Ochotnicy Polonii amerykańskiej podczas wojen światowych - problemy i niepowodzenia

Józef Smoliński

Ochotnicy Polonii amerykańskiej

podczas wojen światowych

-problemy i niepowodzenia

Echa Przeszłości 9, 197-207

Józef Sm oliński

In s ty tu t H istorii

U niw ersytet Świętokrzyski w Kielcach F ilia w Piotrkow ie Trybunalskim

OCHOTNICY POLONII AM ERYKAŃSKIEJ

PODCZAS W O JEN ŚWIATOWYCH

- PROBLEM Y I NIEPOW O DZENIA

O d p o c z ą tk u I w o jn y św ia to w e j w ś ro d o w is k a c h P o lo n ii a m e r y k a ń s k ie j k r y s ta liz o w a ła się m y ś l o w s p a r c iu c z y n e m o rę ż n y m w a lk i n a ro d o w o w y z w o ­ le ń cze j P o lak ó w . A n im a to r e m z a m ie r z e ń w o jsk o w y c h b y ł p rz e d e w s z y s tk im - o b o k Z w ią z k u W o jsk P o ls k ic h i Z w ią z k u M ło d zie ży P o lsk ie j - Z w ią z e k S okołów P o ls k ic h w S ta n a c h Z jed n o czo n y ch . W 1915 r. in ic ja ty w ę u tw o r z e n ia le g io n u p o lsk ie g o p rz y a r m ii k a n a d y js k ie j p r z e d s ta w ił d z ia ła c z s k a u tin g u A n d rz e j M a łk o w sk i. S zczeg ó ln e z a s łu g i d la u r z e c z y w is tn ie n ia te j id e i położył Ig n a c y J a n P a d e re w s k i, k tó ry n a w ią z a ł b e z p o ś re d n i k o n ta k t z p r e z y d e n te m W oodrow T h o m a s e m W ilso n em i rz u c ił h a s ło s fo rm o w a n ia s tu ty s ię c z n e j a rm ii.

P r z y c h y ln y k l i m a t p o lity c z n y d l a s p r a w y p o ls k ie j n a s t ą p i ł d o p ie ro w 1 9 1 7 r., k ie d y ro s y js k i R z ą d T y m c z a so w y 30 m a r c a w y d a ł m a n if e s t, w k tó ry m z a p o w ia d a ł u tw o r z e n ie n ie p o d le g łe g o p a ń s tw a p o lsk ie g o , a S ta n y Z jed n o c zo n e 6 k w ie tn ia z n a la z ły się w s ta n ie w o jn y z N ie m c a m i. W y d a rz e n ia te u m o ż liw iły p o d jęcie k o n k r e tn y c h d z ia ła ń ze s tr o n y w ła d z fr a n c u s k ic h n a rz e c z tw o r z e n ia p o ls k ic h o d d z ia łó w w o jsk o w y ch .

20 m a ja r z ą d f r a n c u s k i p o w o ła ł M isję W o jsk o w ą F r a n c u s k o - P o ls k ą , n a czele k tó re j s t a n ą ł e m e ry to w a n y g e n e r a ł f r a n c u s k i L o u is A rc h in a rd . J e j ce­ le m by ło w s p ó łd z ia ła n ie z z a in te r e s o w a n y m i o rg a n a m i f r a n c u s k ic h w ła d z w s p r a w a c h r e k r u ta c ji i o rg a n iz a c ji w o js k a p o lsk ie g o w e F ra n c ji. W d n iu 4 c z e rw c a p r e z y d e n t R a y m o n d P o in c a re w y d a ł d e k r e t o p o w o ła n iu w e F r a n ­ cji a u to n o m ic z n e j a r m ii p o lsk ie j p o d p o ls k im s z ta n d a r e m , a le p o d d o w ó d z­ tw e m o p e ra c y jn y m fra n c u s k im .

W obec n ik ły c h r e z u lta tó w r e k r u ta c ji do a r m ii p o lsk ie j n a te r e n ie F ra n c ji, p ra w d z iw e n a d z ie je p o k ła d a n o w P o lo n ii a m e r y k a ń s k ie j. P o s tę p e m w s p r a ­ w ie fo rm o w a n ia a r m ii p o lsk ie j by ło te ż u m o ż liw ie n ie P o la k o m s p r a w o w a n ia p o lity c z n e g o k ie ro w n ic tw a n a d o d d z ia ła m i p rz e z u k o n s ty tu o w a n y 15 s ie r p n ia w L o z a n n ie K o m ite t N a ro d o w y P o lsk i. Z o s ta ł u z n a n y p rz e z k o a lic ję , w ty m S ta n y Z jed n o czo n e w d n iu 10 lis to p a d a 1917 r.

A k c ja p rz y g o to w a w c z a tr w a ł a 8 m iesięcy , a s a m w e r b u n e k 16 m iesięcy. W p r a c a c h a k ty w n ie u c z e stn ic z y ło 3 0 2 4 a g ita to r ó w z rz e s z o n y c h w 5 2 0 k o m i­ te ta c h . N a jb a rd z ie j e fe k ty w n y b y ł z a c ią g w ś ro d o w is k a c h p o lo n ijn y c h n a w sc h o d z ie S ta n ó w Z jed n o c zo n y ch , s k ą d p o ch o d ziło 68% o g ó łu o c h o tn ik ó w 1. Ł ą c z n ie w A m e ry c e P ó łn o c n e j z w e rb o w a n o 2 2 3 9 5 m ę ż c z y zn , w ś ró d k tó ry c h a g ita to r z y - o so b y z a a n g a ż o w a n e w p r o p a g o w a n ie o c h o tn ic z e g o z a c ią g u - s ta n o w ili 13,5% . T r a n s p o r t p ie rw s z y c h 1200 o c h o tn ik ó w z K a n a d y do B o rd e a u x w e F r a n ­ cji o d p ły n ą ł 16 g r u d n ia 1917 r. 23 m a ja 1918 r. do F r a n c ji p rz e rz u c o n o ju ż około 15 ty s . o ch o tn ik ó w . Ł ą c z n ie z obozów ć w ic z e b n y ch w K a n a d z ie i S t a ­ n a c h Z jed n o c z o n y c h p rz e rz u c o n o do F r a n c ji 20 720 osób.

N a p ły w ż o łn ie rz y z A m e ry k i u m o ż liw ił u tw o r z e n ie w e F r a n c ji o d d z ia łó w W o jsk a P o lsk ie g o . 10 s ty c z n ia 1918 r. p o w o ła ł 1 p u łk s trz e lc ó w p o ls k ic h p o d d o w ó d z tw e m p p łk . J a s iń s k ie g o , a 10 k w ie tn ia te g o ż r o k u s t a n o d d z ia łó w p o ls k ic h w y n o sił ju ż 2 0 4 oficeró w i 10 638 sz e re g o w y c h , co pozw oliło n a u tw o r z e n ie 1 d y w izji p iech o ty , k a w a le r ii, a r ty le r ii, o d d z ia łó w te c h n ic z n y c h , słu ż b p o m o c n ic z y c h i lo tn ic tw a .

10 c z e rw c a 1918 r. 1 p u łk o w i s tr z e le c k ie m u z o s ta ła p o w ie rz o n a o b ro n a p o d o d c in k a , w o k o lic a c h R e im s, o k r y p to n im ie „ F a b e r t”. 14 lip c a sto c z y ł o n c ię ż k ie boje p o d S a i n t H ila ir e le G ra n d , g d z ie poleg ło około 100 żo łn ierzy , a około 5 0 0 z o sta ło r a n n y c h . G r a tu la c je z o d n ie sio n e g o z w y c ię s tw a złożył P o la k o m n a c z e ln y d o w ó d ca w o jsk a lia n c k ic h m a r s z a łe k F e r d in a n d Foch.

O d 19 k w ie tn ia 1919 r. o d d z ia ły p o ls k ie b y ły p rz e w o ż o n e z F r a n c ji do P o ls k i tr a n s p o r t e m k o le jo w y m p rz e z N iem cy. O p e ra c ja tr w a ł a do cz e rw c a, a tr a n s p o r tó w by ło łą c z n ie 383. C zę ść o d d z ia łó w w a lc z y ła n a fro n c ie u k r a i ń ­ s k im , g d z ie w ie lu o c h o tn ik ó w z A m e r y k i p o leg ło , b ą d ź z o s ta ło r a n n y c h . W s ty c z n iu 1920 r. n ie k tó r e je d n o s tk i w o jsk o w e o b s a d z a ły P o m o rz e i d o k o n a ­ ły z a ś lu b in P o ls k i z M o rz e m B a łty c k im .

A k c ja d e m o b iliz a c y jn a o c h o tn ik ó w z w y c h o d ź s tw a p o lsk ie g o w A m e ry c e ro z p o c z ę ła się 30 lip c a 1919 r., n a p o d s ta w ie d e k r e tu w y d a n e g o p rz e z J ó z e ­ fa P iłs u d s k ie g o . S zc zeg ó ły d o ty c z ą c e je j p r z e b ie g u r e g u lo w a ła in s t r u k c j a z 2 w r z e ś n ia w y d a n a p rz e z M in is te r s tw o S p ra w W ojskow ych. Z a r m ii m ie li b y ć z w o ln ie n i p o d o fic e ro w ie i sze re g o w c y , k tó r z y n ie p o d le g a li u s ta w ie o ty m c z a s o w y m o b o w ią z k u s łu ż b y w o jsk o w ej. N ie b y li n a t o m i a s t objęci n a ty m e ta p ie o ficero w ie i sp e c ja liśc i w ojskow i.

P rz e d s ię w z ię c ia d e m o b iliz a c y jn e m ia ły się ro z p o cząć d o p ie ro po u z g o d ­ n ie n iu z r z ą d a m i s p r a w o rg a n iz a c y jn y c h z w ią z a n y c h z w y ja z d e m . Do te g o c z a s u ż o łn ie rz e m ie li z o s ta ć p rz y d z ie le n i do b a ta lio n ó w z a p a s o w y c h 2 ja k o

1 ZN im Ossolińskich we Wrocławiu, Zbiory gen. Sosnkowskiego, t. 16515, Charakterysty­ ka akcji werbunkowej w Stanach Zjednoczonych do Wojska Polskiego w 1917r.

2 Do zadań formacji zapasowej należało przede wszystkim: prowadzenie ewidencji wraz z wystawianiem książeczek wojskowych i zbieraniem danych dotyczących demobilizowanego; wydawanie żołnierzom dokumentów demobilizacyjnych; zaopatrzenie w ubrania cywilne lub wypłacanie ekwiwalentu pieniężnego; odsyłanie zdemobilizowanych do domów lub specjalnych obozów; przekazywanie dokumentacji Powiatowym Komendom Uzupełnień.

in s tr u k to r z y . D la p r a g n ą c y c h p o w ró cić do sw y c h o jczy zn z o s ta ła u tw o r z o n a s ta c ja z b o rn a w S k ie rn ie w ic a c h , do k tó re j w k ró tc e zgłosiło się około 1000 o c h o tn ik ó w ze S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h 3.

Z a k ła d a n o , że d e m o b iliz a c ja z o s ta n ie p r z e p ro w a d z o n a w c ią g u tr z e c h m iesięcy . B yło to n ie m o ż liw e , g d y ż r z ą d p o ls k i n ie d o k o n a ł u z g o d n ie ń z w ła ­ d z a m i S ta n ó w Z jed n o czo n y ch . W y jaz d h a le rc z y k ó w o p ó ź n ia li ró w n ie ż d o w ó d ­ cy o d d z ia łó w lin io w y c h , k tó rz y z d a w a li so b ie s p r a w ę , że a r m i a tr a c i d o b ry c h i z a p ra w io n y c h w b o ja c h żo łn ierzy . N a p r z y k ła d d o w ó d ca 13 D y w izji P ie c h o ty g e n . J a n R o m e r w ro z k a z ie z 21 m a r c a 1920 r. p is a ł: „[...] w ię k s z a część o fic e ró w i s z e re g o w y c h w s k ła d je j w c h o d z ą c y c h [13 D y w iz ji P ie c h o ty - p rz y p . J .S .] , p o c h o d zi z A m e ry k i i o d ejście ic h sp o w o d u je k a t a s t r o f a l n ą w p r o s t d e z o rg a n iz a c ję ca łej d yw izji. W obec te g o p r o p o n u ję W am , o ficero m o b y w a te lo m a m e r y k a ń s k im i n ie m a ją c y m żo n i d zieci, p o z o s ta n ie w s z e r e ­ g a c h d y w iz ji aż do c h w ili z a k o ń c z e n ia w o jn y o b ecn ej. W szy scy oficero w ie, k tó rz y z e c h c ą w m y ś l p o w y ż szeg o n a d a l w a r m ii p o lsk ie j słu ży ć, p r z e d ło ż ą m i d r o g ą s łu ż b o w ą do d n ia 28 b m . o d p o w ie d n ie z o b o w ią z a n ie ”4.

Z g ru p o w a n y c h w N ie b o ro w ie p o d S k ie rn ie w ic a m i ż o łn ie rz y p o d d a w a n o ro z m a ity m z a b ie g o m o rg a n iz a c y jn y m i h ig ie n ic z n y m . W p ie rw s z y m e ta p ie k o m p le to w a n e b y ły d o k u m e n ty w y ja z d u . Po d w ó ch ty g o d n ia c h p o b y tu h a le r- czycy b y li p rz e w o ż e n i do o b o z u w G ru p ie koło G ru d z ią d z a , g d z ie p o n o w n ie p o d śc isły m n a d z o r e m A m e ry k a n ó w , b y li p o d d a w a n i d e z y n fe k c ji5. P r o c e d u ry te w y n ik a ły z o b a w y p r z e d r o z p r z e s tr z e n ia n ie m c h o ró b z a k a ź n y c h , z w ła sz c z a w y b u c h e m e p id e m ii ty fu s u .

W a r u n k i w obozie p o d S k ie rn ie w ic a m i b y ły k ie p s k ie . B ra k o w a ło d o g o d ­ n y c h p o m ie s z c z e ń i d o b reg o w y ż y w ie n ia . U p a d a ło m o ra le żo łn ierzy , in te r w e ­ n io w a ł Z w ią z e k S o k o łó w P o ls k ic h w A m e ry c e . W p iś m ie do p o s ła R P w W a s z y n g to n ie K a z im ie r z a L u b o m irs k ie g o z 19 s ty c z n ia 1920 r. p is a n o : „D oszły n a s s m u tn e w ie śc i z O jczyzny, że m ło d z ie ż p o ls k a , k t ó r a [...] p o s p ie ­ s z y ła w s z e re g i [...] A rm ii P o lsk ie j [...] p o z o s ta je b e z w sz e lk ie j o p ie k i i ś ro d ­ k ó w do ży c ia [...], a do A m e ry k i z p o w ro te m d o s ta ć się n ie m o że z p o w o d u śro d k ó w do p rz e w o z u 6.

Z ły c h n a s tr o jó w w ś r ó d w y c h o d ź s tw a p o ls k ie g o n ie z m ie n iły w y s iłk i w ła d z w o jsk o w y ch . S o k o lstw o z A m e ry k i n a d a l u w a ż a ło , że: „ B łą k a się te d y t a m ło d z ie ż po ró ż n y c h m ie jsc o w o śc ia c h P o ls k i, z d a n a n a ła s k ę lo s u i p o ły k a

3 T. Radzik, Amerykańscy ochotnicy „Błękitnej armii”, w: Polonia w walce o granice Rze­

czypospolitej 1914-1921, pod red. A. Kosseckiego, Pułtusk 1999, s. 175.

4 Czyn zbrojny wychodźstwa polskiego w Ameryce. Zbiór dokumentów i materiałów histo­ rycznych, Warszawa 2000, s. 477.

5 Pierwsze transporty z obozu w Nieborowie, a później i z obozu w Pomiechówku były kierowane bezpośrednio do Gdańska, skąd po odprawieniu odpływały do Ameryki. Pod wpły­ wem żądań Amerykanów, obawiających się epidemii tyfusu, zorganizowano obóz specjalny w Grupie, w którym demobilizowani przechodzili przynajmniej dwunastodniową kwarantannę.

6 AAN, Ambasada RP w Waszyngtonie, t. 2287, Pismo do posła RP w Waszyngtonie z 19.01.1920 r., k. 50 i 51.

łzy c is n ą c e się do oczu, że t a M a tk a - O jc z y z n a , do k tó re j tę s k n ili i n a r a t u n e k t a k ochoczo b ie g li, t a k po m a c o s z e m u ic h t r a k t u j e ”7.

O b a rd z o tr u d n y c h w a r u n k a c h ż y c ia w obozie w G ru p ie , w k o ń co w y m o k re s ie p o b y tu o c h o tn ik ó w z A m e ry k i w P o lsc e „G łos P o m o rs k i” z 4 lu te g o 1922 r. d o n o sił: „[...] w le tn ic h b a r a k a c h c z e k a o b e c n ie około 700 H a lle rc z y ­ k ó w n a o d ja z d do A m e ry k i. W ię k s z a część ty c h lu d z i c z e k a ju ż od s ty c z n ia 1921 r o k u [...] c z e k a ją w o p ła k a n y c h s to s u n k a c h i w a r u n k a c h [...] [D alej p r z y ta c z a n o sło w a o c h o tn ik a - p rz y p . J .S .]: „C z u je m y się j a k n a w y g n a n iu . P o c z ą tk o w o k a rm io n o n a s m o żliw ie, o b e c n ie o d ż y w ia n ie n a s z e j e s t o w iele g o rs z e [...] P o d w z g lę d e m u m u n d u r o w a n i a w y g lą d a m y j a k ż e b ra c y [...] W ta k ic h w a r u n k a c h o c z e k u je m y t r a n s p o r t u , z a p o m n ia n i n ie ty lk o p rz e z w ła d z e w o jsk o w e, a le p rz e z c a łe s p o łe c z e ń stw o p o ls k ie [...] P rz y b y liś m y o ch o ­ czo z z a O c e a n u , b y s p e łn ić o b o w ią z e k w obec O jczyzny, p o rz u c iliś m y d o m y ro d z in n e , m a ją tk i, d o b ro b y t, a d z iś po s p e łn ie n iu o b o w ią z k u o b y w a te la p o l­ sk ie g o o c z e k u ją c t u t a j ju ż 12 m iesięcy , tr a c im y n a jle p s z y c z a s i n a jle p s z e siły, ja k ie n a m je s z c z e p o z o s ta ły ”8.

N a le ż y p o d k re ś lić , że d la w ie lu o c h o tn ik ó w z A m e ry k i p o b y t w o b o z a c h b y ł n ie z ro z u m ia ły . C z ę sto n ie m o g li o n i z ro z u m ie ć , d laczeg o o p u s z c z a ją s z e r e ­ gi w o js k a i to w c h w ili g d y to c z y się w o jn a . D r u d z y o p u s z c z a li k r a j w p r z e ­ ś w ia d c z e n iu , że s p e łn ili sw ój p a tr io ty c z n y o b o w iązek .

Do szczeg ó ln e j g r u p y n a le ż y z a liczy ć ty c h o ch o tn ik ó w , k tó r z y w z w ią z k u z p o s tę p a m i o fe n sy w y b o lsz e w ic k ie j n a W a rs z a w ę k o le jn y r a z z a d e k la ro w a li ch ęć w s tą p ie n ia do W o jsk a P o lsk ie g o . Z n a le ź li się o n i m .in . w 12 k o m p a n ii 2 B ry g a d y S y b e ry jsk ie j i w A rm ii O c h o tn ic z e j b ro n ią c e j W arszaw y . W k ró tc e o n i ró w n ie ż z o s ta li z d e m o b iliz o w a n i. O p u s z c z a ją c y c h P o ls k ę h a le rc z y k ó w N a c z e ln y W ódz ż e g n a ł ro z k a z e m z d n ia 18 m a r c a 1920 r. C z y ta m y w n im : „ O d d a n i p ra c y p rz y o lb rz y m ic h w a r s z t a t a c h S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h , o to c z e n i b o g a ty m r o z k w ite m ż y c ia i p rz e p y c h e m w s p a n ia ły c h w a ru n k ó w , o ra z n ie o b lic z a ln y c h m o żliw o ści, j a ­ k ic h ty le n a s tr ę c z a A m e ry k a , n a p ie rw s z y g łos, n a p ie rw s z e w e z w a n ie P o ls k i p o rz u c iliśc ie w s z y s tk ie k o r z y s tn e w id o k i p rz y sz ło śc i i w s tą p iliś c ie do p o lsk ic h szeregów . [...] To w ła ś n ie n a jś w ię ts z e u c z u c ie m iło śc i do O jc zy zn y k a z a ło W am w y b ra ć s z a r e s z e re g i. To u c z u c ie m iło śc i do O jczyzny, w k a ż d y m P o la k u o b ec n e i n a jw y ż s z e , k a z a ło w a m p r z e ła m a ć w sz e lk ie tr u d n o ś c i i p rz y b y ć tu , a b y w a lczy ć o w o ln o ść te j ziem i. [...] W a lk ą i tr u d e m , c ie rp ie n ie m i k r w ią o d n o w iliśc ie więzy, j a k ie w a s łą c z ą z P o ls k ą ”9.

W tr a k c ie p rz y g o to w a ń do p ie rw sz e g o o d ja z d u h a le rc z y k ó w do N ow ego J o r k u 19 m a r c a p rz y b y ł ta m z F r a n c ji s t a t e k „ R o c h a m b e a u ”, n a p o k ła d z ie k tó re g o było 150 ż o łn ie rz y A rm ii B łę k itn e j. W yw ołało to z d z iw ie n ie w P o s e l­

7 AAN, Ambasada RP w Waszyngtonie, t. 2287, k. 50.

8 CAW I.300.1.231, Artykuł pt. „Głos rozpaczy b. Halerczyków” zamieszczony w „Głosie Pomorskim” z 4.02.1922r.

s tw ie R P i k o n s te r n a c ję śro d o w is k p o lo n ijn y c h , g d y ż ż o łn ie rz a m i ty m i n ie m ia ł k to się z a jąc. N ie m ie li o n i p ie n ię d z y n a p o w ró t do d o m ó w i o p o w ia d a li o zły c h w a r u n k a c h s łu ż b y w P o ls c e 10. N a c z e ln e D o w ó d ztw o W P p o n a g la ło dow ó d có w o d p o w ie d z ia ln y c h z a d e m o b iliz a c ję . C h o d z iło o w y k o r z y s ta n ie m o żliw o ści o d e s ła n ia z w a ln ia n y c h ż o łn ie rz y n a a m e r y k a ń s k ic h t r a n s p o r to w ­ c a c h i u n ik n ię c ie k o sz tó w t r a n s p o r t u p rz e z p a ń s tw o p o lsk ie . D o p ie ro p o d c z a s p ie rw s z e g o t r a n s p o r t u o c h o tn ik ó w n a p o k ła d z ie „ A n tig o n e ”, n a d w a d n i p r z e d d o p ły n ię c ie m do N o w ego J o r k u tj. 16 k w ie tn ia , u d a ło się w y n eg o cjo w ać k w o ty d e m o b iliz a c y jn e . P o s e ls tw o R P p o d jęło się p o k ry c ia k o s z tu u t r z y m a n ia ż o łn ie rz y w obozie C a m p D ix w U S A , z a p ła c e n ia z a p r z e ja z d k o le ją do m ie j­ s c a z a m ie s z k a n ia i w y p ła c e n ia k a ż d e m u sz e re g o w e m u po 10 $ b o n u s u , czyli je d n o ra z o w e g o z a s iłk u , a o ficero m po 20 $. W y d z ia ł N a ro d o w y P o ls k i zobo­

w ią z a ł się z a ś w y p ła c ić k a ż d e m u sz e re g o w e m u po 15 $ b o n u s u , a o fice ro m po 30 $. Ł ą c z n ie w ięc k a ż d y sz e re g o w y o tr z y m a ł b ile t k o lejo w y do d o m u i 25 $, a o ficero w ie b ile t i po 50 $ 11.

A k c ja t r a n s p o r to w a n ia h a le rc z y k ó w p rz e z O c e a n A tla n ty c k i tr w a ł a od k w ie tn ia do s ie r p n ia 1920 r. N a p o k ła d a c h o k rę tó w p rz e w ie z io n o 1 1 0 7 2 s z e re g o w y c h i 54 oficerów . O s ta tn im o k r ę te m p rz y b y ły m do g d a ń s k ie g o p o r tu n a m o cy u m o w y p o ls k o -a m e ry k a ń s k ie j b y ł S S „ P r e s id e n t G r a n t ”. N a je g o p o k ła d z ie z n a la z ło się 1285 ż o łn ie rz y i 2 4 żo n y o ch o tn ik ó w , k tó rz y d o p ły n ę li do N o w ego J o r k u 16 lu te g o 1921 r .12 Ł ą c z n ie do S ta n ó w Z jed n o czo n y ch pow ró ciło 125 4 6 o c h o tn ik ó w z A rm ii B łę k itn e j. H a le rc z y c y p rz y b y w a li do A m e ry k i m n ie js z y m i g r u p a m i aż do r o k u 1923. U w z g lę d n ia ją c w s z y s tk ic h , k tó rz y w ró c ili do S ta n ó w Z jed n o c z o n y c h ró ż n y m i d ro g a m i, m o ż n a p rz y ją ć , że z n a la z ło się t a m około 14 ty s . ż o łn ie rz y A rm ii B łę k itn e j. Ic h w y g lą d b y ł z a s tra s z a ją c y . U b r a n i w z n isz c z o n e m u n d u ry , k tó r e d o sło w n ie ro z p a d a ły się n a strz ę p y . B ył to s k u te k c z ę s ty c h p a ro w y c h d e z y n fe k c ji p r z e p ro w a d z a n y c h p r z e d w y ja z d e m do U S A p o d n a d z o re m p o ls k ic h i a m e r y k a ń s k ic h k o m isji s a n ita r n y c h . W C a m p D ix ż o łn ie rz e p o n o w n ie z o s ta li p o d d a n i z a b ie g o m h i ­ g ie n ic z n y m , p rz e c h o d z ili k ą p ie l g a z o lin o w ą , o trz y m y w a li c z y s tą b ie liz n ę o so ­ b i s t ą o ra z p a r ę s k a r p e te k z z a p a s ó w w o js k a a m e r y k a ń s k ie g o 13.

R a d a Z a r z ą d z a ją c a W y d z ia łu N a ro d o w e g o z w ró c iła się z p r o ś b ą do K o m i­ te tó w O b y w a te ls k ic h , o rg a n iz a c ji lo k a ln y c h i p a r a f ii o z a o p ie k o w a n ie się o c h o tn ik a m i. A p e lo w a n o p r z e d e w s z y s tk im o z a o p a tr y w a n ie p o w ra c a ją c y c h w u b r a n i a c y w iln e i u d z ie la n ie p om ocy w p o s z u k iw a n iu pracy.

D o d a tk o w o W y d z ia ł N a ro d o w y z a w a r ł u m o w ę z h u r to w y m s k ła d e m 10 Poseł K. Lubomirski podjął decyzję o przekazaniu żołnierzom pieniędzy ze środków konsulatu polskiego. M. Wrzosek, Związek Sokołów Polskich, Warszawa 2004, s. 289.

11 AAN, Ambasada RP w Waszyngtonie, t. 2287, Pismo Posła RP w Waszyngtonie do ministra spraw zagranicznych w Warszawie z 31.03.1920, k. 144; AAN, Ambasada RP w Wa­ szyngtonie, t. 2269, Protokół w sprawie powrotu halerczyków spisany w Annexie Hotelu McAl- pin 15 i 16.04. 1920, k. 71; Czyn zbrojny..., s. 481.

12 T. Lachowicz, Weterani polscy w Ameryce do 1939 roku, Warszawa 2002, s. 127 13 Tamże.

u b r a ń w N o w y m J o r k u n a ic h d o s ta w ę w c e n ie 12 $ z a g a r n itu r . P o c z ą w sz y od c z w a rte g o t r a n s p o r t u , k tó r y p rz y b y ł 16 c z e rw c a 1920 r., k a ż d y ż o łn ie rz , k tó r y so b ie te g o życzył, o trz y m y w a ł od W y d z ia łu s u r d u t, k a m iz e lk ę , sp o d n ie , k o s z u lę i k r a w a t. N a ż ą d a n ie w y d a w a n o cy w iln e u b r a n i a o ra z d o d a tk o w o po 5 $ g o tó w k ą , z a ś ci, k tó r z y re z y g n o w a li z odzieży, d o s ta w a li po 15 $. N a to ­ m ia s t p rz y z a k u p ie o b u w ia W y d ział k o r z y s ta ł z z a p a s ó w a r m ii a m e r y k a ń ­ s k ie j14. O b a rd z o tr u d n e j s y tu a c ji m a te r ia ln e j w ra c a ją c y c h h a le rc z y k ó w św ia d c z y r e la c ja A d a m a W o la n in a , w k tó re j c z y ta m y : „23 m a ja w y lą d o w a liś m y w N o ­ w y m J o r k u , s k ą d o d e s ła n o n a s do o b o zu D ix w N e w J e rs e y . P o d e z y n fe k c ji w obozie D ix, d o w ie d z ie liśm y się z p r z y k r o ś c ią , że n ie m a d la n a s ż a d n e j o d zieży do p r z e b r a n ia się z ty c h s tr z ę p ó w i ła c h m a n ó w . N a d n ie k tó r y m i u lito w a li się ż o łn ie rz e a m e r y k a ń s c y w o bozie i p o d a ro w a li im s t a r e sw oje m u n d u ry . P ó ź n ie j k o m e n d a n t o b o zu , po p o ro z u m ie n iu z p rz e d s ta w ic ie le m W y d z ia łu N a ro d o w e g o P o lsk ie g o p. T. W ild e w y d a ł n a m s ta r s z e m u n d u r y a m e r y k a ń s k ie ”15.

P o ls k ic h żo łn ie rzy , k tó rz y p rz e c h o d z ili k w a r a n t a n n ę w C a m p D ix s p o tk a ­ ła je s z c z e j e d n a n ie s p o d z ia n k a . Z n a ją c w a r to ś ć b o jo w ą p o ls k ic h o ch o tn ik ó w , o ficero w ie a m e r y k a ń s c y p ro p o n o w a li h a le rc z y k o m w s tę p do a r m ii a m e r y k a ń ­ sk ie j. Ż o łn ie rz o m p rz y s łu g iw a ł 30. d n io w y u rlo p , u d z ia ł w z a ję c ia c h szk ó ł obozow ych, n a u k a ję z y k a a n g ie ls k ie g o i n a u k a zaw o d u . S k ło n iło to w ie lu h a le rc z y k ó w do z a c ią g n ię c ia się w s z e re g i a r m ii a m e r y k a ń s k ie j.

Ż o łn ie rz e g e n . J ó z e f a H a l l e r a t r a n s p o r to w a n i n a o k r ę ta c h a m e r y k a ń ­ s k ic h do S ta n ó w Z jed n o c z o n y c h b y li o s ta tn im i w r a c a ją c y m i z I w o jn y ś w ia to ­ w ej. P o w ró t n ie o d b y w a ł się w g lo rii zw ycięzców , a a m e r y k a ń s k a p o w o je n n a rz e c z y w isto ść o k a z a ła się n ie w ie le ła tw ie js z a od s y tu a c ji z j a k ą z e tk n ę li się w P o lsce. Z a c ią g a ją c się do A rm ii P o lsk ie j w e F r a n c ji p o rz u c ili w A m e ry c e często d o b rze p ła tn e p ra c e i u s ta b iliz o w a n e życie. Ci, k tó rz y d o z n a li u s z c z e rb ­ k u n a z d ro w iu Ci p o z o sta li b ez śro d k ó w do życia, a in n i m ie li tr u d n o ś c i ze z n a le z ie n ie m zajęcia, gdyż g o s p o d a rk a ś w ia to w a z n a la z ła się w recesji.

P o lsc y o c h o tn ic y z A m e ry k i n ie z o s ta li objęci p r o g r a m e m d la z d e m o b ili­ z o w a n y c h żo łn ierzy , p o n ie w a ż d o ty czy ł o n ty lk o ty c h , k tó rz y s łu ż y li w j e d ­ n o s tk a c h a m e r y k a ń s k ic h . R o k po p o w ro cie h a le rc z y k ó w , w d n ia c h 2 8 - 3 0 m a ja 1921 r., o d b y ł się w D o m u P o ls k im w C le v e la n d P ie rw s z y W a ln y Z jazd W e te ra n ó w . U c z e stn ic z y ło w n im 38 d e le g a c ji. P o w o ła n o S to w a rz y s z e n ie W e­ te r a n ó w A rm ii P o lsk ie j w A m ery ce. M iało ono by ć o r g a n iz a c ją b e z p a r ty jn ą , p r a c u ją c ą d la d o b r a cz ło n k ó w o rg a n iz a c ji, d la W y c h o d ź stw a i d la P o lsk i. N ie ść po m o c z a ró w n o m a t e r i a l n ą , j a k i m o r a ln ą w e te r a n o m p o lsk im . P r e z e ­ s e m s to w a r z y s z e n ia z o s ta ł d r Teofil S ta r z y ń s k i. D o ś w ia d c z e n ia b y ły c h o c h o tn ik ó w A rm ii P o lsk ie j w e F r a n c ji w y n ie sio n e z u d z ia łu w I w o jn ie św ia to w e j i w a lk o g r a n ic e P o ls k i o ra z t r u d n e p o w o je n ­ 14 Tamże, s. 128.

n e c z a sy w ja k ic h p rz y sz ło im żyć, z m n ie js z y ły w ra ż liw o ść całej p o lo n ii n a p ro b le m y ojczyzny. O c h o tn ik o m A rm ii P o lsk ie j żyło się g o rzej, a n iż e li ty m , k tó rz y ta k ie g o w s p a r c ia k ra jo w i sw o ich p rz o d k ó w n ie u d z ie lili. Z ła o r g a n iz a ­ cja, t r u d n e lo sy p o w o je n n e b y ły c h o c h o tn ik ó w rz u to w a ły n a p o s ta w y w y ­ c h o d ź s tw a , a n a w e t n a r e a liz a c ję p o ls k ic h z a m ie r z e ń p o d c z a s II w o jn y ś w ia ­ to w ej. W ła d z e p a ń s tw o w e i w o jsk o w e b y ły p r z e k o n a n e , że p a tr io ty c z n a P o lo ­ n ia a m e r y k a ń s k a m a so w o z g ła s z a ć się b ę d z ie do s łu ż b y w W o jsk u P o ls k im , licz y ły n a p o z y ty w n y odzew . P r e m ie r i z a r a z e m N a c z e ln y W ódz, g e n . W ła d y ­ s ła w S ik o r s k i z a m ie r z a ł fo rm o w a ć w K a n a d z ie p o ls k ie odd ziały . P o c z ą tk o w o p rz e w id y w a ł u tw o rz e n ie d y w izji p iech o ty , a le ju ż po k lę sc e F r a n c ji w c z e rw c u 1940 ro k u , k ie d y S ta n y Z jed n o czo n e b y ły je d y n y m p o w a ż n y m ź ró d łe m r e k r u ­ ta c ji do W o jsk a P o lsk ie g o , p o lecił o p ra c o w a ć p la n y z a k ła d a ją c e u tw o rz e n ie k o r p u s u p a n c e rn e g o , p ó ź n ie j d y w izji, a n a s tę p n ie b r y g a d y p a n c e rn e j o ra z p o z y s k a n ie u z u p e łn ie ń do lo tn ic tw a , m a r y n a r k i w o je n n e j i w o jsk lą d o w y ch . W c z e rw c u 1941 r. p o d ją ł d e c y zję o u r u c h o m ie n iu o c h o tn ic z e g o z a c ią g u w A m e ry c e , w y z n a c z a ją c g e n . B r o n is ła w a D u c h a n a dow ódcę O d d z ia łó w P o l­ s k ic h w K a n a d z ie . E f e k ty w e r b u n k u o c h o tn ik ó w do je d n o s te k p o ls k ic h w W in d s o rz e i O w en S o u n d n a te r e n ie K a n a d y b y ły z n a c z n ie n iż s z e a n iż e li pro g n o zy . C a ła a k c ja r e k r u ta c y jn a z a k o ń c z y ła się n ie p o w o d z e n ie m . Do 15 m a r c a 1942 r., a w ięc do z a k o ń c z e n ia o c h o tn iczeg o z a c ią g u , ze S ta n ó w Z jed n o c z o n y c h zgłosiło się z a le ­ d w ie 7 2 7 o ch o tn ik ó w , a z K a n a d y 168, n ie k tó r z y c h ę tn i do s łu ż b y w ojskow ej d o ta r li ta m z B ra z y lii, W e n e z u e li, J a p o n ii i H is z p a n ii1 6 . W d a ls z y c h m ie s ią ­ c a c h , k ie d y d z ia ła ła P o ls k a M is ja W o jsk o w a w K a n a d z ie , d o sz ły je s z c z e z A m e ry k i P ó łn o c n e j 102 o so b y 17.

R e k r u t a c j a do o d d z ia łó w W o jsk a P o ls k ie g o w K a n a d z ie o k a z a ła się p rz e d s ię w z ię c ie m b a r d z o zło żo n y m . Z d e te rm in o w a n y m c z y n n ik a m i, n ie z a ­ w sz e z a le ż n y m i od P o la k ó w P o ls k ie w ła d z e w o jsk o w e w L o n d y n ie o d p o w ie ­ d z ia ln e z a r e k r u ta c ję , m y liły się w o c en ie s y tu a c ji h is to ry c z n y c h . P o lsc y ofice­ ro w ie o d p o w ie d z ia ln i z a n a b ó r o c h o tn ik ó w n ie m ie li r o z e z n a n ia n a t e m a t s p o łe c z e ń s tw e m ig ra n tó w , a s y tu a c ję w ś ro d o w is k a c h p o lo n ijn y c h o c e n ia li p rz e z p r y z m a t p o ls k ic h in te r e s ó w n a ro d o w y c h . Z a w in ił te ż b r a k k o m p e te n c ji o ra z o b o ję tn o ść u rz ę d n ik ó w w p o ls k ic h k o n s u la ta c h .

J e ż e li do te g o d o d a m y ż y w ą p a m ię ć , że o d ro d z o n a P o ls k a n ie w y w ią z a ła się z o b ie tn ic d a n y c h o c h o tn ik o m I w o jn y ś w ia to w e j, to o trz y m a m y o b ra z re a lió w w ja k ic h p ro w a d z o n o w e rb u n e k . N a w e t po p r z y s tą p ie n iu S ta n ó w Z jed n o c z o n y c h do w o jn y w g r u d n iu 1941 r. a p e le do P o lo n ii b y ły d a re m n e . D o p iero w te d y d o w ó d ztw o z ro z u m ia ło , że r e k r u t a c j a w A m e ry c e z a k o ń c z y się n ie p o w o d z e n ie m . P a tr io ty c z n e d e k la r a c je c zęści d z ia ła c z y P o lo n ii a m e r y k a ń ­ 16 IPMS w Londynie, A.XII.29/4, Sprawozdanie z działalności Dowództwa Oddziałów Pol­ skich w Kanadzie za okres od 1.08.1941 do 31.03.1942r.; IPMS w Londynie, A.XII.29/4, Wykaz statystyczny ochotników z 15.03.1942 r.

17 Stosunkowo lepsze wyniki werbunku uzyskano w Ameryce Południowej, gdzie do Woj­ ska Polskiego wstąpiło 1263 ochotników z Argentyny, 394 z Brazylii i 126 z innych państw.

sk ie j b y ły o d e r w a n e od rz e c z y w is ty c h u c z u ć m ło d eg o p o k o le n ia P o la k ó w ż y ją ­ cy ch w A m e ry c e 18.

Z a ło ż e n ia p o lity c z n e n ie m ia ły o d zew u . K o n s u la t R P w C h icag o , o b e jm u ­ ją c y o b s z a r n a jw ię k s z e g o s k u p is k a P o la k ó w n a k o n ty n e n c ie a m e r y k a ń s k im , do k o ń c a 1943 r o k u z a r e je s tr o w a ł ty lk o 2 0 5 o b y w a te li p o lsk ic h . W śró d 144 m ę ż c z y zn do 40 la t, aż 74 by ło ż o n a ty c h , 18 d u c h o w n y c h , 16 n ie z d o ln y c h do służby, a 32 u c h y la ło się od je j p e łn ie n ia . T ylko 4 o c h o tn iczo c h c ia ło p e łn ić s łu ż b ę w p o ls k ic h o d d z ia ła c h . K o m is ja w o jsk o w a s k ie r o w a ła s t ą d do W in d s o ­ r u o g ó łem 18 o c h o tn ik ó w , w ty m 4 o b y w a te li p o ls k ic h i 14 o b y w a te li a m e r y ­ k a ń s k ic h 19. N a to m ia s t k o n s u la t w N o w y m J o r k u do 1 s ie r p n ia 1941 r o k u z a r e je s tr o w a ł 4 6 6 o b y w a te li p o lsk ic h , w ty m 80 w w ie k u 1 8 - 3 2 la t, z k tó ry c h z n a c z n a część b y ła p o c h o d z e n ia ż y d o w sk ie g o 20. D o 31 g r u d n ia 1941 r. ogółem zgłosiło się 1175 P o la k ó w ze S ta n ó w Z jed n o cz o n y ch , w ty m 915 z te re n ó w le ż ą c y c h w z a s ię g u d z ia ła n ia k o n s u la tu w N o w y m J o r k u , 140 z r e jo n u k o n s u ­ l a t u w C h ic a g o i 120 z r e jo n u k o n s u la tu w P i t t s b u r g h u 21.

„P o lacy p r z e s ta li w ie rz y ć w to - p is a ł d z ia ła c z p o lo n ijn y A r t u r W aldo - że słu ż y ć P o lsce się o p łaci. G d y b y w r o k u 1917 p o sz li do a r m ii a m e r y k a ń s k ie j, m ie lib y b o n u s y , w p ły w y , p ie r w s z e ń s tw o w u z y s k a n i u p ra c y , u ł a t w i e n i a w u b ie g a n iu się o u r z ę d y p o lity c z n e i d z ie s ią tk i in n y c h k o rz y śc i p o w o je n ­ n y ch . C i z a ś, k tó rz y ja k o cy w ile, po w o jn ie p o je c h a li do P o ls k i z k a p ita ła m i, z o s ta li s ro m o tn ie w y k iw a n i, n ie r a z z w y c z a jn ie o b ra b o w a n i”22.

W ie lu d z ia ła c z y p o lo n ijn y c h z a a n g a ż o w a n y c h w a k c ję z a c ią g o w a, k o rz y ­ s ta ją c z w ła s n y c h d o ś w ia d c z e ń ży cio w y ch i d o s tr z e g a ją c n o n s z a la n c ję w ła d z RP, w y ra ż a ło o b a w y o s k u te c z n o ś ć sw ego o d d z ia ły w a n ia n a m o ra le p o te n c ja l­ n y c h o ch o tn ik ó w . R e d a k to r A r t u r W aldo n a ła m a c h „N ow ego Ś w ia ta ” p is a ł: „W iem y ju ż , że p łk S ta r z y ń s k i j e s t zn iech ęco n y , że p łk F ro n c z a k d z iś d a w n e ­ go z a p a łu n ie p o s ia d a , a le z a ró w n o w iem y, że n a ic h m ie jsc e n i k t n ie p r z y ­ sz e d ł, k to b y m ó g ł z a p a łe m in n y c h p o ry w a ć . P is a łe m p o p rz e d n io , że P o ls k a z a w sz e coś od P o lo n ii c h c ia ła , a le n ig d y je j n ic n ie d a ła . P o la c y z A m e ry k i p o n ie ś li w P o lsc e s t r a t y w e w s z y s tk ic h d z ie d z in a c h i z a k r e s a c h . D la P o lo n ii n a s z e j, d o b rej i p ro s te j, n a jc z ę śc ie j n ie tr z e b a dużo. W y s ta rc z y j a k i ś g e s t. I to ze s tr o n y o b ecn eg o r z ą d u p o lsk ie g o , k tó re g o o b o w ią z k ie m j e s t w s z y s tk o n a ­ p ra w ić . [...] R z ą d p o ls k i p o w in ie n n a d a ć s p e c ja ln y m d e k r e te m s to p n ie g e n e ­ ra łó w S ta r z y ń s k ie m u i F ro n c z a k o w i. D a w n y p o ls k i d u c h r y c e rs k i n a w y ­ c h o d ź stw ie o b u d z iłb y się. P is a n o b y o ty m , m ó w io n o , d y s k u to w a n o . U z n a n ie

18 IPMS w Londynie, A.XII.29/4, Sprawozdanie z działalności Dowództwa Oddziałów Pol­ skich w Kanadzie za okres od 1.08.1941 do 31.03.1942r.;

19 AAN, Ambasada RP w Waszyngtonie, t. 2741, Sprawozdanie Konsulatu Generalnego w Chicago z 2.01.1944 r., k. 24.

20 Tamże; Rozkaz dzienny Pełnomocnika Prezesa RM ds. zaciągu z 22.03.1941r. (ze zbio­ rów Sznuka, w posiadaniu autora).

21 IPMS w Londynie, A.XII.29/4, Sprawozdanie z działalności Dowództwa Oddziałów Pol­ skich w Kanadzie za okres 1.08.1941-31.03.1942.

22 Cyt. za B. Wierzbiański, Polonia zagraniczna w latach 1939-1946, Londyn 1946, s. 102 i 103.

d la s ta r y c h ż o łn ie rz y n ie p o d le g ło śc io w y c h z a c h ę ciło b y m ło d s z ą g e n e ra c ję do s łu ż e n ia P o lsce. A M E R Y K A D A Ł A N A M J U Ż 6 G E N E R A Ł Ó W PO L A K Ó W , A P O L S K A A N I J E D N E G O ”23.

P o d k re ś lić n a le ż y , że n a p ły w o c h o tn ik ó w w d u żej m ie rz e z a le ż a ł od o p in ii o je d n o s tk a c h p o lsk ic h . B y ły o n e p rz e w a ż n ie p o z y ty w n e . I s tn ie ją c e w j e d ­ n o s tk a c h w a r u n k i so c ja ln o -b y to w e , j a k n a m o żliw o ści p o lsk ie , b y ły dość d o ­ b re . O c z e k iw a n ia w K a n a d z ie b y ły z n a c z n ie w y ższe. O ch o tn icy , d e c y d u ją c się n a s łu ż b ę w je d n o s tk a c h p o lsk ic h , k ie r o w a li się w m n ie js z y m s to p n iu p a t r i o ­ ty z m e m , a w w ię k s z y m c h ę c ią s łu ż e n ia w a r m ii, k t ó r a z a s ły n ę ła b o h a te r ­ s tw e m i s ła w ą . N ie b r a k o w a ło te ż ta k ic h , k tó rz y licz y li n a z n a c z n e k o rz y śc i m a te r i a l n e 24 lu b c h c ie li zdobyć n o w e u m ie ję tn o ś c i. O c h o tn ik ó w b u lw e r s o w a ­ ła s y tu a c ja w z a k r e s ie z a b e z p ie c z e ń in w a lid z k ic h i e m e r y ta ln y c h d la ż o łn ie ­ rz y i ro d z in . B r a k o d p o w ie d n ic h p rz e p is ó w s k u te c z n ie o d s tr a s z a ł c h ę tn y c h do s łu ż b y w o d d z ia ła c h p o lsk ic h .

W iele k o n tr o w e r s ji b u d z iło te ż n ie z b y t c h ę tn e p rz y jm o w a n ie do w o js k a oficeró w s łu ż b y s ta łe j i re z e rw y . C z ę sto s p e łn ia li o n i n ie z b ę d n e w a r u n k i, a le b y li o d s y ła n i do m ie js c z a m ie s z k a n ia lu b p o d o p ie k ę ró ż n y c h in s ty tu c ji. O d ­ m a w ia n o im p r a w a do u d z ia łu w p o ls k im c z y n ie z b ro jn y m . S y tu a c ja t a k a r o d z iła u w s z y s tk ic h o b a w y o m o żliw o ści a w a n s u i k a r ie r y w o jsk o w ej. T a k ic h o b a w n ie by ło w p r z y p a d k u z a c ią g n ię c ia się do a r m ii a m e r y k a ń s k ie j czy k a n a d y js k ie j25.

N a jw a ż n ie js z y m c z y n n ik ie m d e c y d u ją c y m o s t o s u n k u o c h o tn ik ó w do s łu ż b y w o d d z ia ła c h p o ls k ic h b y ły w a r u n k i e g z y s te n c ji, o rg a n iz a c ja p ro c e s u s z k o le n ia i w y c h o w a n ia o ra z z a b e z p ie c z e n ie to k u służby. O c h o tn ik o m n ie p o d o b ało się p rz y jm o w a n ie osób n ie n a d a ją c y c h się do w o js k a p o d w z g lę d e m p s y c h ic z n y m i fiz y c z n y m o ra z z n ie c h lu b n ą p rz e sz ło śc ią . W szczeg ó ln o ści d o tyczyło to A m e ry k a n ó w n ie m a ją c y c h z w ią z k ó w z P o ls k ą , u c z e s tn ik ó w lic z ­ n y c h a w a n tu r . O c h o tn ic y z a r z u c a li p o ls k im dow ódcom n a g a n n e p o lity k i s łu ż ­ 23 Prób moralnego usatysfakcjonowania Polonii za jej ofiarność podczas I i II wojny świa­ towej rząd polski nie doprowadził do końca. Natomiast wezwania gen. Władysława Sikorskiego do udziału Polonii w wojnie odbierano często jako pouczenia i nakazy. Por. F.A.Arciszewski,

Patrząc krytycznie, Londyn 1972, s. 262-264.

24 Satysfakcji materialnej nie mógł dostarczyć żołd, chociaż był on stosunkowo wysoki jak na warunki Polski. Szeregowiec otrzymywał dziennie 1 dolara kanadyjskiego, starszy szerego­ wiec - 1,15 dolara, kapral - 1,30 dolara, a plutonowy - 1,50 dolara. Żołd ten był później zwiększony o tzw. dodatek kanadyjski wynoszący odpowiednio: 0,55 dolara, 0,42 dolara, 0,31 dolara, i 0,44 dolara. Dzięki temu świadczenia żołnierzy polskich zostały zrównane ze świadcze­ niami żołnierzy kanadyjskich. MiD WIH XII/A/2, Zarządzenie w sprawie uposażenia i gospodar­ ki oddziałów WP w Kanadzie z 10.06.1941r.

25 Paradoksem kadrowym była zbyt duża, w stosunku do potrzeb, ilość oficerów polskich przybyłych z Wielkiej Brytanii. Część z nich zajmowała się sprawami, które w armii amerykań­ skiej lub kanadyjskiej powierzone były podoficerom lub szeregowym. Oficerowie ci często nie potrafili nawiązać kontaktu, ani zrozumieć mentalności żołnierzy pochodzących z Ameryki. Niedostatecznie reagowali na potrzeby ochotników. Wielu żołnierzy uważało, że przerost kadro­ wy w oddziałach polskich był przyczyną wysokich kosztów utrzymania jednostek. Natomiast prowadzoną propagandę na rzecz werbunku uważali oni za zbyt „mądrą”.

b ow e, p o d trz y m y w a n ie o p in ii, że ż o łn ie rz e z A m e ry k i s ą m n ie j w a rto śc io w i, w y z n a c z a n ie ic h n a m n ie j e k s p o n o w a n e s ta n o w is k a , w y łą c z a n ie ze s z k o le n ia bojow ego o z n a c z a ją c e g o n ie p r z y d a tn o ś ć do s łu ż b y lin io w e j, p o g a rd liw y s to s u ­ n e k oficeró w i p o d o fice ró w do p o d w ła d n y c h i n ie d o c e n ia n ie ic h w y s iłk u z b ro j­ n e g o 26.

N a le ż y p o d k re ś lić , że w y k ro c z e n ia d y s c y p lin a rn e , w ty m d e z e rc je, m ia ły sw oje źró d ło m .in . w n a b o r z e o c h o tn ik ó w z k r y m in a ln e g o ś ro d o w is k a i w a d li­ w y m f u n k c jo n o w a n iu s y s te m u s z k o le n ia . W iele ra c ji m ia ł F r a n c is z e k A rc i­ s z e w sk i, g d y p is a ł: „ J e d e n n ie p rz y c h y ln y l i s t z obozu, a ty m b a r d z ie j d e z e r ­ te r, ro z p o w ia d a ją c y w sw y m m ia s te c z k u n ie s tw o rz o n e rz e c z y o p o w o d a c h sw ego p o w ro tu , z ro b i w ś ró d ró w ie śn ik ó w , z a s ta n a w ia ją c y c h się n a d ty m czy p ó jść czy n ie pójść, w ięcej szkody, a n iż e li w ie le n a jle p s z y c h p rz e m ó w ie ń w ie ­ cow ych alb o a r ty k u łó w p ra s o w y c h p o tr a f i n a p r a w ić [...] K a ż d a d e z e rc ja j e s t n ie ty lk o t r a g e d i ą o s o b is tą d a n e g o o c h o tn ik a , a le i g r u p y sp o łe c z n e j, k t ó r a go do p ó jśc ia do w o js k a n a k ło n iła , bo d a ls z y c h n a k ło n ić b ę d z ie c o ra z t r u d n i e j ”27.

W ła d z e p o ls k ie n ie z a d b a ły o w ła śc iw y d o b ó r o ch o tn ik ó w , a n i o r a c jo n a l­ n y p r z y d z ia ł n a s ta n o w is k a . N a to m ia s t d ow ódcy z t r u d e m a k c e p to w a li m e n ­ ta ln o ś ć o c h o tn ik ó w z w y c h o d ź s tw a , k tó r z y o d w a ż n ie p re z e n to w a li w ła s n e o p in ie i sądy. C z ę sto tr a k to w a n o ic h ta k , j a k p o b o ro w y ch w P o lsce. C zęść dow ódców p rz e c iw n a b y ła n a w e t w y p ła c a n iu im w y so k ieg o żo łd u . C z a s a m i d o chodziło n a w e t do p o n iż a n ia g o d n o ści o s o b iste j, „ u c z e n ia p a tr io ty z m u ” p rz y p om ocy d r y lu w ojskow ego.

D e c y z ja n a c z e ln y c h w ła d z w o jsk o w y c h w s p ra w ie o g r a n ic z e n ia o c h o tn i­ czego z a c ią g u n a p ó łk u li z a c h o d n ie j b y ła s łu s z n a . Z a c ią g b y ł b o w ie m b a rd z o k o s z to w n y (około 700 $ U S n a je d n e g o o c h o tn ik a ), a w o jsk o w e e fe k ty m a łe , z w ła sz c z a , że w ię k sz o ść z z a c ią g u p ó łn o c n o a m e ry k a ń s k ie g o p rz e n io s ła się w 1943 r. z W ielk iej B r y ta n ii do a r m ii s p rz y m ie rz o n y c h , g łó w n ie a m e r y k a ń ­ sk ie j. D ecy zje w te j s p r a w ie z a p a d a ły n a p o d s ta w ie d w u s tr o n n y c h p o ro z u ­ m ie ń m ię d z y rz ą d o w y c h , a ż o łn ie rz e m o ty w o w a li sw o ją ch ę ć p r z e jś c ia g łó w n ie k o rz y s tn ie js z y m i n iż w W o jsk u P o ls k im w a r u n k a m i służby. A rg u m e n to w a li te ż , że w a r m ii p o lsk ie j c z u li się ja k o n ie p e łn o w a rto ś c io w i, b y li iz o lo w a n i i n ie d o c e n ia n i, n ie ch cieli n a w e t n o sić o d z n a k o c h o tn ik ó w z p ó łk u li zach o d n ie j.

P rz e c h o d z e n ie do a r m ii a m e r y k a ń s k ie j i p rz y c h y ln y s to s u n e k do s łu ż b y w je j o d d z ia ła c h w y n ik a ł ta k ż e z f a k tu , że A m e ry k a n ie p o lsk ie g o p o c h o d z e n ia

26 W okresie pobytu w Kanadzie żołnierze niepokoili się brakami sprzętu wojskowego i małą skutecznością szkolenia wojskowego, które prowadzono w ograniczonym wymiarze. Wszystko to zniechęcało do uczestnictwa w zajęciach i stanowiło przesłanki do obniżania pozio­ mu dyscypliny, nadużywania alkoholu, a nawet kradzieży. Należy jednak stwierdzić, że możli­ wości skutecznego przeciwdziałania tym niekorzystnym zjawiskom były ograniczone. Strona polska nie mogła uzyskać wystarczającej ilości sprzętu i uzbrojenia, ani zapewnić należytego funkcjonowania jednostek. Nie mogła też równać się z sojusznikami pod względem zabezpiecze­ nia materiałowego i finansowego. Miała ona ograniczone prawem możliwości egzekwowania naruszeń dyscypliny wojskowej. IPMS w Londynie, A.XII.29/6, Pismo dowódcy 16 Brygady Czołgów do dowódcy 1 Dywizji Pancernej z 3.08. 1942r.

m ie li św ia d o m o ść , iż je d n o s tk i p o ls k ie n a Z a c h o d z ie b y ły fo rm o w a n e z f u n d u ­ szy so ju szn ik ó w . C i z a ś sw oje o c z e k iw a n ia o k r e ś la li u m o w a m i, łą c z n ie z u ż y ­ c ie m ż o łn ie rz y w w alce.

N ie u le g a w ą tp liw o śc i, że w y n ik i a k c ji zaciąg o w ej u z a le ż n io n e b y ły n ie ty lk o od w ła d z p o ls k ic h i w y c h o d ź s tw a p o lo n ijn e g o , a le ta k ż e od w ła d z b r y ­ ty js k ic h , k a n a d y js k ic h i a m e r y k a ń s k ic h . O fic ja ln ie w s p ie ra ły o n e p o ls k ie w y ­ siłk i, a le n ie b y ły s k ło n n e do tw o r z e n ia p o ls k im o d d z ia ło m ta k ic h w a ru n k ó w , j a k d la w ła s n y c h a rm ii. P o ls k ie je d n o s tk i b y ły w ięc sła b ie j w y p o sa ż o n e ,

a w y sz k o le n ie b u d z iło w ie le z a s trz e ż e ń .

G łó w n y w y s iłe k w o je n n y P o lo n ii a m e r y k a ń s k ie j, z a ró w n o p o d c z a s I j a k i II w o jn y św ia to w e j, d o k o n a ł się w s z e re g a c h a r m ii a m e r y k a ń s k ie j, a n ie w p o lsk ie j. N a s i ro d a c y s p ie s z y li do s łu ż b y p o d a m e r y k a ń s k im i s z ta n d a r a m i. L ic z b a P o la k ó w z a S ta n ó w Z jed n o czo n y ch , k tó r z y o c h o tn ic zo z g ła s z a li się w c z a s ie o s ta tn ie j w o jn y św ia to w e j do w o js k a a m e r y k a ń s k ie g o , w y n o s iła o k o ­ ło 17% je g o o g ólnego s t a n u , co p r z y 4% p o p u la c ji p o lsk ie j n a c ji p o tw ie rd z a ło w y s o k ą r a n g ę ic h w y s iłk u o rę ż n e g o . P o la c y d a li a r m ii a m e r y k a ń s k ie j 300 ty s. żo łn ierzy , a p rz e z je j s z e re g i p rz e w in ę ło się łą c z n ie 4 0 0 ty s . n a s z y c h r o d a ­ k ó w 28.

SU M M A R Y

The m ain w ar effort of th e A m erican Polish community, both during the F irst an d th e Second World War, w as achieved in the ra n k s of th e Am erican, not the Polish, army. O ur com patriots ru sh ed to serve u n d er A m erican banners. The num ber of Poles from th e U nited S ta tes who volunteered to join th e A m erican arm y during the World W ar II am ounted to about 17% of the arm y’s to tal size, and represented 4% of th e population of Poland. This shows how im p o rtan t th e ir contribution to the m ilitary effort was. Poles supported th e A m erican arm y w ith 300,000 soldiers and an overall to tal of 400,000 of our fellow countrym en served in its ranks.