i inwestycyjnych, „Rachunkowość” 2000, nr 5. Micherda B., Analityczna funkcja rachunkowości w okresie przejściowym do gospodarki rynkowej, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 1999. Micherda B., Rewizja sprawozdania finansowego we współczesnej rachunkowości [w:] Współczesna rachunkowość w zarządzaniu jednostkami gospodarczymi i administracyjnymi, red. B. Micherda, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Marketingu w Chrzanowie, Chrzanów 2003. Rola, pozycja i odpowiedzialność biegłego rewidenta w Unii Europejskiej – Zielona księga, materiał opracowany przez Komisję Europejską, Warszawa 1998. Roszczynialska E., Wydymus Z., Rachunkowość według standardów Unii Europejskiej, t. 1, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Krakowie, Kraków 2001. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 31 maja 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad rachunkowości funduszy emerytalnych, Dz.U. 1999, nr 53 poz. 559, z późn. zm. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1998 r. w sprawie określenia maksymalnej części aktywów otwartego funduszu emerytalnego, jaka może zostać ulokowana w poszczególnych kategoriach lokat, oraz dodatkowych ograniczeń w zakresie prowadzenia działalności lokacyjnej przez fundusze emerytalne, Dz.U. 1998, nr 63, poz. 407. Sawicki K., Tendencje zmian w zakresie badania sprawozdań finansowych, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, t. 4, Warszawa 2001. Uchwała nr 538/43/2002 Krajowej Rady Biegłych Rewidentów z 12 listopada 2002 r. w sprawie norm wykonywania zawodu biegłego rewidenta, Biuletyn KIBR, Warszawa, 15.12.2002, nr 53..

(14) 160. Krzysztof Jonas. Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, Dz.U. nr 139, poz. 934, z późn. zm. Ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. nr 121, poz. 591, z późn. zm. The Specifics of Auditing the Financial Statements of Open Pension Funds in Poland The Accounting Act imposes an obligation on some businesses to undergo review by a registered auditor. The auditing process itself is based on international legal regulations such as European Union Directives or the International Standards of Auditing. In Poland, the process is regulated by the aforementioned law as well as by professional standards passed and published by the National Chamber of Statutory Auditors. In this article, the author discusses the process of such review by describing its objectives and tasks with particular consideration to the results, which constitute a written opinion and report prepared by the auditor. Open Pension Funds (OPF) by law are subject to annual review by a registered auditor. The written opinion, together with the report from the audit, serve as tools for confirming the proper operation of a fund. Due to the specific nature of the fundsʼ operations, however, the audit process differs slightly from a typical procedure. An additional, characteristic element is the verification of how funds are invested (in what financial instruments) as well as the need to take into account the relationship between an OPF and the Pension Societies that manage it. Differences are also evident in the auditorʼs report, which contains a ratio analysis of fund operations, with different ratios than typical for this kind of enterprise..

(15)