Organizacja procesu transferu technologii w skali międzynarodowej

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 731. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Marek Dziura Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsi´biorstw. Organizacja procesu transferu technologii w skali mi´dzynarodowej 1. Wprowadzenie Wyzwania rozwojowe, budowa sprawnej gospodarki rynkowej i wola w∏àczania si´ na partnerskich warunkach do gospodarki Êwiatowej sà w d∏ugim okresie zdeterminowane umiej´tnoÊcià tworzenia skutecznych mechanizmów i form pobudzania procesów innowacyjnych. Podstaw´ do oczekiwanego post´pu technologicznego powinni tworzyç krajowi przedsi´biorcy wraz z lokalnymi instytucjami naukowymi. KoniecznoÊcià stajà si´ wielokierunkowe dzia∏ania dynamizujàce transfer technologii.. 2. Instytucje i organizacje zajmujàce si´ transferem technologii w skali mi´dzynarodowej Transfer technologii jest interpretowany w najprostszych ujćiach jako: – „wielostronny przep∏yw informacji i techniki przez granice dzielàce nauk´, technik´ i Êwiat praktyczny”1, – „transfer nauki i techniki do ewentualnych u˝ytkowników w praktycznie najkrótszym czasie i w j´zyku, jaki dla nich jest zrozumia∏y”2. Mi´dzynarodowy transfer technologii jest ujmowany jako proces przeniesienia z kraju dawcy okreÊlonej wiedzy technicznej oraz zastosowania jej, po koniecznych zabiegach adaptacyjnych, w kraju odbiorcy. Jest to Êwiadomy akt wykorzystania w jednym kraju wiedzy technicznej, która jest lub by∏a uprzed1 F. Bradbury, Transfer Process In Technical Change, Sijthoff and Hoordhoof, Amsterdam 1978, s. 23. 2 M.J. Baker, Product Policy and Management, Macmillan, London 1976, s. 5..

(2) Marek Dziura. 88. nio wykorzystana w innym kraju. Podobnie ujćie transferu technologii przedstawia J. Monkiewicz, stwierdzajàc, ˝e jest to „proces przeniesienia z kraju dawcy okreÊlonej technologii oraz wykorzystania jej (po koniecznych zabiegach adaptacyjnych) w kraju odbiorcy technologii”3. Wed∏ug W. Nasierowskiego i M. Nowakowskiego transfer technologii mo˝na interpretowaç jako „nabycie, rozwój i wykorzystanie wiedzy technologicznej w jakikolwiek formalny lub nieformalny sposób przez kraj, w którym dana technologia nie powsta∏a. Nieformalne metody realizacji transferu technologii obejmujà wymian´ personelu naukowego i technologicznego, konferencje naukowe i techniczne, pokazy targowe i wystawy, kszta∏cenie i szkolenie obcokrajowców, misje handlowe oraz wywiad przemys∏owy”4. W w´˝szym sensie w∏àcza si´ do pojćia transferu technologii tylko licencjonowane (w zakresie wzorów przemys∏owych, patentów, technik, procesów produkcyjnych i znaków handlowych) us∏ugi, jak np.: konsulting, us∏ugi in˝ynieryjne, oÊwiatowe i naukowe oraz wymian´ rezultatów B+R. Rozwój spo∏eczno-gospodarczy, a w tym i innowacji, wp∏ywa na formy, w jakich dokonuje si´ transfer technologii. Zasadnicze zmiany zachodzàce w tej dziedzinie zarówno jakoÊciowe, jak i iloÊciowe zmierzajà w dwóch kierunkach. Pierwszy, to rozwój wymiany wiedzy niematerialnej, a zatem takie formy, jak: kooperacja w dziedzinie badaƒ naukowych, kszta∏cenie i doskonalenie kadr, wspó∏praca z organizacjami mi´dzynarodowymi, rozwój systemu wspierania przedsi´wzi´ç innowacyjnych, wymiana informacji. Drugi kierunek to rozwój nowych form wymiany wiedzy materialnej: licencje, know-how, us∏ugi doradczo-in˝ynierskie, obrót maszynami i urzàdzeniami. UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Development) podaje nast´pujàce sposoby transferu technologii: – przep∏yw ksià˝ek, magazynów i innych publikowanych informacji, – migracja osób pomi´dzy krajami, – edukacja i szkolenie, – wymiana informacji i personelu poprzez programy wspó∏pracy technicznej, – zatrudnienie obcych ekspertów i konsultacje, – import urzàdzeƒ i maszyn oraz towarzyszàcej literatury, – umowy licencyjne na procesy produkcyjne, zastosowanie znaków towarowych, patentów itp., – bezpoÊrednie inwestycje zagraniczne5. Wymienione sposoby transferu technologii wyst´pujà zarówno w literaturze krajowej, jak i zagranicznej – nie ma zasadniczych ró˝nic w ujćiu tego problemu. Na podstawie przytoczonych okreÊleƒ sposobów transferu i porów-. J. Monkiewicz, Mi´dzynarodowy transfer wiedzy technicznej, PWN, Warszawa 1981, s. 18. W. Nasierowski, M. Nowakowski, Biznes mi´dzynarodowy, CIM, Warszawa 1994, s. 70. 5 Guidelines for the Study of the Transfer of Technology to Developing Countries, UNCTAD, New York 1972, s. 8. 3 4.

(3) Organizacja procesu transferu technologii.... 89. nujàc je z wyst´pujàcymi ujćiami, sàdziç mo˝na, ˝e definicja przedstawiona przez UNCTAD jest szersza i obejmuje wszystkie mo˝liwe formy transferu.. 3. Formy mi´dzynarodowego transferu technologii W analizie transferu technologii nale˝y uwzgl´dniç wzajemne przyczynowo-skutkowe powiàzania istniejàcych form transferu. Mo˝na wyodr´bniç trzy nast´pujàce grupy: – formy rzeczowe (przedmiotowe) – klasyfikowane z punktu widzenia przedmiotu transferu, – formy organizacyjne – ujmowane wed∏ug stopnia zorganizowania transferu, – formy instytucjonalno-prawne – rozpatrywane pod wzgl´dem powiàzaƒ formalnych mi´dzy podmiotami transferu6. W ramach poszczególnych grup mo˝na wyró˝niç szczegó∏owe formy mi´dzynarodowego transferu technologii (tabela 1). Tabela 1. Formy mi´dzynarodowego transferu technologii Grupy form. Formy transferu technologii. Przedmiotowe (rzeczowe). 1. Wymiana informacji naukowo-technicznej i ekonomicznej 2. Wymiana, szkolenie i doskonalenie kwalifikacji kadry naukowo-technicznej, doradztwo naukowo-techniczne i ekonomiczne 3. Prowadzenie prac naukowo-badawczych i rozwojowych oraz wymiana wyników badaƒ i aparatury badawczej, wymiana doÊwiadczeƒ w dziedzinie zastosowaƒ i wdro˝eƒ rezultatów prac badawczych. Organizacyjne. 1. Koordynacja badaƒ 2. Kooperacja i specjalizacja w prowadzeniu badaƒ 3. Wspólne badania (tworzenie mi´dzynarodowych zespo∏ów badawczych, instytutów naukowo-badawczych itp.) 4. Wspó∏praca we wdro˝eniu wyników badaƒ (nauki w technice i techniki w produkcji).. Instytucjonalno-prawne. 1. Wielostronne umowy i porozumienia mi´dzynarodowe dotyczàce transferu technologii 2. Mi´dzynarodowe porozumienia dwustronne (ramowe i mi´dzynarodowe) 3. Porozumienia mi´dzy instytucjami oraz organizacjami naukowymi i technicznymi. èród∏o: A. Blajer, W. Janowski, Mi´dzynarodowy transfer technologii, Uniwersytet ¸ódzki, ¸ódê 1986.. Analiza istniejàcych form transferu technologii to badanie procesu rozwoju transferu technologii w ramach poszczególnych form (przechodzenie do coraz doskonalszych form), wymaga zatem przyjćia okreÊlonego typu post´powania. 6. A. Blajer, W. Jankowski, op. cit..

(4) 90. Marek Dziura. Cele transferu technologii (wytyczone przez krajowà i mi´dzynarodowà polityk´ naukowo-technicznà, a okreÊlane w d∏ugookresowych programach wspó∏pracy) to: – formy przedmiotowe (okreÊlone w ujćiu bran˝owym i problemowym przez cele), – formy organizacyjne (wyra˝ajàce aktualny i zamierzony stopieƒ podzia∏u pracy w dzia∏alnoÊci naukowo-technicznej), – formy instytucjonalno-prawne (zapewniajàce najwy˝szà sprawnoÊç realizacji form rzeczowych, organizacyjnych transferu technologii). KolejnoÊç ta odzwierciedla zarazem istot´ i ukierunkowanie dalszego procesu badawczego, gdy˝ dana organizacja, dokonujàc wyboru celów importu technologii z punktu widzenia bie˝àcych i d∏ugofalowych zadaƒ wynikajàcych z jej rozwoju, powinna rozpatrywaç je w Êcis∏ej korelacji z optymalnie dostosowanymi do realizacji tych zadaƒ formami przedmiotowymi transferu technologii. Ogólnie mo˝na stwierdziç, ˝e formy te powinny sprzyjaç skutecznemu dop∏ywowi technologii dla zwi´kszenia konkurencyjnoÊci organizacji oraz u∏atwiç kszta∏towanie nowych zasobów firmy. Tak okreÊlone cele i odpowiadajàce im formy przedmiotowe determinujà z kolei wybór najefektywniejszych form organizacyjnych, wyra˝ajàcych aktualny i zamierzony stopieƒ podzia∏u pracy w dzia∏alnoÊci naukowo-technicznej, a na dalszym etapie form instytucjonalno-prawnych, które zapewniajà najwy˝szà sprawnoÊç realizacji form rzeczowych i organizacyjnych mi´dzynarodowego transferu technologii. Transfer jest okreÊlony jako proces przep∏ywu informacji o wyst´pujàcych rodzajach innowacji od nadawcy do odbiorcy, czyli tego, kto okreÊlonà innowacj´ przyswaja. W rozwa˝aniach dotyczàcych transferu innowacji mo˝na spotkaç jego ró˝ne podzia∏y: transfer dwustronny i wielostronny, transfer oparty na wi´zi typu bezpoÊredniego i poÊredniego, transfer pionowy i poziomy. Transfer dwustronny dotyczy dwóch partnerów: jest uwa˝any za ∏atwy i prosty w realizacji, najszybciej prowadzàcy do uzgodnieƒ i konkretnych rezultatów. Transfer wielostronny obejmuje wićej ni˝ dwóch partnerów i ma na celu efektywniejsze wykorzystanie mo˝liwoÊci w ramach mi´dzynarodowego podzia∏u prac. Jest to transfer trudniejszy od transferu dwustronnego. Wyst´puje w nim zazwyczaj wiele ograniczeƒ typu politycznego i ekonomicznego. Transfer oparty na wi´ziach typu bezpoÊredniego wyst´puje mi´dzy krajowym systemem naukowo-badawczym a kompleksem systemów zagranicznych, w odró˝nieniu od transferu opartego na wi´ziach typu poÊredniego, które wynikajà z traktowania krajowego systemu badawczo-rozwojowego (a tak˝e ca∏ej gospodarki) jako elementu systemu. Wi´zi typu poÊredniego wynikajà te˝ z faktu, ˝e po stronie przeciwnej funkcjonujà równie˝ systemy integracyjne (Unia Europejska, OECD), które z za∏o˝eƒ statutowych wywierajà wp∏yw na transfer innowacji. Nale˝y zaznaczyç, ˝e istniejà wspó∏zale˝noÊci mi´dzy wi´ziami typu bezpoÊredniego i poÊredniego..

(5) Organizacja procesu transferu technologii.... 91. W literaturze wyró˝nia si´ tak˝e dwa podstawowe typy transferu innowacji: transfer pionowy, który polega na przep∏ywie innowacji od badaƒ podstawowych poprzez prace rozwojowe a˝ do produkcji, oraz transfer poziomy, obejmujàcy przep∏yw technologii z jednego sektora do drugiego. Transfer poziomy jest ujmowany jako transfer przestrzenny albo transfer sytuacyjny. Transfer przestrzenny to transfer innowacji z jednego uk∏adu gospodarczego do drugiego, a transfer poziomy sytuacyjny to wykorzystanie danych innowacji w innym ni˝ dotychczas zastosowaniu. Pionowy i poziomy transfer innowacji prowadzi do jej rozpowszechniania si´ w danym systemie gospodarczym, czyli do jej dyfuzji. Tym samym zidentyfikowane powy˝ej poszczególne rodzaje transferu stanowià elementy sk∏adowe szerszego pojćia – dyfuzji wiedzy technicznej7. Wszystkie omawiane rodzaje transferu technologii majà pewne elementy wspólne. Nale˝y do nich zaliczyç: nadawc´ innowacji, odbiorc´ innowacji, kana∏y przep∏ywu innowacji, treÊç innowacji, czas przep∏ywu innowacji, efektywnoÊç innowacji itp. Ogólnie mo˝na stwierdziç, ˝e transfer innowacji jest procesem spostrzegania, zbierania, przekazywania i wykorzystania informacji o okreÊlonych rodzajach wiedzy technicznej.. 4. Kana∏y mi´dzynarodowego transferu technologii Przedsi´biorstwa mogà wybieraç ró˝ne mo˝liwoÊci przenoszenia rozwiàzaƒ technicznych w zale˝noÊci od szybkoÊci i kosztów tego typu przedsi´wzi´ç. W tabeli 2 pokazano udzia∏ poszczególnych projektów B+R w transferze techniki wed∏ug kana∏ów przep∏ywu (przez pierwsze pi´ç lat od komercjalizacji nowych technologii). Dane tabeli pokazujà, ˝e najwa˝niejszym i najcz´Êciej wykorzystywanym kana∏em mi´dzynarodowego transferu techniki sà subsydia zagraniczne, nast´pnie eksport i licencje, a najs∏abiej eksploatowane sà joint ventures. Mo˝na równie˝ zauwa˝yç, ˝e wi´kszoÊç innowacji produktowych jest transferowanych za granic´ g∏ównie za pomocà subsydiów zagranicznych, natomiast innowacje procesowe sà przesy∏ane przede wszystkim w postaci eksportu techniki. Ponadto za pomocà subsydiów zagranicznych odbywa si´ transfer techniki wysoko dochodowej, co wynika z dostarczania przez twórców wielu innowacji wraz z prawami autorskimi i informacjami dotyczàcymi mo˝liwoÊci wykorzystania nowych rozwiàzaƒ technicznych. Taki sposób transferu techniki powoduje dodatkowo wzrost konkurencyjnoÊci przedsi´biorstw, ga∏´zi i ca∏ych gospodarek. Od czasu, gdy przedsi´biorstwa mi´dzynarodowe zacz´∏y lokowaç swoje oddzia∏y czy filie za granicà w celu adaptacji nowych produktów czy procesów technologicznych, mo˝na mówiç o „powrotnym transferze technologii” (reverse technology transfer). Firmy zagraniczne otrzymujàce rozwiàzania techniczne bardzo cz´sto przesy∏ajà je z powrotem do przedsi´biorstw, które je stworzy∏y. Jak podajà E. Mansfield i A. Romeo, w 1979 r. oko∏o 47% wydatków na 7. J. Monkiewicz, op. cit., s. 18 i nast..

(6) Marek Dziura. 92. B+R transferowanych za granic´ powróci∏o do USA8. Udzia∏ ten jest znacznie wy˝szy w bran˝ach maszynowej i produkujàcej narz´dzia precyzyjne, a niewiele mniejszy w przemyÊle elektrycznym. Tabela 2. Kana∏y mi´dzynarodowego transferu techniki Kategoria Projekty B+R: – 16 firm przemys∏owych – 7 firm chemicznych Cel projektu: – zupe∏nie nowe produkty – ulepszenie produktu – zupe∏nie nowy proces – ulepszenie procesu Szacowana stopa zwrotu z projektów: – mniej ni˝ 20% – 20–39% – 40% i wićej. Subsydia zagraniczne. Eksport. Licencje. Joint ventures. Ogó∏em (w %). 85 62. 9 21. 6 12. – 5. 100 100. 72 69 17 45. 4 9 83 52. 24 22 – 2. – – – 1. 100 100 100 100. 36 46 100. 19 29 –. 37 20 –. 8 5 –. 100 100 100. èród∏o: E. Mansfield, A. Romeo, S. Wagner, Foreign Trade and U.S. Research and Development [w:] Innovation, Technology and the Economy, E. Elgar, Aldershot 1995, s. 55.. Najwa˝niejsza przyczyna, dla której zagraniczne laboratoria transferujà tak du˝à iloÊç technologii z powrotem do firm macierzystych, to brak mo˝liwoÊci d∏ugoookresowego serwisowania i adaptacji technologii. Przedsi´biorstwa b´dàce odbiorcami nowej techniki oczekujà szybkich mo˝liwoÊci wprowadzania nowych rozwiàzaƒ technicznych w nowych produktach i procesach. Je˝eli tak si´ nie dzieje, bardzo cz´sto transfer ma kierunek odwrotny. „Powrotny transfer techniki” ma du˝e znaczenie dla zyskownoÊci i sposobów dzia∏ania przedsi´biorstw dominujàcych. Dzia∏alnoÊç zmierzajàcà do podnoszenia poziomu konkurencyjnoÊci przedsi´biorstw mo˝na przedstawiç w ramach pewnego systemu tworzenia wartoÊci (value chain), w którym poszczególne rodzaje aktywnoÊci gospodarczej uzupe∏niajà si´ w ramach: – procesów produkcyjnych, marketingowych, dystrybucji i us∏ug produktowych (dzia∏alnoÊç podstawowa), – nak∏adów, technologii, zasobów ludzkich i infrastruktury wspomagajàcej wszystkie elementy (dzia∏alnoÊç uzupe∏niajàca).. 8. E. Mansfield, A. Romeo, S. Wagner, op. cit., s. 127..

(7) Organizacja procesu transferu technologii.... 93. Obecnie podstawà strategii konkurencyjnych przedsi´biorstw staje si´ rywalizacja mi´dzynarodowa. Ró˝ni si´ ona zdecydowanie od dzia∏aƒ w ramach konkurencyjnoÊci wewn´trznej. Szczególnà rol´ w tym procesie odgrywajà dzia∏ania instytucji rzàdowych, które majà stymulowaç proces tworzenia mechanizmów konkurencyjnych i poprawy zdolnoÊci konkurencyjnej poszczególnych krajów. ZdolnoÊç konkurencyjna uwzgl´dniaç powinna analiz´ wielu czynników rozwojowych, takich jak: wielkoÊç i struktura czynników produkcji, efektywnoÊç ich wykorzystania, system spo∏eczno-gospodarczy, polityka ekonomiczna paƒstwa, uwarunkowania mi´dzynarodowe9. EkonomiÊci od ponad 30 lat zwracajà uwag´ na coraz wi´ksze znaczenie kategorii techniki i innowacji. Wynika to cz´Êciowo z rezultatów badaƒ empirycznych zwiàzanych ze wzrostem gospodarczym i wymianà mi´dzynarodowà, a tak˝e ze zmiany podejÊcia do teorii handlu zagranicznego opartej na modelu konkurencji niedoskona∏ej. Najistotniejszym punktem tego typu analizy jest wyst´powanie w poszczególnych okresach badaƒ nast´pujàcych trudnoÊci: – nieodpowiedniego sposobu pomiaru wewn´trznej i mi´dzynarodowej dzia∏alnoÊci innowacyjnej, – statycznego podejÊcia do problemów wymiany mi´dzynarodowej. W najnowszych kierunkach rozwoju mi´dzynarodowych stosunków gospodarczych mo˝na zauwa˝yç próby wprowadzenia niektórych elementów dynamiki powiàzanych z ekonomià skali oraz wspó∏zawodnictwem mi´dzy krajami. Wymiana mi´dzynarodowa, b´dàca dziedzinà wysoce dynamicznà, wp∏ywa na zmiany podstawowych agregatów ekonomicznych: popytu, poda˝y, inwestycji oraz post´pu technologicznego. Ponadto jest g∏ównym mechanizmem pozwalajàcym na transfer techniki. Post´p techniczny ma, w mikroskali, charakter skokowy i incydentalny. Prowadzi to do cz´stego pojawiania si´ luk technologicznych mi´dzy gospodarkami czy przedsi´biorstwami oraz do procesu ró˝nicowania i upodabniania si´ mo˝liwoÊci technologicznych. Wyprzedzenia czy opóênienia majà charakter dynamiczny ze wzgl´du na mechanizm transferu techniki. Rozwój luk technologicznych zale˝y od zdolnoÊci innowacyjnych gospodarki okreÊlanych jako: – baza naukowo-badawcza kraju czy firmy, – bodêce ekonomiczne stymulujàce procesy technologiczne, – specyfika danego procesu technologicznego (endogenicznoÊç lub egzogenicznoÊç procesu), – charakter polityki rzàdowej. NierównomiernoÊç zmian technologicznych jest bodêcem do funkcjonowania poszczególnych firm w tym samym okresie, natomiast istotà zmian jest ewolucyjnoÊç procesu innowacji, transferu technologii i dyfuzji nierównomiernie roz∏o˝onych produktów czy technik produkcji. Tworzàce si´ na poziomie gospodarek luki techniczne wynikajà bezpoÊrednio ze zró˝nicowanego poziomu rozwoju 9 W. Bieƒkowski, Reaganomika i jej wp∏yw na konkurencyjnoÊç gospodarki amerykaƒskiej, PWN, Warszawa 1995, s. 32..

(8) 94. Marek Dziura. gospodarczego. Zró˝nicowanie to stanowi ekwiwalent korzyÊci absolutnych Smitha, które wp∏ywajà na procesy dostosowawcze w obr´bie systemów gospodarczych, jak równie˝ pomi´dzy krajami. L. Soete wyodr´bnia dwa typy dostosowaƒ: – mi´dzysektorowe wewnàtrzkrajowe ró˝nice w lukach technologicznych prowadzà do specjalizacji w sektorach przynoszàcych korzyÊci komparatywne; wersja statyczna tej koncepcji okreÊlana jest w kategoriach efektywnoÊci alokacyjnej (model Ricardo); wersja dynamiczna, czyli ewolucja luk technologicznych to „korzyÊci komparatywne Schumpetera” (Schumpeterian efficiency), prowadzàce do d∏ugookresowego wzrostu efektywnoÊci, – wyst´pujàce mi´dzy krajami mi´dzysektorowe luki techniczne wywo∏ujà zmiany w udzia∏ach eksportowych, czyli przesunićiach konkurencyjnoÊci strukturalnej poszczególnych gospodarek10. Efektem tych procesów sà tzw. ujawnione korzyÊci komparatywne (revealed comparative advantages), które obejmujà zmiany alokacji zasobów i zmiany ogólnego poziomu nak∏adów na mi´dzynarodowà ekspansj´ gospodarki. Zmiany technologiczne sà ÊciÊle powiàzane ze wzrostem gospodarczym i zmianami strukturalnymi w obr´bie gospodarki. Z jednej strony technologia generuje wzrost, z drugiej zaÊ wzrost wp∏ywa na rozwój technologii. Relacje te opisywane sà od strony popytowej (model keynesowski), jak i poda˝owej (model schumpeterowski)11. J.A. Schumpeter, uzupe∏niajàc model Keynesa o stron´ poda˝owà, wprowadza do analizy efekty dzia∏alnoÊci inwestycyjnej: obni˝k´ kosztów produkcji, wzrost efektywnoÊci, innowacje produktowe i procesowe, zyski nadzwyczajne i zmiany strukturalne. Zmiany te nap´dzajà wzrost gospodarczy, podnoszàc makroekonomicznà efektywnoÊç procesów gospodarczych, a wić decydujà o tempie rozwoju gospodarczego. Mechanizmy te tworzà dwa rodzaje efektywnoÊci: – od strony popytowej – efektywnoÊç wzrostowa (growth efficiency), – zwiàzana z czynnikami poda˝owymi – efektywnoÊç schumpeterowska (Schumpeterian efficiency). Poziom obu rodzajów efektywnoÊci wynika z procesów innowacyjnych wyst´pujàcych w poszczególnych gospodarkach oraz z ich pozycji konkurencyjnej. Prowadzi to do rozwoju handlu opartego na lukach technologicznych12. Wspó∏czesne teorie handlu zagranicznego okreÊlajà baz´ handlu technologiami mi´dzy paƒstwami wysoko rozwini´tymi, które dominujà w procesie wymiany handlowej. Warunki tego typu wymiany wynikajà z trzech koncepcji: 10 L. Soete, Technical Change Theory and International Trade Competition [w:] Science, Technology and Free Trade, J. de la Mothe, L.M. Ducharme (eds), Pinter Publisher, London 1990, s. 11–12. 11 Zmiany zagregowanego popytu wynikajà z innowacji technicznych i zmian udzia∏ów rynkowych (wzrost konkurencyjnoÊci). Wzrost innowacji i konkurencyjnoÊci prowadzi do szybszego tempa wzrostu gospodarczego. JednoczeÊnie wzrost zagregowanego popytu przyspiesza zmiany technologiczne endogeniczne (demand-pull technology). 12 G. Dosi, J. Zysman, L.D. Tyson, Technology, Trade Policy and Schumpeterian Efficiencies [w:] Science, Technology and Free Trade, J. de la Mothe, L.M. Ducharme (eds), Pinter Publisher, London 1990 s. 34–36..

(9) Organizacja procesu transferu technologii.... 95. – konkurencji technologicznej (ró˝na stopa innowacyjnoÊci gospodarek), – relatywnych zmian w pozycji konkurencyjnej poszczególnych krajów, – luki technologicznej13. Procesy konkurencji technologicznej wynikajà z ró˝nic w wyst´powaniu post´pu technicznego w poszczególnych krajach, sektorach czy firmach. Istotà zaÊ jest osiàgnićie przewagi konkurencyjnej nad gospodarkami opóênionymi. Ró˝nice technologiczne prowadzà do powstawania wymiany handlowej z dwóch powodów: – posiadanie nowoczesnej technologii dajàcej monopol i rent´, które mogà byç wykorzystane przez uruchomienie eksportu, – ró˝nice w tempie rozwoju wiedzy i innowacji wynikajàce z ich specyfiki, zwiàzanej z czasem realizacji procesu innowacji lub naÊladownictwa14. Kraje wysoko rozwini´te koncentrowa∏y zawsze praktycznie ca∏à dzia∏alnoÊç innowacyjnà przy znacznym zró˝nicowaniu rozwoju technologicznego w ich obr´bie. Od po∏owy lat osiemdziesiàtych mo˝na jednak zauwa˝yç zmiany w zakresie konwergencji technologicznej15, skracania opóênienia naÊladowczego krajów s∏abiej rozwini´tych, zmian przywództwa technologicznego (spadek dominacji USA, wzrostu pozycji Japonii i Europy Zachodniej), wzrost potencja∏u technologicznego Azji, a tak˝e wp∏ywu ró˝nic w poziomie innowacyjnoÊci na eksportowe udzia∏y rynkowe i konkurencyjnoÊç. Powy˝sze czynniki pokazujà, ˝e dzia∏alnoÊç innowacyjna powinna byç rozpatrywana i analizowana przez pryzmat globalizacji procesów innowacyjnych i zmian ich znaczenia w obr´bie zarówno gospodarek wysoko rozwini´tych, jak i rozwijajàcych si´. Skoro podzia∏ zakumulowanego bogactwa materialnego i ludzkich umiej´tnoÊci jest wÊród narodów bardzo nierównomierny, nale˝a∏oby oczekiwaç, ˝e wi´kszoÊç dzia∏alnoÊci wynalazczej Êwiata lokalizuje si´ w gospodarkach zaawansowanych na obszarach TFA lub w jego pobli˝u16. Dane potwierdzajà tego rodzaju koncentracj´. Udzia∏ wydatków na B+R w PKB krajów rozwijajàcych si´ stanowi tylko oko∏o piàtà cz´Êç odpowiedniego udzia∏u w pozosta∏ych krajach. Koncentracja Êwiatowej dzia∏alnoÊci badawczo-rozwojowej w krajach rozwini´tych jest nawet du˝o wi´ksza ni˝ koncentracja Êwiatowego dochodu. Przyjmujàc liczb´ ludnoÊci Êwiata za 100%, na kraje rozwijajàce si´ przypada-. 13 U. Cantner, H. Hanusch, Process and Product Innovations in an International Trade Context, „Economic of Innovation and New Technology” 1993, vol. 2, nr 3, s. 217–236; G. Dosi, K. Pavitt, L. Soete, The Economics of Technical Change and International Trade, Harvester Wheatsheat, London 1990, s. 15–25. 14 M.V. Posner, International Trade and Technical Change,,Oxford Economic Papers” 1961, vol. 12, s. 81–83. 15 Konwergencja technologiczna – powstawanie analogicznych rozwiàzaƒ technologicznych, niezale˝nie od siebie, w ró˝nych regionach Êwiata, w podobnych warunkach rozwojowych. 16 TFA (Technology Frontier Area), oznacza najbardziej zaawansowanà technologicznie cz´Êç gospodarki Êwiatowej. Zob. S. Gomu∏ka, Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa 1998, s. 7 i nast..

(10) 96. Marek Dziura. ∏o w latach osiemdziesiàtych ubieg∏ego stulecia oko∏o 70% ludnoÊci, 10% personelu B+R i 4% wydatków na B+R. Klasyfikacj´ bardziej szczegó∏owà ni˝ rozró˝nienie pomi´dzy krajami rozwijajàcymi si´ i rozwini´tymi zaproponowa∏ R. Evenson17. Zamierza∏ on zidentyfikowaç rozk∏ad ró˝nych typów nowych patentów wynalazczych i znaków firmowych. U˝ytecznoÊç danych o patentach przyznanych w ró˝nych krajach jest jednak ograniczona ze wzgl´du na znaczne ró˝nice – zarówno pomi´dzy krajami, jak i w czasie – w zasadach przyznawania patentów, a tak˝e z powodu zmian w potencjalnym znaczeniu nowych patentów dla gospodarki. Procent wynalazków, dla których nikt nie stara si´ o patent tak˝e zmienia si´ pomi´dzy krajami i w czasie. Wi´kszoÊç takich wynalazków, szczególnie w by∏ych gospodarkach socjalistycznych i gospodarkach rozwijajàcych si´ nadaje si´ jedynie do wykorzystania wewnàtrz tych gospodarek. Nie mo˝e byç mowy o przyznaniu praw, które przyciàgajà do najbardziej rozwini´tych krajów nie tylko lepsze warunki badawcze, ale przede wszystkim wy˝sze zarobki. Z punktu widzenia maksymalizacji Êwiatowej stopy innowacji ta dwustronna zale˝noÊç – drena˝ mózgów z jednej strony, a transfer technologii z drugiej – jest niewàtpliwie ekonomicznie efektywna. Skoro wi´kszoÊç nowych technologii jest wytwarzana w TFA lub w jego pobli˝u (które geograficznie i demograficznie obecnie stanowi wzgl´dnie ma∏à cz´Êç Êwiata), nale˝a∏oby zrozumieç, jak wynaleziona tam technologia rozprzestrzenia si´ w Êwiecie. Mo˝na tego dokonaç np. za pomocà tzw. krzywej kapeluszowej18. Zale˝noÊç opisywana tà krzywà to empiryczne prawo wskazujàce, ˝e mi´dzynarodowy transfer technologii jest g∏ównym êród∏em innowacji i wzrostu w wi´kszoÊci krajów TFA. W szczególnoÊci mo˝na zauwa˝yç, ˝e najwy˝szy wzrost wydajnoÊci wyst´puje w krajach Êrednio rozwini´tych. Sà one zatem w stanie szybko doganiaç TFA, nawet jeÊli ich w∏asna dzia∏alnoÊç wynalazcza jest ma∏a. Dynamika innowacji w czasie tego technologicznego doganiania motywuje nasze zainteresowanie ekonomià mi´dzynarodowego transferu technologii. Transfer technologii jest równie wa˝ny dla silnie innowacyjnych rozwini´tych gospodarek rynkowych. Du˝a lub Êrednia gospodarka tej kategorii, taka jak gospodarka Japonii, Niemiec, Francji lub Wielkiej Brytanii, produkuje lub mo˝e produkowaç niemal wszystkie konwencjonalne dobra, na które istnieje znaczàcy popyt wewn´trzny, ale sama stanowi wzgl´dnie ma∏à cz´Êç, zazwyczaj mniej ni˝ 10%, ca∏kowitej Êwiatowej produkcji wynalazków. Dost´p do zagranicznych wynalazków jest konieczny nawet dla tych gospodarek.. 17 R&D, Patents and Productivity, Z Griliches (ed.), University of Chicago Press for the National Bureau of Economic Research, chapter 5, Illinois, Chicago 1987. 18 S. Gomu∏ka, Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa 1998, s. 131 i nast..

(11) Organizacja procesu transferu technologii.... 97. 5. Sposoby transferu technologii Transfer wynalazku z kraju do kraju mo˝e si´ odbywaç na wiele sposobów. Stosuje si´ czasem nast´pujàcy podwójny podzia∏ na nieucieleÊniony i ucieleÊniony transfer technologii oraz na transfer handlowy i niehandlowy19. Transfer nieucieleÊniony polega na przekazaniu opisu s∏ownego, szkicu, artyku∏u badawczego, projektu konstrukcyjnego czy ksià˝ki opisujàcej jakiÊ nowy produkt lub maszyny i urzàdzenia potrzebne do nowego procesu produkcyjnego. Czasem transfer technologii obejmuje jakieÊ urzàdzenie, jego plany konstrukcyjne opisujàce jak ono dzia∏a i podrćznik z instrukcjà obs∏ugi. Taki transfer jest ucieleÊniony i nieucieleÊniony zarazem. Dost´p do danych o imporcie maszyn i wyposa˝enia z krajów rozwini´tych doprowadzi∏ badania empiryczne nad wielkoÊcià i ekonomicznymi konsekwencjami transferu technologii do skupienia si´ na jego postaci ucieleÊnionej. Transfer w tej postaci jest dominujàcym kana∏em transferu technologii dla krajów z nieznaczàcym w∏asnym B+R i mo˝liwoÊciami in˝ynierskimi, gdy˝ muszà one importowaç zarówno umiej´tnoÊci, jak i same urzàdzenia. B+R oraz mo˝liwoÊci in˝ynierskie okreÊlajà tak˝e zdolnoÊç do przyjmowania nowej technologii w postaci nieucieleÊnionej. Wi´kszoÊç Êrednio i wysoko rozwini´tych krajów ma tego rodzaju du˝e zdolnoÊci absorpcyjne. Kraje te majà zazwyczaj wykwalifikowany personel i skomplikowane wyposa˝enie konieczne do produkcji maszyn potrzebnych do wytwarzania nowego, wynalezionego za granicà produktu lub zastosowania nowego wynalezionego za granicà procesu produkcyjnego. Z tych powodów mo˝na sàdziç, ˝e nieucieleÊniony transfer do tych krajów jest wa˝nà, a nawet dominujàcà formà importu technologii. Transfer handlowy dokonuje si´ poprzez umowy handlowe pomi´dzy stronami, które biorà w nim udzia∏: osobami prywatnymi, firmami lub rzàdami. WartoÊç takich kontraktów odzwierciedla si´ w statystykach handlowych kraju. Zwykle jednak tylko wyniki wynalazcze ostatnich kilku lat sà obj´te patentami lub w inny sposób zabezpieczone. Wi´kszoÊç starszej technologii i niemal ca∏a (nowa i stara) nauka dost´pna (prawie) za darmo, nie jest przedmiotem ˝adnych umów handlowych. Transfer technologii (bez wzgl´du na to czy jest on handlowy, czy te˝ nie) prawie zawsze wià˝e si´ z kosztami. Sà to wszystkie wydatki, które trzeba ponieÊç, ˝eby otrzymaç zagranicznà technologi´ i zapewniç jej skuteczne wykorzystanie. Zazwyczaj obejmujà one op∏aty patentowe oraz koszty przekazania i przyjćia ca∏ej stosowanej wiedzy i umiej´tnoÊci, co obejmuje tak˝e informacje „peryferyjne” odnoszàce si´ do projektowania i budowy odpowiedniego zak∏adu produkcyjnego, instalacji wyposa˝enia, organizacji i obs∏ugi produkcji, kontroli jakoÊci, modyfikacji technologii i szkolenia si∏y roboczej.. 19. P. Hanson, Trade and Technology In Soviet – Western Relations, Macmillan, London 1981..

(12) 98. Marek Dziura. Koszty takie analizowa∏ szczegó∏owo m.in. D.J. Teece20. W swoim studium w przypadku 26 projektów inwestycyjnych obejmujàcych mi´dzynarodowy transfer technologii stwierdzi∏, ˝e ca∏kowite koszty transferu wynosi∏y Êrednio 19% ca∏kowitych kosztów projektu, przy czym zakres zmiennoÊci w tym wypadku waha∏ si´ od 2 do 59%. D.J. Teece ustali∏, ˝e cztery zmienne majà szczególnie znaczàcy wp∏yw na wielkoÊç transferu, a mianowicie: – stopieƒ rozumienia nowej technologii przez tych, którym jest przekazywana, – wiek technologii, – liczba firm stosujàcych t´ lub podobnà technologi´, – kulturowe i systemowe cechy importujàcego kraju. Z ekonometrycznych oszacowaƒ D.J. Teece’a wynika, ˝e „koszty transferu spadajà, gdy zwi´ksza si´ liczba firm stosujàcych t´ samà lub »podobnà i konkurencyjnà« technologi´ oraz gdy doÊwiadczenie otrzymujàcych nowà technologi´ wzrasta”21. Na koszty transferu mo˝na patrzeç jak na pewnà form´ inwestycji – ponosi si´ je, aby kupiç lub osiàgnàç coÊ, co ma przynosiç korzyÊci. Przy danych ca∏kowitych wydatkach inwestycyjnych projekty transferu technologii mogà rywalizowaç w firmie z innymi projektami inwestycyjnymi. Zosta∏yby wić przyj´te te projekty, które obiecujà wystarczajàco wysokie stopy zysku. W modelu makroekonomicznym omówionym w nast´pnym rozdziale podj´to prób´ znalezienia optymalnego rozk∏adu zasobów inwestycyjnych pomi´dzy konwencjonalnà produkcj´, krajowe B+R i import zagranicznej technologii, uwzgl´dniajàc odpowiednie koszty i korzyÊci. OkreÊlone zostanà te˝ korzyÊci szczególnie zwiàzane z transferem technologii. Koszty i korzyÊci transferu technologii przejawiajà si´ tak˝e w modelach mikroekonomicznych22. Zazwyczaj produkcja nowego wyrobu jest najpierw rozpoczynana w kraju, w którym zosta∏ on wynaleziony. Sà jednak wyjàtki, mianowicie gdy wyrób jest skomplikowany, a zostaje wynaleziony w kraju, który nie ma wykwalifikowanej si∏y roboczej lub wyposa˝enia potrzebnego do jego produkcji R. Nelson i D. Norman przedstawili pewien model mi´dzynarodowego cyklu ˝ycia produktu oparty na obserwacji, ˝e nowo powstajàce produkty i procesy produkcyjne rzadko sà dopracowane na tyle, by nadawaç si´ do szerokiego zastosowania23. W pierwszej fazie cyklu wcià˝ potrzebna jest wielka iloÊç prac badawczo-rozwojowych, cz´sto obejmujàca tak˝e wynalezienie nowych narz´dzi i sk∏adników lub cz´Êci w przemys∏ach zaopatrujàcych, zanim nowy produkt lub proces stanà si´ w pe∏ni widoczne. W poczàtkowym stadium potrzeba du20 D.J. Teece, Technology Transfer by Multinationals Firms: the Resorce Cost f Transfering Technological Know-How, „Economic Journal” 1977, nr 87, s. 242–261. 21 Ibidem, s. 253. 22 S. Gomu∏ka, op. cit., s. 171–172. 23 R. Nelson, D. Norman, Technological Change and Factor-mix Over the Product Cycle: a Model of Dynamic Corporation Advantage, „Journal of Developmnet Economics” 1977, nr 4, s. 3–24..

(13) Organizacja procesu transferu technologii.... 99. ˝ej liczby wykwalifikowanych pracowników B+R oraz personelu nadzorczego. Przesunićie ich do mniej rozwini´tych krajów w celu wykorzystania niskich p∏ac tamtejszych mniej wykwalifikowanych pracowników produkcji mo˝e jeszcze w tej fazie nie byç zyskowne. Dopiero gdy produkcja zostanie znormalizowana, a wić nie b´dzie wymagaç tak wysokich kwalifikacji, otwarcie zak∏adów produkcyjnych w krajach o niskich p∏acach mo˝e si´ okazaç zyskowne. Oprócz tego ceny nowych wyrobów i technologii sà zwykle doÊç wysokie. Rynki dla tych produktów sà wić z poczàtku ma∏e i zlokalizowane w bogatych, rozwini´tych krajach. Niezwykle uproszczony, ale pouczajàcy, model innowacji produktu i dyfuzji mi´dzynarodowej przedstawi∏ P. Krugman24. W tym modelu zak∏ada si´, ˝e Êwiat ukszta∏towa∏ si´ z wprowadzajàcej innowacje Pó∏nocy i z naÊladujàcego Po∏udnia. Innowacje majà wy∏àcznie postaç nowych produktów i metod wytwarzania. Sposoby wytwarzania wszystkich istniejàcych dóbr nie zmieniajà si´. Wszystkie nowe produkty ulegajà dyfuzji z Pó∏nocy na Po∏udnie poprzez handel natychmiast po wynalezieniu, ale transfer metod ich produkcji zachodzi ze zw∏okà czasowà, z za∏o˝enia sta∏à dla wszystkich metod. Zarówno dzia∏alnoÊç wynalazcza na Pó∏nocy, jak i sam transfer technologii sà darmowe. Stopa innowacji na Pó∏nocy jest mierzona przez udzia∏ nowych produktów w ca∏oÊci produkcji. Zak∏ada si´, ˝e ta stopa jest sta∏a. Jedynym nak∏adem produkcyjnym jest doskonale jednorodna si∏a robocza. Zak∏ada si´ te˝, ˝e wszystkie rodzaje przemys∏u sà doskonale konkurencyjne. Pracownicy na ca∏ym Êwiecie nie tylko majà identyczne kwalifikacje, ale ich preferencje jako konsumentów wynalezionych dóbr sà tak˝e takie same. Jednostki dla ka˝dego typu produktu sà wybrane tak, aby potrzeba by∏o jednej jednostki pracy do wytworzenia jednej jednostki produktu. Ka˝dy produkt, który mo˝e byç wytwarzany na Po∏udniu (a metoda jego wytwarzania ju˝ zosta∏a poddana procesowi dyfuzji), by∏by produkowany tylko na Po∏udniu. Wynika stàd, ˝e ró˝na jest liczba (typów) produktów, które sà na tyle nowe, ˝e metody ich wytwarzania nie sà jeszcze znane na Po∏udniu. Poniewa˝ wi´kszoÊç nowych produktów wynajduje si´ na Pó∏nocy, sà one zwykle tak projektowane, by spe∏niaç raczej wyszukane ˝àdania konsumenta o wysokim dochodzie ni˝ podstawowe potrzeby biedniejszej ludnoÊci Po∏udnia. Bodêce do rozpoczynania produkcji na Po∏udniu dzia∏ajà tylko w odniesieniu do niektórych wyrafinowanych dóbr, które mo˝na ∏atwo transportowaç na rynki Pó∏nocy lub do dóbr prostych, takich jak surowce mineralne. Nierealistycznà cechà modelu Krugmana jest to, ˝e zró˝nicowanie p∏ac mi´dzy Pó∏nocà a Po∏udniem zanik∏oby ca∏kiem, gdyby te dwa regiony zdecydowa∏y si´ w ogóle nie handlowaç ze sobà. W rzeczywistym Êwiecie dominuje handel Pó∏nocy z Pó∏nocà, natomiast handel Pó∏nocy z Po∏udniem jest zbyt ma∏y, by móg∏ byç przyczynà ró˝nicy w p∏acach. Model Krugmana przecenia ewidentnie wag´ handlu mi´dzy Pó∏nocà a Po∏udniem. Realistyczne by∏oby stoso24 P. Krugman, A Model of Innovations, Technology Transfer, and the World Distribution of Income, „Journal of Political Economy” 1974, nr 87, s. 253–266..

(14) 100. Marek Dziura. wanie tego modelu do dwóch handlujàcych ze sobà krajów na podobnym poziomie rozwoju: jeden z du˝ym sektorem B+R, taki jak Niemcy lub USA, a drugi z ma∏ym sektorem B+R, taki jak W∏ochy. Kraj tej drugiej kategorii oszcz´dza∏by zasoby B+R, ale musia∏by mieç nieco ni˝sze p∏ace, aby móc eksportowaç dobra o ustalonej ju˝ pozycji w celu importowania dóbr nowo wynalezionych25. Przedsi´biorstwo z kraju b´dàcego êród∏em technologii (source country firm – SCF), które posiada przewag´ technologicznà wzgl´dem przedsi´biorstw w innym kraju ma do wyboru albo udost´pnienie swojej technologii (lub wyrobu) przedsi´biorstwom w tamtym kraju na drodze licencyjnej, albo otwarcie w∏asnego przedsi´biorstwa w kraju gospodarza (host country firm – HCF), czyli bezpoÊrednià inwestycj´ zagranicznà (foreign direct investment – FDI), albo wreszcie eksport produktu. W poczàtkowej fazie cyklu ˝ycia produktu Vernona wielkoÊç miejscowego rynku jest ma∏a, a zatem eksport produktu jest wtedy jedynym rozwiàzaniem26. Gdy popyt jest wystarczajàco du˝y, mo˝e si´ pojawiç jedna lub wićej miejscowych firm przygotowanych do wytwarzania tego produktu na licencji. To w∏aÊnie dopiero w tej fazie powstaje problem wyboru pomi´dzy sprzeda˝à licencji, a bezpoÊrednim wejÊciem na rynek – samemu lub poprzez joint venture. FDI oznacza natychmiastowe zaanga˝owanie Êrodków z perspektywà niepewnych zysków w przysz∏oÊci. Po to, by oczekiwane zyski by∏y wystarczajàco wysokie, wielkoÊç rynku musi byç odpowiednio du˝a w d∏ugim okresie, stopieƒ konkurencyjnoÊci powinien byç raczej niski, a polityka rzàdu, szczególnie co do podatków i transferu zysków za granic´, powinna byç atrakcyjna i stabilna. Przy ograniczonych krajowych oszcz´dnoÊciach w∏adze lokalne mogà woleç FDI od produkcji licencyjnej, gdy˝ SCF b´dzie musia∏a inwestowaç Êrodki natychmiast. Ponadto mo˝na oczekiwaç, ˝e b´dzie stale podnosi∏a poziom technologii kraju, w którym inwestuje. Wybór pomi´dzy FDI a licencjonowaniem zale˝y od sytuacji, a w szczególnoÊci od liczby mo˝liwych êróde∏ technologii, struktury miejscowego rynku, prawdopodobnego popytu na nowy produkt i warunków proponowanych przez dany kraj. E. Mansfield i zwiàzani z nim badacze odkryli pewne fakty o czynnikach wp∏ywajàcych m.in. na stop´ zysku, koszty transferu i wiek technologii, która podlega transferowi27. W szczególnoÊci przedstawili oni fakty wskazujàce, ˝e firmy amerykaƒskie transferujà najnowsze technologie najpierw do filii w krajach rozwijajàcych si´, a dopiero póêniej udzielajà licencji i tworzà joint ventures. Ta regularnoÊç zgadza z interpretacjà g∏oszàcà, ˝e SCF pragnie zachowaç pe∏nà kontrol´ nad nowà technologià w ciàgu 5–10 lat. Koszt zwiàzany z przyswojeniem nowej technologii jest najni˝szy w∏aÊnie w filiach, szczególIbidem, s. 253–266. R. Vernon, The Produkt Cycle Hypothesis In a New International Environment, „Oxford Bulletin of Economics and Statistics” 1979, nr 41, s. 255–267. 27 Technology Transfer, Productivity, and Economic Policy, E. Mansfield, A. Romeo, M. Schwartz, D. Teece, S. Wagner, P. Brach, Norton, New York 1982. 25. 26.

(15) Organizacja procesu transferu technologii.... 101. nie w tych, które znajdujà si´ w krajach rozwini´tych. Ten czynnik mo˝e si´ równie˝ przyczyniaç do wyst´powania obserwowanej regularnoÊci.. 6. Koszty transferu technologii Przy modelowaniu wzrostu gospodarczego nap´dzanego przez import zagranicznej technologii wa˝ne jest dobre rozumienie zmiennych majàcych wp∏yw na koszty transferu technologii. Koszty te sà zwiàzane zarówno z otrzymaniem zagranicznej technologii, jak i z zapewnieniem jej efektywnego wykorzystania. Obejmujà one op∏aty patentowe p∏acone bezpoÊrednio lub poprzez ceny transferu oraz koszty przestania i przyswojenia sobie ca∏ej stosownej wiedzy i potrzebnych umiej´tnoÊci. Wiedza ta obejmuje tak˝e informacje „peryferyjne” odnoszàce si´ do projektowania i budowy odpowiednich zak∏adów przemys∏owych, instalacji wyposa˝enia, organizacji i obs∏ugi produkcji, kontroli jakoÊci, modyfikacji technologii i szkolenia pracowników. DoÊç szczegó∏owà analiz´ kosztów transferu technologii przeprowadzi∏ D.J. Teece28. Zidentyfikowa∏ on cztery zmienne, których wp∏yw na wielkoÊç kosztów transferu jest szczególnie istotny: – stopieƒ rozumienia nowej technologii przez tych, którym jest przekazywana, – wiek tej technologii, – liczba firm stosujàcych t´ lub podobnà technologi´, – kulturowe i systemowe cechy importujàcego kraju. Z ekonometrycznych oszacowaƒ D.J. Teece’a wynika, ˝e „koszty transferu spadajà, gdy zwi´ksza si´ liczba firm stosujàcych t´ samà lub „podobnà i konkurencyjnà” technologi´ oraz gdy roÊnie doÊwiadczenie otrzymujàcych nowà technologi´”29. W ka˝dej gospodarce, zacofanej czy rozwini´tej, istnieje pewne zró˝nicowanie wskaênika produktywnoÊci czynników produkcji pomi´dzy jednostkami produkcyjnymi. Zró˝nicowanie to wydaje si´ du˝o wy˝sze w krajach mniej rozwini´tych, gdzie mo˝na zazwyczaj zidentyfikowaç dwa technologicznie ca∏kiem ró˝ne sektory: b´dàcy w zastoju du˝y sektor tradycyjny i innowacyjny ma∏y sektor nowoczesny. Pierwszy obejmuje g∏ównie rolnictwo i us∏ugi, rzemios∏o i przemys∏ drobnej wytwórczoÊci, natomiast drugi obejmuje nowoczesne gospodarstwa rolne, wi´kszoÊç górnictwa, pewne us∏ugi i wi´kszoÊç wielkoskalowej produkcji przemys∏owej. Ujmujàc to inaczej, sektor tradycyjny obejmuje przede wszystkim dzia∏alnoÊç opartà na technologii wytworzonej w kraju, natomiast dzia∏alnoÊç sektora nowoczesnego opiera si´ w du˝ym stopniu na technologii importowanej. Wysoka wydajnoÊç sektora nowoczesnego daje wy˝sze p∏ace. 28 29. D.J. Teece, op. cit., s. 171–172. Ibidem, s. s. 253..

(16) 102. Marek Dziura. i wy˝sze zyski, co z kolei przyciàga do tego sektora wi´ksze zasoby wykwalifikowanej si∏y roboczej i kapita∏u ch∏onàcego nowe technologie. W dwusektorowej gospodarce proces doganiania jest nap´dzany przez rozwój sektora nowoczesnego. Rozwój ten jest warunkowany przez poda˝ zagranicznej technologii. Poniewa˝ istniejà koszty nabywania tej technologii, jej poziom jest zmiennà decyzyjnà. Wzrost nap´dzany importem to termin zarezerwowany dla szczególnej formy transferu technologii – takiej, w której importowana technologia, a czasem tak˝e inne importowane aktywa produkcyjne sà najpierw wykorzystywane do zwi´kszenia produkcji, a dopiero póêniej do zap∏aty za import cz´Êcià dodatkowej produkcji, która zosta∏a wytworzona (bezpoÊrednio lub poÊrednio) dzi´ki temu importowi. Taka polityka wzrostu zak∏ada, ˝e ograniczenia produkcji wynikajà z ograniczonych zasobów i, co wa˝niejsze, ˝e kumulatywny zysk w produkcji b´dzie wystarczajàco wysoki, aby po zap∏acie za import, op∏aceniu procentów za kredyty i poniesieniu w∏asnych kosztów produkcji i transferu pozosta∏a jeszcze pewna nadwy˝ka. Na poziomie ca∏ej gospodarki wzrost nap´dzany importem jest zatem politykà, w której istnieje poczàtkowo pewien nap∏yw zasobów netto, w szczególnoÊci nowych technologii, i w której, jeÊli ta polityka si´ powiedzie, zachodzi przyspieszenie wzrostu zarówno w krótkim, jak i w d∏ugim okresie, mimo ˝e wyst´puje odp∏yw zasobów netto w Êrednim okresie. W modelu dualistycznej gospodarki S. Gomu∏ka i A. Nove przeprowadzili rozró˝nienie pomi´dzy mi´dzynarodowym transferem technologii a krajowym transferem technologii30. Ten ostatni pojawia si´, gdy dobra inwestycyjne wytworzone w nowoczesnym sektorze same zawierajà importowanà technologi´. Przez wytworzenie takich dóbr inwestycyjnych sektor nowoczesny zwi´ksza w efekcie iloÊç importowanego kapita∏u, przyczyniajàc si´ poÊrednio do rozpowszechniania nowoczesnej technologii. Te dwa sposoby transferu mo˝na nazwaç bezpoÊrednià i poÊrednià mi´dzynarodowà dyfuzjà technologii. Model uwzgl´dnia innowacje i redukuje skutki obydwu tych sposobów dla produkcji. Empiryczna próba oszacowania skutków obydwu sposobów dyfuzji wskazuje, ˝e poÊredni sposób rozpowszechniania mo˝e byç, w pewnych okolicznoÊciach, wa˝niejszy ni˝ sposób bezpoÊredni. Dualny model mo˝na zastosowaç do symulacji Êcie˝ek wzrostu przy pewnych rozsàdnych za∏o˝eniach o kosztach transferu technologii. Takie symulacje mogà pomóc w oszacowaniu wk∏adu obu form transferu podczas fazy doganiania. W analizie mo˝liwego wp∏ywu mi´dzynarodowego transferu technologii na wzrost gospodarczy mo˝na by te˝ dà˝yç do ustalenia otrzymanej struktury kapita∏u pod wzgl´dem ró˝nych generacji technologii, w szczególnoÊci, jeÊli zmiana technologiczna jest typu ucieleÊnionego, to import nowej technologii mo˝e wp∏ynàç jedynie na wydajnoÊç nowej generacji kapita∏u. To ograniczenie obni˝a skutki importu dla produkcji, a zatem obni˝y te˝ bodziec do podejmowania 30 S. Gomu∏ka, A. Nove, East-West Technology Transfer: Econometric Evaluation of the Contribution of West-East Technology Transfer to the East’s Economic Growth, OECD, Paris 1985..

(17) Organizacja procesu transferu technologii.... 103. polityki wzrostu gospodarczego nap´dzanego importem – dla zapoznania si´ z nowà próbà modelowania mi´dzynarodowego transferu technologii w ramach modelu uwzgl´dniajàcego ró˝ne generacje kapita∏u.. 7. Zakoƒczenie Sta∏y rozwój i rozprzestrzenianie si´ technologii powszechnie uznawane sà za kluczowy czynnik wyró˝niajàcy nowoczesne i modernizujàce si´ spo∏eczeƒstwa. Technologia mo˝e byç transferowana w formie uchwytnych aktywów, takich jak: nowe produkty i sprz´t, w formie nieuchwytnych aktywów, takich jak: patenty i licencje oraz w sposób nieformalny przez wymian´ informacji i wiedzy. Technologia mo˝e byç transferowana ró˝nymi kana∏ami, które dzielà si´, najogólniej rzecz bioràc, na publiczne i prywatne. W pierwszym przypadku transfer dokonywany jest przez publiczne organizacje – rzàdy krajów wysoko rozwini´tych i mi´dzynarodowe agendy. Technologia jest wówczas dobrem publicznym. Jej transfer jest elementem pomocy technicznej lub wspó∏pracy gospodarczej z krajami rozwijajàcymi si´. W drugim przypadku technologia transferowana jest przez prywatne firmy na komercyjnych zasadach. Tworzenie technologii podlega procesowi umi´dzynarodowienia od wczesnych lat osiemdziesiàtych XX w., co wyra˝a si´ w umi´dzynarodowieniu B+R. W poczàtkowym etapie globalnej ekspansji (lata 1960–1970) mi´dzynarodowe korporacje lokowa∏y za granicà przede wszystkim operacje handlowe i wytwórcze. W póêniejszym okresie (lata siedemdziesiàte i poczàtek lat osiemdziesiàtych) wysi∏ki kierowane by∏y na wsparcie zagranicznych filii przez tworzenie uzupe∏niajàcego potencja∏u w zakresie wzornictwa i rozwoju. Wraz z formowaniem si´ zaawansowanych narodowych systemów innowacji i bardziej wymagajàcych rynków w krajach wysoko rozwini´tych powstawa∏y policentryczne Êrodowiska uczenia si´. Korporacje transnarodowe w coraz wi´kszym stopniu rozwija∏y swoje B+R w skali globalnej, a zagraniczne filie coraz bardziej zaanga˝owane by∏y w rozwój technologii. Procesy te zaowocowa∏y stworzeniem nowego paradygmatu transnarodowych innowacji, który ró˝ni si´ znaczàco od tradycyjnego paradygmatu. Tradycyjny paradygmat charakteryzowa∏ si´ jednostronnym transferem technologii. Oznacza∏o to, ˝e pomys∏y nowych produktów i wiedza technologiczna by∏y tworzone w dominujàcej macierzystej placówce i replikowane w innych peryferyjnych lokalizacjach. Proces ten mo˝e byç interpretowany jako uczenie si´ z zewnàtrz lub eksploatacja wiedzy p∏ynàcej z centrum na peryferie. Rozwój w nauce i technologii doprowadzi∏ do wykrystalizowania si´ policentrycznej struktury narodowych systemów badaƒ i innowacji. W ka˝dej wa˝nej dziedzinie badaƒ wykszta∏ci∏y si´ 2–3 oÊrodki doskona∏oÊci (centers of excellence), które konkurujà ze sobà i ich rankingi mogà si´ szybko zmieniaç. To zachći∏o firmy transnarodowe do zdobywania wiedzy i „zaopatrywania si´” w technologi´ w skali globalnej. Jako cz´Êç globalnego systemu zdobywania wiedzy uczenie si´ na poziomie firmy odbywa si´ w ró˝nych, rozproszonych oÊrodkach,.

(18) 104. Marek Dziura. ale przesunićie potencja∏u w dziedzinie B+R jest tylko jednym z czynników w tym systemie. Wa˝nà rol´ odgrywajà tak˝e nowe rodzaje organizacji i efekty zewn´trzne z tytu∏u tworzenia sieci na zaawansowanych rynkach, jak równie˝ cechy Êrodowiska, w którym dokonujà si´ procesy wytwórcze. Mo˝na twierdziç, ˝e w najbli˝szych latach obserwowaç si´ b´dzie nast´pujàce zjawiska: – upowszechnianie we wszystkich ga∏´ziach gospodarczych, lecz z ró˝nym nat´˝eniem, technologii, które w koƒcu lat dziewi´çdziesiàtych ubieg∏ego wieku wykorzystywane by∏y wy∏àcznie w przodujàcych na Êwiecie przedsi´biorstwach; – dalszy wzrost roli nauki i znaczenia badaƒ interdyscyplinarnych oraz transdyscyplinamych, a tak˝e analiz spo∏ecznych skutków post´pu technicznego w celu zwi´kszenia stopnia adaptacyjnoÊci spo∏eczeƒstw do nowych warunków pracy, ˝ycia, kszta∏cenia itp. przy jednoczeÊnie powi´kszajàcym si´ nieprzystosowaniu systemu oÊwiaty do potrzeb nowego spo∏eczeƒstwa; – zmiana roli terytorialnych rozwiàzaƒ na rzecz innowacyjnoÊci (inkubatory technologiczne, parki naukowe, technocentra itp.) – obszary koncentracji wysokiej techniki b´dà w∏àczone w globalne struktury sieciowe (wirtualne); – narastanie trudnoÊci w rozwoju i opanowywaniu nowych technologii w obr´bie jednego kraju, nawet tak rozwini´tego jak Stany Zjednoczone, co wp∏ynie na dalszy wzrost wspó∏pracy mi´dzynarodowej, kreowanie nowych jej form; – wzrost uzale˝niania przy wprowadzaniu nowych wyrobów opartych na wiodàcych technologiach (i to w wielu sektorach przemys∏owych) w skali rynku globalnego, od strategicznych interesów Stanów Zjednoczonych; – dalsze os∏abianie znaczenia kryterium minimalizacji kosztów komparatywnych produkcji w przypadku decyzji dotyczàcych zmian lokalizacji produkcji wielkoseryjnej i masowej, co nie oznacza, ˝e zaczynajà traciç swà rol´ przy tych wyborach koszty si∏y roboczej. Mo˝na raczej za∏o˝yç, ˝e nast´puje pewne przyspieszenie w redukcji znaczenia tego czynnika oraz jego przewartoÊciowanie na wzór tego, co obserwuje si´ w przypadku decyzji alokacyjnych w sektorach high-tech. RoÊnie popyt na prac´ wymagajàcà specjalnych umiej´tnoÊci, a wić zaczyna si´ liczyç przede wszystkim ni˝szy koszt pracy pracowników o najwy˝szych kwalifikacjach, czyli specjalistów od rozwoju konstrukcji i technologii, informatyków, kadr zarzàdzajàcych, marketingu itp. (knowledge workers). W tak postrzeganym obrazie przysz∏oÊci zdolnoÊç do tworzenia i absorbowania innowacji jest najwi´kszym wyzwaniem poczàtkiem XXI w. Warto przy tym podkreÊliç, ˝e w ostatnim okresie zmieni∏o si´ rozumienie pojćia innowacji, które przekszta∏ci∏o si´ z pojedynczego wynalazku w zbiór procesów, mechanizmów i instytucji i zaanga˝owanych w kreowanie nowych produktów i nowych technologii produkcji. Wskazane kierunki, uwarunkowania i ograniczenia wp∏ywaç b´dà na struktur´ gospodarki jutra w ró˝nym stopniu, z innà w poszczególnych krajach dynamikà. Uwidoczni si´ to m.in. w odmiennoÊci podejmowanych strategii rozwoju gospodarczego, zró˝nicowaniu modeli systemów zarzàdzania, ró˝nym stopniu spo∏ecznej akceptacji przekszta∏ceƒ technologicznych; wyznacza to bez.

(19) Organizacja procesu transferu technologii.... 105. wàtpienia znaczenie polityki innowacyjnej nie tylko poszczególnych przedsi´biorstw, lecz tak˝e narodowych koncepcji (programów) wzmacniania innowacyjnoÊci gospodarki. Literatura Baker M.J., Product Policy and Management, Macmillan Press, London 1976. Bieƒkowski W., Reaganomika i jej wp∏yw na konkurencyjnoÊç gospodarki amerykaƒskiej, PWN, Warszawa 1995. Blajer A., Jankowski W., Mi´dzynarodowy transfer technologii, Uniwersytet ¸ódzki, ¸ódê 1986. Bradbury F., Transfer Process In Technical Change, Sijthoff and Hoordhoof, Amsterdam 1978. Cantner U., Hanusch H., Process and Product Innovations in an International Trade Context, „Economic of Innovation and New Technology” 1993, vol. 2, nr 3. Dosi G., Pavitt, K., Soete L., The Economics of Technical Change and International Trade, Harvester Wheatsheat, London 1990. Dosi G., Zysman J., Tyson L.D., Technology, Trade Policy and Schumpeterian Efficiencies [w:] Science, Technology and Free Trade, J. de la Mothe, L.M. Ducharme (eds), Pinter Publisher, London 1990. Gomu∏ka S., Nove A., East-West Technology Transfer: Econometric Evaluation of the Contribution of West-East Technology Transfer to the East’s Economic Growth, OECD, Paris 1985. Gomu∏ka S., Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa 1998. Hanson P., Trade and Technology In Soviet – Western Relations, Macmillan, London 1981. Innowacje i transfer techniki w gospodarce polskiej, red. A.H. Jasiƒskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu w Bia∏ymstoku, Bia∏ystok 2000. Krugman P., A Model of Innovations, Technology Transfer, and the World Distribution of Income, „Journal of Political Economy” 1974, nr 87. Mansfield E., Romeo A., Wagner S., Foreign Trade and U.S. Research and Development, [w:] lnnovation, Technology and the Economy, E. Elgar, Alderhot 1995. Monkiewicz J., Mi´dzynarodowy transfer wiedzy technicznej, PWN, Warszawa 1981. Nasierowski W., Nowakowski M., Biznes mi´dzynarodowy, CIM, Warszawa 1994. Guidelines for the Study of the Transfer of Technology to Developing Countries, UNCTAD, New York 1972. Nelson R., Norman D., Technological Change and Factor-mix Over the Product Cycle: a Model of Dynamic Corporation Advantage, „Journal of Developmnet Economics” 1977, nr 4. Posner M.V., International Trade and Technical Change,,,Oxford Economic Papers” 1961, vol. 12. R&D, Patents and Productivity, Z. Griliches (ed.), University of Chicago Press for the National Bureau of Economic Research, Chapter 5, Illinois, Chicago 1987. Soete L., Technical Change Theory and International Trade Competition [w:] Science, Technology and Free Trade, J. de la Mothe, L.M. Ducharme (eds), Pinter Publisher, London 1990. Technology Transfer, Productivity, and Economic Policy, E. Mansfield, A. Romeo, M. Schwartz, D. Teece, S. Wagner, P. Brach, Norton, New York 1982..

(20) 106. Marek Dziura. Teece D.J., Technology Transfer by Multinationals Firms: the Resorce Cost f Transfering Technological Know-How, „Economic Journal” 1977, nr 87. Vernon R., The Product Cycle Hypothesis In a New International Environment, „Oxford Bulletin of Economics and Statistics” 1979, nr 41.. The Organisation and Process of the International Technology Transfer Growing competition on the market and increasingly demanding buyers have forced companies to innovate, in particular to pursue technical innovation. Thus, the innovation activity of enterprises is increasing, which in turn leads to an increase in the level of innovation in the national economy as a whole. Technology transfer contributes to increasing the innovation of the economy by driving innovation or being a result of innovation. This is because innovative and technology transfer processes are closely linked. In developed market economies there is a widespread conviction – and, increasingly, also amongst managers in Poland – that the ability of enterprises to create and absorb innovation is one of the most important manifestations of their modernity, effectiveness, and productivity. Thus, innovation, technology transfer, and broadly understood technical progress are currently viewed as the basic factors of enterprise development that lead to endowing the market with new, high-quality products and services and lead to organisational transformation within and outside the enterprise. The purpose of this article is to analyse the organisation and process of technology transfer on the international scale and the resulting possibilities of adapting this to Polish conditions. The author also draws attention to the assumptions and rules of participating in the technology transfer process that have been tested in highly economically developed countries, as well as to solutions used to stimulate the transfer and commercialisation of technology. The observed rise in interest in innovations and technology transfer has led to the development of a specific institutional infrastructure that constitutes a bridge between academia and the economy. This is reflected in the triggering of innovative behaviour and the creation of conditions conducive to technical progress including, in particular, technology transfer..

(21)