ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LX zeszyt 2 : 2012
ANDRZEJ NIEWIN´SKI
PROBLEMATYKA MILITARNEJ NIEWOLI
W OKRESIE ZMAGAN´ POLSKO-KRZYZEACKICH (1327-1332) Z zagadnieniem wojny jej prowadzenia oraz zakon´czenia wi UazEe sieU pro-blem jeniectwa i bran´stwa. Jeniectwu (militarnej niewoli1) i bran´stwu wojen-nemu pos´wieUcano dotychczas niewiele miejsca w badaniach nad polskim s´redniowieczem. Sprawa ta g[ównie poruszana by[a przy okazji zagadnienia niewolnictwa2, w niektórych pracach historyków wojskowos´ci3, czy tezE w zwi Uazku z zagadnieniami zwi Uazanymi z histori Ua ustroju pan´stwa
polskie-Dr ANDRZEJNIEWIN´SKI: adiunkt w Katedrze Historii S´redniowiecznej Instytutu Historii KUL; adres do korespondencji: e-mail: niewin@kul.lublin.pl
1Problematyka militarnej niewoli odnosi sieU do definicji zaproponowanej przez F. Pieko-sin´skiego a podjeUtej przez B. S´liwin´skiego, w s´wietle której jen´cami s Ua wszyscy ci, którzy dostali sieU do niewoli z broni Ua w reUku podczas dzia[an´ wojennych. W mniejszym stopniu dotyczy to równiezE osób wzieUtych w niewoleU podczas kampanii wojennych, którzy zostawali pojmani po bezpos´redniej akcji zbrojnej w rezultacie wczes´niejszego udzia[u w dzia[aniach militarnych (np. obronie grodu itp). Zob. F. P i e k o s i n´ s k i, O powstaniu spo*eczen´stwa
polskiego w wiekach s´rednich i jego pierwotnym ustroju, Kraków 1881, s. 128, przypis 1;
B. S´ l i w i n´ s k i, Do kogo nalez9a* jeniec-rycerz w s´redniowiecznej Polsce. Spo*eczen´stwo
Polski s´redniowiecznej, t. VII, red. K. Kuczyn´ski, Warszawa 1996, s. 235.
2Zob. prace na ten temat: J. W y r o z u m s k i, Zagadnienie niewolnictwa w dawnej
Polsce, w: Niewolnictwo i niewolnicy w Europie od staroz9ytnos´ci po czasy nowoz9ytne, red. D. Quirini-Pop[awska, Kraków 1998, s. 131-138; W. H e j n o s z, Sprawa niewoli w Kronice
Thietmara, „Zapiski Historyczne” 22(1956), z. 4, s. 51-61.
3S. M. K u c z y n´ s k i, Zarys dziejów wojskowos´ci polskiej do roku 1864, Warszawa 1965, s. 229; A. N a d o l s k i, Bron´ i strój rycerstwa polskiego w s´redniowieczu, Wroc[aw 1979, s. 72.
go4. Tematowi jeniectwa swoj Ua uwageU pos´wieUci[o, formu[uj Uac wazEne spo-strzezEenia, kilku badaczy5.
Jen´cy to wedle przyjeUtej wyk[adni wojownicy (w tym czeladz´ obozowa), którzy dostali sieU w reUce przeciwników i popadli w niewoleU w trakcie dzia[an´ wojennych. Wszelako trzeba zastrzec, zEe wyrazy captivus, captivi, wysteUpuj Ua-ce w z´ród[ach, s Ua tezE uzEywane w odniesieniu do ludnos´ci cywilnej, która zosta[a pojmana jako zdobycz wojenna (obok innych form [upu). Dla odrózE-nienia powinno sieU w[as´ciwie okres´lac´ ich terminem: bran´cy6. Tak wieUc ma-teria[ z´ród[owy nie daje precyzyjnego rozrózEnienia statusu osób pozbawionych wolnos´ci w wyniku dzia[an´ wojennych. Wszystkich jednak charakteryzuje jedna podstawowa cecha: dostaj Ua sieU zEywi w reUce przeciwnika. Dlatego tezE ogólnie z´ród[a czeUsto tylko lakonicznie mówi Ua o braniu kogos´ do niewoli.
Na pozór tematyka wydaje sieU nie nastreUczac´ szczególnych trudnos´ci ba-dawczych. Na przestrzeni polskiego s´redniowiecza toczono przeciezE ogromnie duzEo starc´ zbrojnych, co musia[o ipso facto wi Uazac´ sieU z liczb Ua osób wzieUtych do niewoli w wyniku prowadzenia bitew, kampanii itp. Niestety materia[ z´ród[owy nie dostarcza zbyt wielu danych co do si[ obu walcz Uacych stron. Ponadto zachowane z´ród[a czeUsto informuj Ua o jakims´ starciu, wojnie czy bitwie, ograniczaj Uac sieU jedynie do utartych, zdawkowych sformu[owan´. Co
4P i e k o s i n´ s k i, O powstaniu…, s. 128; S. S m o l k a, Uwagi o pierwotnym
ustroju spo*eczen´stwa polski Piastowskiej, w: t e n zE e, Mieszko Stary i jego wiek, Warszawa
1959, s. 625 nn.; J. B a r d a c h, Historia pan´stwa i prawa Polski, t. I: do po*owy XV wieku, Warszawa 1973, s. 73, 259, 463; K. M o d z e l e w s k i, Organizacja gospodarcza pan´stwa
piastowskiego X-XIII wiek, Poznan´ 2000.
5M. B i s k u p, Spisy jen´ców polskich z bitwy pod Chojnicami, „Przegl Uad Historyczny” 56(1965), z. 1, s. 88-103; J. T y s z k i e w i c z, Jen´cy wojenni i dyplomacja polska w
XV-XVI wieku, w: Balticum. Studia z dziejów polityki, gospodarki i kultury XII-XVII wieku ofiaro-wane Marianowi Biskupowi w siedemdziesi Uat Ua roczniceU urodzin, red. Z. H. Nowak, Torun´:
To-warzystwo Naukowe w Toruniu 1992, s. 359-367; B. S´ l i w i n´ s k i, O niektórych aspektach
wykupu z niewoli jen´ców-rycerzy w Polsce dzielnicowej i zjednoczonej, w: Ojczyzna bliz9sza i dalsza. Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w szes´c´dziesi Uat Ua roczniceU urodzin,
Kraków 1993, s. 311-321; t e n zE e, Do kogo nalez9a* jeniec-rycerz…, s. 235-241; J. M a t u-s z e w u-s k i, Ku-si Uaz9eUcy czy królewski obowi Uazek wykupu jen´ców z niewoli, w: Ustrój i prawo w przesz*os´ci dalszej i bliz9szej. Studia historyczne o prawie dedykowane Prof. Stanis*awowi Grodziskiemu w pieUc´dziesi Uat Ua roczniceU pracy naukowej, red. J. Malec, W. Uruszczak, Kraków:
Wydawnictwo UJ 2001, s. 55-66; M. P e l e c h, W sprawie okupu za jen´ców krzyz9ackich
z Wielkiej Wojny (1409-1411), cz. 1, „Zapiski Historyczne” 52(1987), z. 1, s. 131-152; z. 2, s. 95-112; S. J ó z´ w i a k, Jen´cy strony krzyz9ackiej po bitwie pod Koronowem, „Zapiski Historyczne” 75(2010), z. 2, s. 87-102.
6 Precyzuj Uac – bran´cy to okres´lenie ludnos´ci, która trafi[a do niewoli nie uczestnicz Uac bezpos´rednio w walce.
najwyzEej wskazani s Ua zwycieUzcy, brak natomiast informacji o realnych ponie-sionych stratach (zabici, ranni, wzieUci do niewoli). Jes´li natomiast takowe sieU pojawiaj Ua, zazwyczaj w odniesieniu do przeciwnika, czeUsto s Ua wyolbrzymione, zupe[nie odbiegaj Uace od rzeczywistos´ci, a nawet wreUcz absurdalne. Nierzadko juzE same liczby osób bior Uacych udzia[ w kampanii wojennej s Ua zniekszta[cone (zazwyczaj wyolbrzymione). Trudno sieU temu dziwic´. Zapisuj Uacy je autorzy przekazuj Ua informacje z pewnej minionej perspektywy czasowej, czeUsto zbyt odleg[ej, by gwarantowac´ podanie szczegó[ów zgodnych z prawd Ua historycz-n Ua. Pohistorycz-nadto zachowahistorycz-ne zapiski czeUsto by[y sporz Uadzahistorycz-ne przez osoby subiek-tywnie odnosz Uace sieU do opisywanych wydarzen´, co odbija[o sieU w braku bezstronnos´ci i przek[ada[o sieU na nierealnos´c´ przedstawionych wydarzen´.
Zostaje wreszcie (jako zEe jeniectwo i bran´stwo pozostaj Ua problemem anga-zEuj Uacym wiele podmiotów, odnosz Uacym sieU do wielu sfer zEycia) kwestia uwzgleUdnienia odpowiednich kontekstów porównawczych z takich dziedzin, jak prawo mieUdzynarodowe, teologia, czy mentalnos´c´ rozpatrywana ze stano-wiska psychologicznego, kulturowego. Bez ich zastosowania trudno jest zwe-ryfikowac´ na przyk[ad przywo[ywan Ua czeUsto przez badaczy wypowiedz´ Pseu-do-Maurycego: „Tych, co s Ua u nich [tj. S[owian] w jen´stwie, nie zatrzymuj Ua […], jak inne narody czyni Ua, na czas nieograniczony, ale zaznaczywszy im czas pewny, pozostawiaj Ua na ich zdaniu, czy chc Ua wrócic´ mieUdzy swoich za pewnym wynagrodzeniem, czy zostac´ u nich wolni a przyjaz´ni”7.
Okres rz Uadów W[adys[awa pokietka, charakteryzuj Uacy sieU duzE Ua liczb Ua konfliktów zbrojnych, nie sta[ sieU równiezE – jak dot Uad – przedmiotem zainte-resowania badaczy dziejów jeniectwa w Polsce8. Spróbujemy pokazac´ pro-blem militarnej niewoli w okresie rz Uadów W[adys[awa pokietka, ograniczaj Uac sieU do zmagan´ polsko-krzyzEackich w latach 1327-13329.
Za ich pocz Uatek uwazEa sieU wydarzenia z lipca 1327 r., kiedy dosz[o na Kuja-wach do walk pokietka z Wac[awem p[ockim i KrzyzEakami. W trakcie tych dzia[an´ mia[a miejsce bitwa pomieUdzy miejscowos´ciami Kowal i Brzes´c´10. Z´ród-7 Cyt. za: W. H e j n o s z, Jen´cy wojenni, [has[o w:] S*ownik staroz9ytnos´ci
s*owian´-skich, red. W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Sp[awin´ski, t. II, cz. 2,
Wroc[aw–Warsza-wa–Kraków 1965, s. 330-331.
8 Na temat zmagan´ pokietka z Zakonem KrzyzEackim zob. S. Z a j Ua c z k o w s k i,
Polska a Zakon Krzyz9acki w ostatnich latach W*adys*awa ^okietka, Lwów 1929.
9 W niniejszym szkicu ograniczymy sieU jedynie do przedstawienia sytuacji jen´ców w cza-sie trwania kampanii wojennych maj Uacych miejsce w latach 1327-1332. Dalsze losy wówczas pochwyconych i przetrzymywanych jen´ców to temat na osobn Ua rozpraweU.
10Z a j Ua c z k o w s k i, Polska a Zakon Krzyz9acki…, s. 108-115; T. J u r e k, Prolog
[a pochodzenia krzyzEackiego s Ua lakoniczne: kronika Kanonika sambijskiego z 2. po[. XIV w. wspomina pod rokiem 1327, izE „Fratres habuerunt expediciones graves contra Polonos et regem Lotkon”11, natomiast Kronika oliwska zamie-szcza informacjeU o s´mierci komtura torun´skiego „…et tunc factus fuit conflictus cum Polonis et occisus fuit commendator Thorunensis”12. Pisz Uacy w 2. po[. XV w. J. D[ugosz wyraz´nie potwierdza zdecydowane zwycieUstwo Polaków w tej bitwie, w trakcie której „komtur torun´ski zgin Ua[ niemal ze wszystkimi swoimi i ca[e wojsko wrogów wygineU[o doszczeUtnie”13. Komturem tym by[ Hugo von Almenhausen. Przybycie do W[oc[awka samego Wielkiego Mistrza krzyzEackiego w celu podpisania rozejmu mog[oby byc´ pos´rednim dowodem na to, zEe strona polska w trakcie tej krótkiej kampanii wzieU[a jen´ców. Musi to pozostac´ domnie-maniem, gdyzE na potwierdzenie tej supozycji brak podstawy z´ród[owej.
Zawieszenie broni obie strony wykorzysta[y na zebranie si[ do nowych, maj Uacych wkrótce nadejs´c´ walk. Dzia[ania zbrojne zosta[y wznowione w 1329 r. Z punktu widzenia badan´ nad jeniectwem wazEne okazuje sieU ude-rzenie wojsk zakonnych w maju 1330 r. na nie do kon´ca przygotowane do dzia[an´ wojennych ziemie pokietka. Jako pierwszy cel zosta[ obrany Wyszo-gród nad Wis[ Ua. Atak na ten Wyszo-gród nie by[ dzie[em przypadku, o czym wiado-mo z zapisów kroniki Piotra z Dusburga. Znajdujemy tam wzmiankeU, zEe mieszkan´cy Wyszogrodu „… pretereuntes homines facto navigo in Visela spoliabant rebus sius, eosque captivaverunt aut occiderunt”14. Za[oga miasta dzielnie stawia[a opór KrzyzEakom, co potwierdza z kolei Rocznik Traski notatk Ua, izE zdobycie grodu nie oby[o sieU bez duzEych strat atakuj Uacych „… cruciferi cremaverunt castrum Wysegrod in Cuyavia multis nobilibus ibidem occisis, sed non sine magno detrimento suorum, quia pro quolibet capite nostrorum bene ipsorum octo vel novem ceciderunt”15. Pragnienie represji za doznane niepowodzenia mog[o byc´ przyczyn Ua niezwykle okrutnego potrak-towania za[ogi grodu, która po porazEce zosta[a wzieUta do niewoli i zaraz po
11
Canonici Sambiensis epitome gestorum Prussie (dalej cyt.: Kanonik Sambijski),
w: Scriptores Rerum Prussicarum, t. I, Leipzig 1861, s. 287. 12
Chronica Oliviensis, auctore Stanislao, abbate Oliviensi, (dalej cyt.: Kronika oliwska),
w: Monumenta Poloniae Historica, t. VI, Warszawa 1961, s. 327. 13
Roczniki czyli kroniki s*awnego Królestwa Polskiego, t[um. J. Mrukówna, ks. IX,
War-szawa 1975, s. 172 (dalej cyt.: D[ugosz). Zdaniem T. Jurka opinia D[ugosza jest przesadzona, a rzeczywistych rezultatów walk nie znamy. Zob. Prolog…, s. 170-171.
14
Chronicon terrae Prussiae von Peter von Dusburg, (dalej cyt.: Dusburg), w: Scriptores Rerum Prussicarum, t. I, Leipzig 1861, s. 216.
15
Rocznik Traski, w: Monumenta Poloniae Historica, t. II, wyd. A. Bielowski, Warszawa
tym wymordowana. Potwierdzaj Ua to zarówno z´ród[a krzyzEackie (Dusburg16), jak i polskie (Rocznik ma*opolski17). Wigand zas´ precyzuje dodatkowo, izE w ten sposób potraktowano azE 200 obron´ców („ubi 200 viri fuerunt occisi sine mora et personarum acceptione”)18. Jak sieU wydaje, cheUc´ natychmiasto-wego odwetu w tym wypadku wzieU[a góreU nad mozEliwymi zyskami z okupu za tak wielu pojmanych wskutek walk obron´ców19.
Kolejna ods[ona zmagan´ z Zakonem KrzyzEackim przynosi pewne wzmianki z´ród[owe zwi Uazane z dostaniem sieU do niewoli rycerzy. Mia[o to miejsce w lip-cu 1330 r., podczas wyprawy krzyzEackiej zmierzaj Uacej z Torunia w kierunku Kujaw. Wed[ug D[ugosza dowódc Ua tej ekspedycji by[ sam wielki mistrz krzy-zEacki Werner von Orseln20. Wojska krzyzEackie oraz najemnicy z Czech i Nie-miec, kieruj Uac sieU na po[udniowy-wschód, zdobyli, po os´miodniowym obleUzEeniu, Raci UazEek, beUd Uacy grodem nalezE Uacym do biskupa w[oc[awskiego Macieja z Go-[an´czy. Dowódc Ua akcji obronnej by[ S´wieUtos[aw z W Uasoszy herbu Pa[uka21, brat Macieja biskupa w[oc[awskiego. Gdy wojska krzyzEackie odcieU[y placówce wodeU, obron´cy Raci UazEka musieli sieU poddac´. Razem ze S´wieUtos[awem do nie-woli trafi[a tezE czeUs´c´ za[ogi grodu. W tym wypadku dowiadujemy sieU, zEe Krzy-zEacy oszczeUdzili obron´ców i w zamian za ich wykupienie zazE Uadali 400 grzywien polskich, na co przysta[ biskup w[oc[awski Maciej:
expugnatur Raczans castrum cum machinis multis et aliis quam pluribus instru-mentis per fratres supradicos, In quo multi thezauri hominum diversorum, arma et baliste quam plurime sunt accepta per ipsos et homines plures interfecti et capticati, quos dominus episcopus redemit, videlicet pro quadricentis marcis nu-meri et monete Polonicalis22.
16 „… captis omnibus et occisis castrum cum indignacione penitus cremaverunt”,
Dus-burg..., s. 216.
17„Anno ipso (ex)euntes cruciferi cremaverunt castrum Wyssogrod in Cuyavia, multis militibus ibidem occisis, sed non sine magno detrimento suorum, quia pro quolibet capite nostrorum bene ipsorum octo vel novem occiderunt”, Rocznik Ma*opolski, w: Monumenta
Poloniae Historica, t. III, Warszawa 1961, s. 190.
18Die Chronik Wigands von Marburg, (dalej cyt.: Wigand), w: Scriptores Rerum
Prussica-rum, t. II, Leipzig 1863, s. 465.
19 O mozEliwos´ci podobnych praktyk s´wiadcz Ua informacje dotycz Uace zmagan´ wojennych na terenie Europy Zachodniej. Zob. J. F l o r i, Rycerze i rycerstwo w s´redniowieczu, prze[. E. Trojan´ska, Poznan´ 2003, s. 145-146.
20D[ugosz, s. 179.
21W. S e m k o w i c z, Ród Pa*uków, „Rozprawy Akademii UmiejeUtnos´ci. Wydz. Hist.-Filoz. 49(1907), s. 151-268.
Z pewnos´ci Ua uczyni[ to dlatego, zEe ws´ród pojmanych znalaz[ sieU jego bliski krewny, a w sk[ad za[ogi mogli wchodzic´ ludzie z jego dóbr23. D[ugosz wy-mienia tezE innych rycerzy znajduj Uacych sieU w niewoli: kasztelana Starogrodu Wincentego z rodu Doliwów, Miko[aja Zab[otnego, Miko[aja z Woli24. Biskup nie uis´ci[ okupu z czystej dobroczynnos´ci. Zdaniem B. S´liwin´skiego jen´cy mu-sieli zwrócic´ duchownemu pieni Uadze za odzyskan Ua wolnos´c´25.
Podczas tej samej wyprawy inny kontyngent wojsk krzyzEackich zdoby[ gród Nak[o. Wojska zakonne niezwykle brutalnie obesz[y sieU z mieszkan´cami i obron´cami tego grodu i miasta, morduj Uac ich wszystkich. Jako jedyny dosta[ sieU do niewoli dowódca obrony, Henryk z rodu Pa[uków26. InformacjeU teU znajdujemy u Wiganda: „Post hec fratres in die sancti Alexii castrum Nakel cum impetu obtentum igne consumunt cum incolis, preter capitaneum Hinri-cum, qui se dedit captivum”27 i Annalisty torun´skiego: „expugnarunt cas-trum Nakell et cremarunt totaliter cum hominibus excepto Henrico castelano, qui fuit captus”28. W tym miejscu nalezEy zgodzic´ sieU z Wigandem, izE fak-tycznym jen´cem pozosta[ jedynie dowódca obrony zamku Henryk, gdyzE z ze-znan´ s´wiadków z procesu warszawskiego, a zw[aszcza z przekazu Dobros[a-wa29, rektora kos´cio[a w Nakle, dowiadujemy sieU, zEe pozosta[ych obron´ców grodu spalono zEywcem30. Mia[o ich byc´ : zdaniem Dobros[awa : szes´c´dzie-sieUciu szes´ciu31. Wynika z tego, zEe nie chciano brac´ jen´ców, a fakt wzieUcia do niewoli Henryka móg[ wynikac´ z sumy, za jak Ua zgodzi[ sieU on z tejzEe niewoli wykupic´. PoniewazE Henryk urz Uadza[ wyprawy [upieskie na
pogranicz-w: Monumenta Poloniae Historica, series nova, t. VI, wyd. B. Kürbis, Warszawa 1962, s. 83; por. tezE MPH, t. II, Lwów 1872, s. 943-944.
23Na temat rodowego grona biskupa Macieja zob. J. B i e n i a k, Kr U
ag rodzinny bisku-pa kujawskiego Macieja Pa*uki (Korekta do rodu Pa*uków W*adys*awa Semkowicza), „Zapiski Historyczne” 50(1985), z. 3, s. 85-117.
24B i e n i a k, Kr U
ag..., D[ugosz, s. 181.
25S´ l i w i n´ s k i, O niektórych aspektach…, s. 118.
26 Zob. J. B i e n i a k, Henryk z Rynarzewa, w: Wielkopolski s*ownik biograficzny, Warszawa:Poznan´ 1981, s. 250-251.
27 Wigand, s. 466.
28Fraciscani Thorunensis Annales Prussici (941-1410), w: Scriptores Rerum Prussicarum, t. III, Leipzig 1866, s. 67-68.
29 Lites ac res gestae inter Polonorum Ordinemque Cruciferorum, t. I, Poznan´ 18902, s. 358-359 (dalej cyt.: Lites).
30 Piotr z Dusburga mówi natomiast o wyrzEnieUciu wzieUtych do niewoli mieszkan´ców: „… et captis omnibus et occisis”, Dusburg, s. 217.
ne tereny (atakuj Uac zw[aszcza podrózEuj Uacych tam rycerzy zakonnych, na co wskazywa[ Dusburg32), co dotkliwie odczuwali KrzyzEacy, cena wykupu zo-sta[a ustalona na ogromn Ua sumeU 500 grzywien torun´skich: „[…] castellanus dicti castri Nakel, quia castrum erat iuxta opidum, fuit captus per eos et ductus in captivitatem, et redemit vitam suam pro quingentis marcis monete Thorunensis”33. Jeniec zmuszony by[ pozEyczyc´ j Ua od biskupa poznan´skiego Jana podzi. Co prawda Henryk wróci[ na starostwo nakielskie, jednakzEe spra-wa wykupu z niewoli krzyzEackiej znacznie nadw Uatli[a jego maj Uatek34.
Tak wieUc (by podsumowac´ teU czeUs´c´ badan´) efektem obydwu wypraw krzy-zEackich zorganizowanych w 1330 r. by[o zdobycie kilku kluczowych grodów (Wyszogrodu, Raci UazEa, Radziejowa, Nak[a), dos´c´ liczna grupa jen´ców wojen-nych, których znaczn Ua czeUs´c´ wymordowano (dowód na niezwyk[ Ua brutalizacjeU zmagan´) i spustoszenie duzEej po[aci Kujaw, zw[aszcza dóbr nalezE Uacych do biskupa w[oc[awskiego.
Kolejne, niestety juzE bardziej lakoniczne wzmianki na temat jen´ców odnaj-dujemy w z´ród[ach dotycz Uacych wyprawy zorganizowanej przez pokietka po wycofaniu sieU wojsk krzyzEackich, jeszcze jesieni Ua 1330 r.35 Wówczas to król Polski uderzy[ na ziemieU che[min´sk Ua. Kluczowym dla nas zdarzeniem jest przy tym sforsowanie przez pokietka brodów rzeki DrweUcy, których – jak wiadomo – KrzyzEacy postanowili bronic´ za wszelk Ua ceneU. Sprytny manewr czeUs´ci polskich wojsk wprowadzi[ w b[ Uad dowództwo krzyzEackie, czego efek-tem by[o przekroczenie rzeki w miejscu umocnionego m[yna Lubicz, zamie-nionego na warownieU. D[ugosz, korzystaj Uac z wczes´niejszych z´róde[ (Kronika oliwska36, kronika Wiganda37 pisze, izE król „zdobywa i pali m[yn,
wymor-32 W tym miejscu warto przytoczyc´ niezmiernie rzadko uchwytn Ua w z´ród[ach kwestieU przes[uchiwania wzieUtego do niewoli jen´ca. W kronice Piotra z Dusburga znajdujemy potwier-dzenie tego w s[owach: „Hic captus fuit a fratribus, et cum quererent ab eo, cur tot et tanta mala perpetrasset respondit: Quia mihi nullus prohibuit, aut defendit”, Dusburg, s. 217.
33 Lites, t. I, s. 155-156. O wielkos´ci sumy, za jak Ua mia[ sieU wykupic´ z niewoli Henryk, s´wiadczy przyk[ad innej transakcji finansowej, w której KrzyzEacy zap[acili ksi UazEeUtom kujaw-skim 562 grzywny torun´skie za ziemieU micha[owsk Ua, zob. Z a j Ua c z k o w s k i, Polska
a Zakon Krzyz9acki…, przyp. 8, s. 250-251.
34W tym wypadku, z uwagi na „z[ Ua s[aweU”, jak Ua sieU cieszy[ ws´ród KrzyzEaków Henryk, wielkos´c´ okupu znacznie przekracza[a mozEliwos´ci finansowe starosty. R. Barber wykazuje, zEe wielkos´c´ okupu powinna byc´ ustalana stosownie do maj Uatku rycerza (R. B a r b e r, Rycerze
i rycerskos´c´, t[um. J. Koz[owski, Warszawa 2000, s. 260; zob. tezE: J. F l o r i, Rycerze i ry-cerstwo…, s. 149-150).
35 Na temat tej wyprawy zob. J. P t a k, Dzia*ania zbrojne Polski i Litwy przeciwko
pan´stwu krzyz9ackiemu w Prusach jesieni Ua 1330 r., „Studia Grunwaldzkie” 1(1991), s. 34-51.
36
dowawszy tych, którzy stanowili jego za[ogeU, a niektórych wzi Uawszy do nie-woli”38. Jes´li informacjeU kronikarza uznamy za wiarygodn Ua, nast Uapi[a wieUc w tym wypadku pewna selekcja pojmanych jen´ców: zostali przy zEyciu ci, za których mozEna by[o wzi Uac´ znaczny okup. KrzyzEacy, unikaj Uac przyjeUcia roz-strzygaj Uacej bitwy, schronili sieU w okolicznych zamkach, zas´ wojska pokietka czyni[y spustoszenie w otwartym terenie, nie mog Uac zdobyc´ zEadnej twierdzy. Sta[y sieU przy tym celem ataków niewielkich oddzia[ów krzyzEackich, robi Uacych wypady z umocnionych grodów na rozproszone w terenie wojska królewskie. Z relacji Wiganda dowiadujemy sieU, zEe ta neUkaj Uaca si[y pokietka taktyka przy-nosi[a efekty w postaci brania do niewoli niewielkich grup rycerzy królewskich, wy[apywanych w trakcie powierzonych im zadan´ aprowizacyjnych, których od razu zabijano: „… Poloni pro victualibus hinc inde in terra circuiunt, quos fratres multipliciter perturbant, captivant et occident”39. KrzyzEacy w tym wy-padku obrali strategieU bezkompromisowej rozprawy, co mia[o z pewnos´ci Ua tak-zEe cel demonstracyjny: podkres´lenie determinacji w d Uatak-zEeniu do pe[nego zni-szczenia wroga40. W czasie tej wyprawy nie uda[o sieU pokietkowi odnies´c´ znacz Uacych sukcesów. KrzyzEacy, stosuj Uac przemys´lan Ua taktykeU, zachowali pe[ny potencja[ wojenny, który da[ o sobie znac´ w roku nasteUpnym, kiedy to nast Uapi[a kolejna ich wyprawa zbrojna na ziemie polskie41.
Zgodnie z zamys[em w[adz Zakonu dzia[ania armii pod wodz Ua Dietricha von Altenburg i Ottona von Luterberg mia[y zostac´ skoordynowane z wypra-w Ua króla czeskiego Jana Luksemburczyka42. Do spotkania obu armii mia[o dojs´c´ pod Kaliszem43. W lipcu 1331 r. oddzia[y krzyzEackie, realizuj Uac ten plan, wkroczy[y do Kujaw i Wielkopolski44. Po zdobyciu Bydgoszczy wazE-nym dla naszych rozwazEan´ etapem kampanii by[o zajeUcie S[upcy, stanowi Uacej w[asnos´c´ biskupa poznan´skiego. Dostawszy sieU do niewoli, mieszkan´cy tego miasta zobowi Uazali sieU w zamian za uwolnienie przekazac´ okup. Jak sugeruje
37Wigand, s. 472. 38D[ugosz, s. 183. 39Wigand, s. 473.
40P t a k, Dzia*ania zbrojne…, s. 41. 41TamzEe, s. 48.
42Na temat dzia[an´ Jana Luksemburskiego zob. B. W [ o d a r s k i, Polityka Jana
Luksemburskiego wobec Polski za czasów W*adys*awa ^okietka, Lwów 1933.
43Wigand, s. 478. Armia zakonna nie doczeka[a sieU jednak na przybycie wojsk czeskich. Na temat pobytu pod Kaliszem armii krzyzEackiej zob.: Rocznik Ma*opolski, w: Monumenta
Po-loniae Historica, t. II, s. 856; t. III, s. 193; Kronika oliwska, s. 330; Preussisches Urkunden-buch, t. II, Königsberg 1937, nr 748.
D[ugosz, przez okres´lenie „jen´cy” rozumiec´ tu nalezEy znaczniejszych obywa-teli miasta45, zdolnych do op[acenia swojej wolnos´ci. Jen´cy (de facto: bran´-cy) byli przetrzymywani w Toruniu do chwili wniesienia stosownej op[aty46. Podobnie post Uapi[y wojska krzyzEackie z mieszkan´cami Pyzdr, których czeUs´c´ zosta[a wzieUta do niewoli, a czeUs´c´ wymordowana47. Trudno powiedziec´, czy KrzyzEacy przyjeUli jakies´ okres´lone kryteria posteUpowania wobec pochwyco-nych jen´ców, decyduj Uac o zachowaniu ich przy zEyciu lub us´mierceniu.
Pod Pyzdrami KrzyzEacy zostali zaatakowani przez rycerstwo polskie48. Star-cie to, g[ównie ze wzgleUdu na przewageU liczebn Ua przeciwnika, zakon´czy[o sieU jednakzEe dla wojsk królewskich niekorzystnie z powodu duzEych strat w zabitych i wzieUtych do niewoli. Dowodem na to s Ua zeznania s´wiadków w póz´niejszym procesie warszawskim, gdzie czytamy, izE jednym z jen´ców by[ syn Tomasza z Zaj Uaczkowa, pochwycony w kos´ciele w Pyzdrach, gdzie ukry[ sieU pod p[a-szczem zEony tamtejszego wójta „Dixit eciam, quod illo tunc ceperunt filium ipsius testis qui loquitur, infra ecclesiam parochialem dicti loci, quem absconde-rat uxor advocati dicti loci subtus mantellum suum de pellibus, et adhuc tenent eum captivum”49. W innym miejscu Lites odnajdujemy wzmiankeU o dostaniu sieU do niewoli kogos´ spos´ród s[uzEby nalezE Uacej do Miko[aja z Biechowa: „Dixit eciam, quod quidam camerarius seu cubicularius ipsius testis qui loquitur fuit captus illo tunc per dictos Cruciferos circa Pisdr”50. Warto tu dokonac´ rozrózE-nienia. Pierwszy z nich dosta[ sieU do niewoli w samym mies´cie, a wieUc po jego zdobyciu, drugi zas´ – pewnie we wspomnianej bitwie.
W toku dalszej rozwijaj Uacej sieU kampanii na obszarze Wielkopolski nie-zwykle ciekawie dla problematyki jeniectwa przedstawia sieU starcie pod Za-niemys´lem, gdzie jeden z oddzia[ów zakonnych wpad[ w zasadzkeU51. G[ów-nymi bohaterami tej potyczki uczyni[ D[ugosz ch[opów z okolic Zaniemys´la, którzy „dokonuj Ua na wrogach tak wielkiej rzezi, zEe bardzo ma[a garstka unik-neU[a okrutnej s´mierci (poniewazE ch[opi nie chcieli nikogo brac´ do niewoli ani
45D[ugosz, s. 197.
46Lites, s. 155-156, 193; Rocznik Traski, MPH, t. II, s. 855-856; Rocznik Ma*opolski, MPH, t. III, s. 193.
47TamzEe.
48Zob. Z a j Ua c z k o w s k i, Polska a Zakon Krzyz9acki…, s. 208-211. 49Lites, t. I, art. XXVI, s. 308.
50TamzEe, art. XXVI, s. 332.
51NalezEy wspomniec´, zEe bitwa pod Zaniemys´lem nie jest do kon´ca pewna – pisze o niej tylko D[ugosz (s. 202-203).
darowac´ zEycia schwytanemu)”52. MozEna wszakzEe mniemac´, zEe tej okrutnej jatki dokona[o przynajmniej w czeUs´ci rycerstwo polskie, dzia[aj Uace w odwecie za dotychczasowe dzia[ania zbrojne wojsk krzyzEackich53. Znamienny przy tym jest fakt, zEe w opinii D[ugosza pojawi[a sieU aluzja do stanowych rózEnic w podejs´ciu do jen´ców. Istotnie, w pokietkowych czasach ch[opi nie mogli miec´ zEadnych korzys´ci z darowania zEycia pojmanemu.
Jak trudna i interesuj Uaca jest sprawa badan´ nad jeniectwem, wynikaj Uaca z lakonicznos´ci z´róde[, s´wiadczy przyk[ad starcia pod Koninem, które mia[o miejsce podczas drugiego, wrzes´niowego najazdu KrzyzEaków na ziemie po-kietka. Rocznik Traski przekaza[ informacjeU o stracie 20 ludzi pos[anych do walki przez braci zakonnych: „… in Conyn pervenerunt, ubi eciam v i g i n-t i [podkr. moje – A.N.] homines ad pugnam expedin-tos amiserunn-t”54. Na tej podstawie S. Zaj Uaczkowski, informuj Uac o nocnym starciu pod Koninem, okres´li[ ca[os´c´ strat krzyzEackich (zabici, ranni, jen´cy) na liczbeU 20 osób55, zas´ E. D[ugopolski, przedstawiaj Uac wynik starcia, mówi[ o zabitych, rannych i 20 wzieUtych do niewoli56. Najnowsze badania T. Jurka dowodz Ua, zEe na podstawie z´róde[ trudno jednoznacznie mówic´ o dostaniu sieU do niewoli ja-kichkolwiek rycerzy zakonnych57. Relacje s´wiadków w procesie polsko-krzy-zEackim z roku 1339 s Ua w tej sprawie niejasne, czeUsto odnosz Ua sieU do wyda-rzen´ maj Uacych miejsce w rózEnym czasie, nie s Ua zatem w tym wypadku po-mocne w ustaleniu szczegó[ów dotycz Uacych niewoli militarnej58.
pokietek przegra[ pod Koninem, ale jego wojska nie oddali[y sieU ca[kowi-cie. Czeka[y na kolejny stosowny moment ponownego uderzenia na wojska zakonne, równiezE na ewentualny b[ Uad przeciwnika59, który nadarzy[ sieU w postaci rozdzielenia wojsk krzyzEackich na trzy mniejsze czeUs´ci. Wynika[ on byc´ mozEe z faktu, izE zwycieUskie wojsko zakonne nie s Uadzi[o, zEe dojdzie
52TamzEe, s. 203.
53Z a j Ua c z k o w s k i, Polska a Zakon Krzyz9acki…, s. 211-212. 54
Rocznik Traski, s. 856.
55Z a j Ua c z k o w s k i, Polska a Zakon Krzyz9acki…, s. 219 nn.
56E. D [ u g o p o l s k i, W*adys*aw ^okietek na tle swoich czasów, Wroc[aw 1951, s. 313.
57
Potyczka pod Koninem (24 IX 1331 r.), w: In tempore belli et pacis. Ludzie – Miejsca – Przedmioty. KsieUga pami Uatkowa dedykowana prof. dr. hab. Janowi Szymczakowi w 65-lecie urodzin i 40-lecie pracy naukowo-dydaktycznej, red. T. Grabarczyk, A. Kowalska-Pietrzak,
T. Nowak, Warszawa 2011, s. 381-390.
58Na temat zeznan´ s´wiadków w procesie polsko-krzyzEackim zob. Lites, s. 162, 204, 208, 217, 230, 304, 326.
do ponownego starcia. Ostatecznie dosz[o jednak do walnej bitwy w polu. Nast Uapi[a ona 27 wrzes´nia 1331 r. i znana jest jako bitwa pod P[owcami, a raczej Radziejowem-P[owcami. Choc´ sama bitwa doczeka[a sieU sporej litera-tury przedmiotu60, warto poddac´ j Ua analizie w konteks´cie jen´ców, wzieUtych do niewoli zarówno po jednej, jak i po drugiej stronie61.
O pocz Uatkach tego starcia rozstrzygneU[a mg[a, która sprawi[a, zEe strony prze-ciwne nie mia[y pe[nego rozeznania co do rozmieszczenia i wzajemnych si[62. O wyniku pierwszej potyczki przes Uadzi[ w duzEym stopniu upadek krzyzEackiej chor Uagwi, gdy kon´ nios Uacego j Ua rycerza pad[ trafiony strza[ Ua. PoniewazE nie uda[o sieU jej podnies´c´ i unies´c´ w góreU, powsta[o zamieszanie i panika w szere-gach krzyzEackich. Szczegó[owo o tym pisze Wigand: „unde Poloni huiusmodi videntes putant exercitum fratrum debilem et circumdant fratres forti copia, et in tali conflictu sunt captivati 56 fratres, qui sub bona custodia tenebantur inter fossata a Polonis”63. T. Jurek przypuszcza, zEe wydarzenie to mog[o stanowic´ powód, dla którego znaczna czeUs´c´ wojsk krzyzEackich, „zw Uatpiwszy w sens dal-szego oporu, z[ozEy[a bron´”. Co wieUcej, uczyni[a to dobrowolnie64. Wigand w dalszej czeUs´ci swojej relacji opisuje los pojmanych KrzyzEaków:
Rex querit, qui essent, et ayunt: sunt de Teutonorum exercitu, et rex dixit: expo-liate eos et transfigite omnes; et sic 56 fuerunt interfecti. Theodoricus
marschal-60 Brak w niniejszym szkicu mozEliwos´ci przedstawienia pe[nej rekonstrukcji bitwy. Jej przebieg oraz dyskusja wokó[ ewokowanych przez wydarzenia bitewne problemów zosta[y zreferowane w wielu publikacjach. NajwazEniejsze z nich to: S. K a n i o w s k i, Uwagi
krytyczne o bitwie pod P*owcami, „Przegl Uad Historyczny” 18(1914), s. 24-38; M. M a [
u-s z y n´ u-s k i, Próba analizy bitwy pod P*owcami, „Przegl Uad Hiu-storyczno-Woju-skowy”, 1(1929), s. 61 nn.; M. B i sk u p, Analiza bitwy pod P*owcami i jej dziejowego znaczenia, „Ziemia Kujawska” 1(1963), s. 73-104; T. J u r e k, Uwagi o bitwie pod P*owcami, „Ziemia Kujawska” 9(1993), s. 77-97; t e n zE e, Postscriptum do „Uwag o bitwie pod P*owcami”, „Ziemia Ku-jawska” 9(1993), s. 287-289; t e n zE e, O P*owcach znów s*ów kilka, „Ziemia KuKu-jawska” 11(1995), s. 143-145; J. P t a k, Jeszcze o bitwie pod P*owcami, „Ziemia Kujawska”
11(1995), s. 131-142; A. J u r e k, Radziejowskie pole (27 IX 1331 roku), w: Radziejów
poprzez stulecia, red. D. Karczewski, W[oc[awek:Radziejów 2002, s. 99-123.
61Szczegó[owa kwestia dotycz Uaca jen´ców bitwy p[owieckiej sta[a sieU przedmiotem osobnej analizy w wyst Uapieniu konferencyjnym autora: Jen´cy spod P*owiec. Niewola militarna i pole
bitewne (Pola bitew wczoraj i dzis´. Uniwersytet Rzeszowski 29 XI 2012, w druku).
62Wigand, s. 481; por. tezE Preussisches Urkundenbuch, t. II, nr 748: „in eodem puncto temporis, quo incepit conflictus, tanta nebula aure supervenit, quo vix alter altrum asgnoscere poterat et videre”.
63TamzEe.
64J u r e k, Uwagi…, s. 88. O hipotetycznym objas´nieniu konsekwencji tego faktu zob. tamzEe, s. 88-89.
kus captivatus fuit et ceteri captivi fuerunt interfecti, quos nominat historia, sc Otto de Wunsdorff, commendator magnus, de Elbingo, commendator, frater Alber-tus commendator de Gdanczk et ceteri tributum mortis exoluerunt65.
Jes´li rzeczywis´cie mia[o miejsce takie wydarzenie, mozEe to dowodzic´ przede wszystkim faktu, zEe pokietek zorientowawszy sieU, izE natkn Ua[ sieU jedy-nie na czeUs´c´ wojsk krzyzEackich i, spodziewaj Uac sieU rych[ej kontrakcji krzyzEac-kiej, zadecydowa[ o wymordowaniu jen´ców66. MozEna domniemywac´, izE po-st Uapi[ tak na ewentualnos´c´ niekorzypo-stnego dla siebie rozwoju wypadków w dalszej fazie walki, efektem czego mog[o dojs´c´ do ich uwolnienia67. Za-chowano wszakzEe przy zEyciu jedynie najwazEniejszego jen´ca – marsza[ka Dietricha von Altenburga68. Nota bene by[ on ranny w twarz, co doraz´nie eliminowa[o go z walki69.
Rozbicie wojsk Altenburga i zdobycie taboru wcale nie oznacza[o kon´ca starcia. Na wies´c´ o kleUsce na pole bitwy skierowa[y sieU pozosta[e si[y krzy-zEackie. Pocz Uatkowo nie by[y one liczne70, wieUc przebieg dalszych zajs´c´
65 Wigand, s. 481. Decyzj Ua o wymordowaniu jen´ców obarcza W[adys[awa pokietka tezE inne z´ród[o proweniencji krzyzEackiej: Zob. PamieUtnik Zakonu Krzyz9ackiego o wojnie z królami
^okietkiem i Kazimierzem W., w: Z Archiwum Zakonu Niemieckiego. Analecta z wieku XIV
i XV, Archiwum Komisji Historycznej Akademii UmiejeUtnos´ci, t. IX, Kraków 1909-1913, wyd.
A. Prochaska, s. 250-251.
66Na ten temat zob. tezE: Z a j Ua c z k o w s k i, Polska a Zakon Krzyz9acki…, s. 250-251. Autor wskazuje na niejednoznacznos´c´ informacji co do tego faktu juzE w z´ród[ach krzyzEac-kich. Podczas gdy Wigand i PamieUtnik Zakonu Krzyz9ackiego decyzjeU o wymordowaniu jen´ców przypisuj Ua królowi, Kronika oliwska „nic nie wie o rzezi jen´ców, a pomieUdzy poleg[ymi w tej bitwie wymienia tych samych, którzy wedle Wiganda, zostali zamordowani w niewoli polskiej” (tamzEe, s. 250). Nie daj Uac wiary w osobiste zaangazEowanie pokietka w ten proceder, g[ównych inspiratorów mordowania jen´ców widzi Zaj Uaczkowski w rycerstwie polskim. Traktuje ten fakt jako zemsteU za wczes´niejsze zniszczenie przez wojska zakonne Wielkopolski.
67Zabicie pojmanych jen´ców okaza[o sieU w tym wypadku ostatecznos´ci Ua. pokietek zorien-towa[ sieU, zEe nadci Uagaj Ua na pole bitwy nowe, s´wiezEe si[y krzyzEackie. Utrzymanie stosunkowo licznej grupy zdobytych jen´ców okaza[o sieU niemozEliwe wobec spodziewanego wznowienia bitwy. Zob. A. N a d o l s k i, Grunwald. Problemy wybrane, Wodzis[aw S´l Uaski:pódz´ 2010, s. 197. Potencjalny okup nie stanowi[ jakiejs´ dodatkowej zacheUty co do mozEliwos´ci utrzymania przy zEyciu wzieUtych do niewoli rycerzy. Na temat takowej praktyki zob. F l o r i, Rycerze
i rycerstwo…, s. 151-152.
68OszczeUdzenie Dietricha von Altenburga mozEna t[umaczyc´ rang Ua polityczn Ua jen´ca. Jego osoba z pewnos´ci Ua mia[aby znaczenie w ewentualnych rokowaniach pokojowych lub w uzyska-niu znacz Uacego okupu za uwolnienie.
69Pozostawienie przy zEyciu tylko najwazEniejszego jen´ca – do tego rannego – przemawia za minimalizacj Uawysi[ków przetrzymywania przeciwników w niewoli podczas nierozstrzygnieUtej bitwy. 70 Z relacji Kroniki oliwskiej dowiadujemy sieU o docieraniu na pole bitwy w pewnych
móg[ byc´ dla wojsk królewskich w dalszym ci Uagu pomys´lny. SytuacjeU zmieni-[o przybycie g[ównych si[ krzyzEackich na czele z Ottonem von Luterberg. ZmeUczone wczes´niejszymi walkami rycerstwo polskie nie by[o w stanie za-trzymac´ ataków krzyzEackich, trac Uac wielu znacznych rycerzy71. Ostatni od-dzia[ wojsk krzyzEackich, który dotar[ na pole bitwy, przyprowadzi[ komtur ba[gijski Henryk Reuss von Plauen. W toku dalszych zmagan´ dosta[ sieU on do niewoli polskiej. Oprócz niego do niewoli zosta[ wzieUty tezE komtur Golu-bia Eliger von Hohenstein i oko[o 40 innych jen´ców72. Najbardziej liczn Ua grup Ua byli rycerze pochodz Uacy z ziemi che[min´skiej73.
Ze z´róde[ dowiadujemy sieU, zEe równiezE wojska krzyzEackie wzieU[y do nie-woli rycerzy polskich. KrzyzEakom ponadto uda[o sieU równiezE odbic´ z r Uak polskich rannego marsza[ka Dietricha von Altenburg74. Co wieUcej: widok pomordowanych wczes´niej jen´ców75 – rycerzy z jego oddzia[u – przyczyni[ sieU do odruchu zemsty na jen´cach polskich. Motywacje tego czynu drobiazgo-wo nas´wietla Wigand, z zapisów którego po skon´czonej bitwie:
… exercitus libens locum obtinuisset; hic est videndum, quod frater Otto terre commendator redemit marschalkum captivum a vinculis in curru detentum et eum sic salvavit; tandem venit, ubi dictifratres denudati et interfecti fuerant; quos sic videnscontremuit et doluit, et in tali merore precipitavit de equo horrido clamore, vindictam huius postulans ab omnibus ordinem diligentibus, ut nemini parcant omnesque interficiant precipiens. Pruteni vero perturbati sunt, dicentes: n o s v o l u m e s b e n e d e d u c e r e c a p t i v e s b o n o s, q u i b u s n o s t r o s r e d i m a m u s, q u i g r a v i t e r s u n t v i n c u l a t i [podkr. moje – A. N.]; et respondit frater Otto: ne sitis in hoc solliciti, sed Do-minus hodie dabit nobis multos bonos viros, quod ab omnibus hostibus nostris nostros liberare possimus, sed omnes interficite. Unde frater Theodericus dedit
odsteUpach czasu grup rycerstwa zakonnego: „… et iste conflictus duravit, usque dum primi, qui precesserant, turmatim et interpolate redirent”. Por. Kronika oliwska, s. 330.
71Na ten temat zob.: A. R u t k o w s k a - P [ a c h c i n´ s k a, Uwagi o uczestnikach
bitwy pod P*owcami w s´wietle zapisów roczników polskich, w: Spo*eczen´stwo Polski s´rednio-wiecznej, t. V, Warszawa 1992, s. 203-209; M. B [ a z i a k, Uwagi o rycerstwie w Rocznku
s´wieUtokrzyskim nowym, tamzEe, t. VII, Warszawa 1996, s. 201-210.
72
Rocznik Traski, s. 856; Rocznik Ma*opolski, s. 194; por. tezE J u r e k, Uwagi…, s. 92.
73O licznych jen´cach ziemi che[min´skiej informuje Annalista Torun´ski: „De dominis eciam nostris plures occisi sunt commendatores et praeceptores, milites et feodales et capti multi de terra Culmensi”. Zob. Franciscani Thorunensis..., s. 69.
74Zob. J u r e k, Uwagi…, s. 93.
75Dodac´ nalezEy, izE Wigand mówi o tym, zEe Luterberg zasta[ pomordowanych jen´ców krzy-zEackich obnazEonych (najpewniej ze zbroi i odziezEy), co by[o widokiem bardzo poruszaj Uacym.
huiusmodi verba, quod communitas cepit 100. viros bonos76, cum quibus omnes
captives suos redimere poterant77.
Widac´ tu wyraz´nie, umownie j Ua tak nazwijmy, zasadeU swoistej ekwiwalen-tnos´ci, któr Ua kierowali sieU (przynajmniej w pierwszym odruchu) walcz Uacy. Skoro wymordowani zostali jedni jen´cy, bezwartos´ciowi lub zbeUdni okazywali sieU automatycznie ci, na których mozEna by[o ich wymienic´78. Stanowi[o to swego rodzaju zemsteU ze strony KrzyzEaków za wczes´niejsz Ua egzekucjeU wzieU-tych w niewoleU rycerzy Zakonu79. CzeUs´c´ zosta[a przeto wymordowana, po-zostawiono zas´ dla okupu b Uadz´ wymiany 100 rycerzy polskich. MozEe tezE cho-dzi[o o pozostawienie przy zEyciu tylko tylu jen´ców, by ich liczba wystarczy[a na odzyskanie swoich z w[asnego wojska.
Warto raz jeszcze odnies´c´ sieU do s[ów padaj Uacych ze strony rycerzy prus-kich wchodz Uacych w sk[ad kontyngentu si[ krzyzEacprus-kich. Wigand przekazuje, izE komunikat przez nich wypowiedziany brzmia[ „nos volumes bene deducere captives bonos, q u i b u s n o s t r o s r e d i m a m u s, q u i g r a -v i t e r s u n t -v i n c u l a t i” [podkr. moje – A. N.]. S´wiadczyc´ on mozEe o tym, zEe strona polska pojma[a do niewoli jak Uas´ (blizEej nieokres´lon Ua) czeUs´c´ wojowników pruskich. S[owa skierowane do Otto von Lutterberga inter-pretowac´ nalezEy zatem jako formeU upomnienia sieU o nich80.
Reasumuj Uac, starcie pod Radziejowem-P[owcami nie by[o dla wojsk po-kietka druzgoc Uac Ua porazEk Ua, pomimo pozostania na placu boju wojsk krzyzEac-kich, gdyzE (jak informuj Ua nas z´ród[a polskie) wzieUto pewn Ua liczbeU jen´ców. Roczniki podaj Ua liczbeU 40: „quadraginta […] nobiles capti inter quos quidam nobilis princeps nomine Rus in habitu eorum […] fuit captus et in Craco-viam, ad quam cum exercitu venire conabatur, deductus est et vinculis deten-tus”81. W Lites natomiast zachowa[a sieU relacja Piotra, prepozyta kos´cio[a s´w. Floriana w Krakowie, informuj Uaca o ponad 30 jen´cach: „Wladislaus rex cepisset bene XXX captivos”82. Dostanie sieU von Plauena i reszty rycerzy do niewoli w drugiej fazie bitwy, a nade wszystko utrzymanie tych jen´ców przez stroneU polsk Ua, dobitnie s´wiadczy o tym, zEe wojska pokietka, pomimo
76Pod pojeUciem „dobrych meUzEów” kryj Ua sieU oczywis´cie znaczniejsi (tj. zamozEniejsi) jen´cy. 77Wigand, s. 482.
78Zob. tezE: Z a j Ua c z k o w s k i, Polska a Zakon Krzyz9acki…, s. 258. 79N a d o l s k i, Grunwald. Problemy wybrane…, s. 197-198.
80Wigand, s. 482. 81
Rocznik Traski, s. 856; Rocznik Ma*opolski, s. 194.
cieUzEkich strat i ujs´cia z pola, nie ponios[o zupe[nej kleUski83. Jen´cy wzieUci przez pokietka okazali sieU zbyt cenni dla KrzyzEaków, aby bez baczenia na konsekwencje wymordowac´ wzieUtych do niewoli rycerzy polskich. Dlatego nie wykonano rozkazu Luterberga i, jak informuje PamieUtnik krzyzEacki z roku 1335, przywieziono do Torunia 56 jen´ców84.
W[as´nie fakt posiadania jen´ców po jednej i po drugiej stronie85 sk[oni[ KrzyzEaków do rokowan´, do których przyst Uapiono na pocz Uatku 1332 r.86 Zda-niem S. Zaj Uaczkowskiego na odzyskaniu jen´ców bardziej zalezEa[o stronie krzy-zEackiej87. W Brzes´ciu Kujawskim pokietek przyj Ua[ komtura grudzi Uadzkiego Siegharda von Schwarzburg, który wyszed[ z propozycj Ua wymiany osób prze-trzymywanych w niewoli. KrzyzEakom bardzo zalezEa[o na uwolnieniu von Plauena i von Hohensteina. W imieniu króla w rokowaniach uczestniczyli Prze-mys[aw, ksi UazEeU sieradzki oraz wspomniany wyzEej podkanclerzy kujawski Piotr, 83 RówniezE dla S. Zaj Uaczkowskiego fakt przyprowadzenia jen´ców pochwyconych przez rycerstwo królewskie w trakcie ostatniej fazy bitwy p[owieckiej obok szybkiego odejs´cia si[ zakonnych z pola bitwy (wbrew zwyczajowi nie pogrzebali cia[ poleg[ych) i szybkiego odwrotu za Wis[eU jest istotnym dowodem na niemozEnos´c´ wskazania jednoznacznego zwycieUzcy w tym starciu (zob. Z a j Ua c z k o w s k i, Polska a Zakon Krzyz9acki…, s. 252-254).
84
PamieUtnik Zakonu Krzyz9ackiego…, s. 251. Dowodem na liczn Ua grupeU polskich jen´ców
jest list Jana von Overstolza pisany do Gerharda von Pfau, dziekana kos´cio[a s´w. Jerzego w Kolonii i jego brata Jana, który z kolei ich liczbeU okres´la[ na ponad 60: „wir hayn Ir gevan-gin me dan LX rittere und kneychte”. Zob. K. F o r s t r e u t e r, Briefe aus Preussen nach
Köln um 1330, „Jahrbuch des Kölnischen Geschichtsvereins”, t. XXVI, Köln 1951, s. 98.
85Trudno ustalic´ dok[adn Ua liczeU jen´ców pozosta[ych w reUkach zarówno krzyzEackich, jak i polskich. WieUksze rozbiezEnos´ci znajdujemy w ustaleniu liczby jen´ców krzyzEackich. Przekazy te wynikaj Ua z ba[amutnos´ci z´róde[, które czeUsto [ Uacz Ua ogólne straty braci zakonnych, sumuj Uac poleg[ych wespó[ z jen´cami. W jednym z´ródle pojawia sieU np. suma 100 braci poleg[ych: „Occisi sunt centum fratres et centum vasali a Polonis in Coiavia, fratribus tamen gracia dei et adjutorio victoriam obtinentibus, multis Polonis occisis. Por. Kanonik Sambijski, s. 283. W innym z´ródle krzyzEackim raz podawana jest liczba 95 cz[onków zakonu (zabitych i wzieUtych w niewoleU) Annales Expeditialis Prussici 1233-1414 herausgegeben von Ernst Strehlke, SRP, t. III, s. 4; innym razem mowa jest o s´mierci 73 braci: „Anno 1331 fratres de Prussia obtine-runt victoria contra Lothokonem regem Polonorum et occideobtine-runt interfecti 73 fratres” (tamzEe, s. 6). Dowód na wykupienie jen´ców krzyzEackich przez Wielkiego Mistrza znajdujemy w Lites: „... aliqui fuerunt capti per dictum domum Wladislaum, et videbamus omnes quod erant Cruci-feri quia habebant crucem nigram, et aliquos postmodum magister dicti Ordinis Cruciferorum redemit sicut fratres suos” (s. 388).
86Z a j Ua c z k o w s k i, Polska a Zakon Krzyz9acki…, s. 265-266. Wedle krzyzEackich z´róde[ juzE trzy dni po bitwie, dosz[o w Brzes´ciu do spotkania pokietka z wys[annikiem strony krzyzEackiej, komturem grudzi Uadzkim Zygardem von Schwarzburg, w sprawie zwolnienia jen´-ców. Jes´li tak rzeczywis´cie by[o, komtur nie wype[ni[ powierzonego mu zadania. Wzmianka ta mozEe wieUc uchodzic´ za ma[o wiarygodn Ua. Zob. PamieUtnik Zakonu Krzyz9ackiego..., s. 251.
kanonik krakowski. Szybkos´c´, z jak Ua bracia zakonni przyst Uapili do rozmów (nie chc Uac zawrzec´ rozejmu), s´wiadczyc´ mozEe o tym, zEe w niewoli polskiej musieli przebywac´ tezE gos´cie Zakonu, którzy – jak wiadomo – cheUtnie walczyli pod sztandarami krzyzEackimi. Tak wieUc stosunek do jen´ców by[ równiezE czynnikiem branym pod uwageU w szeroko prowadzonych przez Zakon dzia[aniach propagan-dowych w krajach chrzes´cijan´skiej Europy zachodniej. Z tej lekcji nie móg[ pokietek i jego otoczenie nie wyci Uagn Uac´ wniosku.
*
Zapisy odnosz Uace sieU do zmagan´ polsko-krzyzEackich prowadzonych w latach 1327-1332 ukazuj Ua trudnos´ci, przed którymi staje badacz problemu jeniectwa. Ówczesne z´ród[a relacjonowa[y ten aspekt kampanii, akcji zbrojnych czy poje-dynczych bitew czeUsto w sposób niepe[ny, nierzadko tezE ba[amutny. Tylko od czasu do czasu zdarza sieU, zEe w z´ród[ach spotykamy wymienienie znaczniejszych osobistos´ci dostaj Uacych sieU do niewoli. TozEsamos´ci mniej wybitnych rycerzy nie znamy. Niewiele tezE mamy informacji o sposobie wykupu z tejzEe niewoli. Fak-tem jest, zEe walcz Uace ze sob Ua strony brutalnie traktowa[y wzieUtych do niewoli. Ale tezE stosunek do jen´ców by[, co uwazEna analiza z´róde[ dobitnie us´wiadamia, wazEnym elementem strategii nie tylko wojskowej, ale tezE wp[ywa[ na kszta[towa-nie wizerunku politycznego przedstawicieli obu walcz Uacych stron w ich w[asnych s´rodowiskach, a takzEe na arenie mieUdzynarodowej.
BIBLIOGRAFIA Z´ród[a
Canonici Sambiensis epitome gestorum Prussie, w: Scriptores Rerum Prussicarum, t. I, Leipzig 1861.
Chronica Oliviensis, auctore Stanislao, abbate Oliviensi, w: Monumenta Poloniae Historica, t. VI, Warszawa 1961.
D [ u g o s z J., Roczniki czyli kroniki s[awnego Królestwa Polskiego, t[um. J. Mrukówna, ks. IX, Warszawa 1975.
Chronicon terrae Prussiae von Peter von Dusburg, w: Scriptores Rerum Prussicarum, t. I, Leipzig 1861.
Rocznik Traski, w: Monumenta Poloniae Historica, t. II, wyd. A. Bielowski, Warszawa 1961. Rocznik Ma[opolski, w: Monumenta Poloniae Historica, t. III, Warszawa 1961.
Die Chronik Wigands von Marburg, w: Scriptores Rerum Prussicarum, t. II, Leipzig 1863. Lites ac res gestae inter Polonorum Ordinemque Cruciferorum, t. I, Poznan´ 18902.
Fraciscani Thorunensis Annales Prussici (941-1410), w: Scriptores Rerum Prussicarum, t. III, Leipzig 1866.
Opracowania
B i s k u p M., Analiza bitwy pod P[owcami i jej dziejowego znaczenia, „Ziemia Kujawska” 1(1963), s. 73-104.
J u r e k T., Uwagi o bitwie pod P[owcami, „Ziemia Kujawska” 9(1993), s. 77-97. J u r e k T., Postscriptum do „Uwag o bitwie pod P[owcami”, „Ziemia Kujawska” 9(1993),
s. 287-289.
J u r e k T., O P[owcach znów s[ów kilka, „Ziemia Kujawska” 11(1995), s. 143-145. J u r e k T., Potyczka pod Koninem (24 IX 1331 r.), w: In tempore belli et pacis. Ludzie –
Miejsca – Przedmioty. KsieUga pami Uatkowa dedykowana prof. dr. hab. Janowi Szymczakowi w 65-lecie urodzin i 40-lecie pracy naukowo-dydaktycznej, red. T. Grabarczyk, A. Kowal-ska-Pietrzak, T. Nowak, Warszawa 2011, s. 381-390.
P t a k J., Dzia[ania zbrojne Polski i Litwy przeciwko pan´stwu krzyzEackiemu w Prusach jesieni Ua 1330 r., „Studia Grunwaldzkie” 1(1991), s. 34-51.
P t a k J., Jeszcze o bitwie pod P[owcami, „Ziemia Kujawska” 11(1995), s. 131-142. S´ l i w i n´ s k i B., O niektórych aspektach wykupu z niewoli jen´ców-rycerzy w Polsce
dzielnicowej i zjednoczonej, w: Ojczyzna blizEsza i dalsza. Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w szes´c´dziesi Uat Ua roczniceU urodzin, Kraków 1993, s. 311-321. Z a j Ua c z k o w s k i S., Polska a Zakon KrzyzEacki w ostatnich latach W[adys[awa
pokiet-ka, Lwów 1929.
ASPECTS OF MILITARY CAPTIVITY IN THE PERIOD OF THE POLISH-TEUTONIC CONFLICTS (1327-1332)
S u m m a r y
The aggressive policy of the Teutonic Order towards the Polish monarchy, which began with the Teutonic aggression on the Gdansk Pomerania region, led to a series of long-lasting military conflicts between the two states.
This article touches upon aspects of military captivity in the period of the Polish-Teutonic conflicts (1327-1332), that is in the late reign of King Wladislaw the Elbow-high. The peak of the conflict was the battle of Radziejowice-P[owce.
The presentation of the military conflicts in question focuses primarily on the issues of prisoners of war, especially on the cases of knights who were taken prisoners. The majority of them were murdered immediately. Others were given a chance of bail-out. The presented analyses of the source material (e.g. Wigland, Lites) show the political and economic aspects of losing and regaining freedom, which influenced the strategy of waging the war (on both sides of the conflict).
Translated by Konrad Klimkowski
S(owa kluczowe: jen´cy, W[adys[aw pokietek, wojny polsko-krzyzEackie, XIV wiek, niewola
militarna, wykup z niewoli.
Key words: prisoners of war, Wladislaw the Elbow-high, the Polish-Teutonic conflicts, 14
