JOANNA SZCZE SNA
PYTA Z PRZEDSTAWIENIEM MARII Z DZIECI
ATKIEM
W KOS´CIELE S´WIE
TEJ TRÓJCY W STRZELNIE
Rozwój Strzelna, miasteczka na Kujawach, wi aze sie z osadzeniem tam okoo roku 1193 sióstr norbertanek. Wówczas powsta zespó klasztorny, którego dwa kos´cioy (bazylika klasztorna p.w. S´wietej Trójcy i rotunda s´w. Prokopa) zostay bogato ozdobione rzez´b a kamienn a1.
Dr JOANNASZCZE SNA adiunkt w Katedrze Historii Sztuki S´redniowiecznej Polskiej, Instytut Historii Sztuki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II; e-mail: ashka7@ gazeta.pl
1Rok 1193 to data wydania bulli papieskiej zatwierdzaj acej konwent. Osiedlenie sie za-konnic nast apio zapewne wczes´niej. Kos´ció klasztorny zosta zbudowany w ostatniej c´wierci XII w. Zob. m.in.: Z. S´ w i e c h o w s k i, Architektura roman´ska w Polsce, Warszawa 2000 (obszerna bibliografia podana w tomie II, s. 117-120). Aktualne wyniki badan´ archeologicznych relacjonuje J. Chudziakowa, (Zespó architektury roman´skiej w Strzelnie w s´wietle najnowszych
badan´, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Archeologia XIII, 1990, z. 184, s. 5-27).
Pier-wotny wystrój rzez´biarski to rzez´ba architektoniczna, kamienna, s´cis´le zwi azana z budowl a m.in. 4 kolumny miedzynawowe, w tym 2 o paskorzez´bionych trzonach (zob.: Z. K e p i n´-s k i, Odkrycie w Strzelnie, „Biuletyn Hin´-storii Sztuki i Kultury” 8(1946), n´-s. 202-207; Z. S´ w i e c h o w s k i, Die Figurensäulen der Klosterkirche in Strzelno und die Sachsische
Plastik des 12 Jahrhunderts, „Kunstchronik” 19(1966), s. 312–313, t e n z e, Die figurierten Säulen von Strzelno, „Zeitschrift für Kunsgeschichte” 30(1967), s. 273–308; R. K. M a
r-k o w s r-k a, Ir-konografia cnót i przywar na r-kolumnach w Strzelnie, „Studia Z´ ródoznawcze” 26(1981), s. 79–111; Z. S r o k a, Roman´skie kolumny figuralne w Strzelnie (Ikonografia), Gniezno 2000; Z. C i e c´ k i e w i c z, Liczba w koncepcji ideowej roman´skich kolumn
w Strzelnie. Cztery zywioy, trzydzies´ci szes´c´ dekanów, „Roczniki Humanistyczne” 52(2004),
z. 4, s. 31-57) i liczne tympanony (Na ten temat zob.: m.in. M. W a l i c k i, Dekoracja
architektury i jej wystrój artystyczny, w: Sztuka polska przedroman´ska i roman´ska do schyku XIII wieku, t. I, red. M. Walicki, Warszawa 1971, s. 212–213; Z. S´ w i ec h o w s k i, Studia nad rzez´b a w Strzelnie, „Rocznik Historii Sztuki” 8(1970), s. 61–116; t e n z e, Strzelno ro-man´skie, w: Strzelno roman´skie. Zbiór studiów, Strzelno 1972, s. 19-20; t e n z e, Strzelno. Rzez´ba roman´ska, Strzelno 1987; t e n z e, Sztuka roman´ska w Polsce, w: Dzieje sztuki
Jednym z elementów pierwotnego wystroju kos´cioa klasztornego jest piaskowcowa pyta z paskorzez´bionym wyobrazeniem stoj acej Marii z
Dzie-ci atkiem (il. 1). Wymiary grubej na ok. 10 cm pyty to 105 x 62 cm. Nie
wiadomo, jakie byo oryginalne miejsce lokalizacji paskorzez´by, ale odk ad Strzelno w 2. po. XIX w. zaczeo cieszyc´ sie zainteresowaniem badaczy i mios´ników sztuki dawnej, jej peregrynacje w obrebie kos´cioa Trójcy S´wie-tej zaczey byc´ utrwalane w literaturze przedmiotu. Pyta wielokrotnie zmie-niaa miejsce usytuowania: najpierw bya wmurowana nad wejs´ciem do za-chodniego skrzyda klasztoru, nastepnie we wschodni a s´ciane kaplicy s´w. Barbary, potem nad wejs´ciem do zakrystii2, aby w kon´cu znalez´c´ sie w lapidarium przykos´cielnego Muzeum Roman´skiego Os´rodka Kultury Ottona i Bolesawa3.
Pyta ma ksztat prostok ata zakon´czonego pókolis´cie. Jego centrum zajmu-je zamkniete trójk atnie zagebienie z sylwetk a stoj acej Marii z Dzieci atkiem, w „ramie” uzyskanej przez pozostawienie wokó wyzszego pasa kamienia, na którego tle widnieje wieniec dziewieciu medalionów z popiersiami oraz dwóch stoj acych mezczyzn u dou.
Stoj ac a w ujeciu 3/4 Marie z Dzieci atkiem usadowionym na jej prawym przedramieniu charakteryzuje smukos´c´, podkres´lona dug a, przylegaj ac a do ciaa sukni a z rekawami mocno rozszerzaj acymi sie od okcia4. Dziecko o dos´c´ pokaz´nych rozmiarach ma na sobie przepasan a szerokim pasem dug a do kostek szate. Maria doni a agodnie ugietej w okciu lewej reki wskazuje na Syna. Szczegóy fryzur nie s a czytelne. Na „ramie” symetrycznie po obu stronach Marii stoj a dwaj brodaci mezczyz´ni w penej postaci. Ich figury s a
w Polsce, t. I, Warszawa 1990; t e n z e, A jednak Hildegarda „Rocznik Muzeum Narodowego
w Warszawie” 36(1992), s. 105-117). Dzieki wynikom badan´ prof. Chudziakowej zostao przesuniete datowanie rzez´by z 3. c´w. na schyek XII w. Zob.: S´ w i e c h o w s k i, Nieznane
rzez´by roman´skie w Strzelnie, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Archeologia 13,
Archeo-logia Architektury, 1990, z. 184, s. 42 i przypis 4 na tej stronie.
2K. S u l k o w s k a - T u s z y n´ s k a, Tajemnicza bazylika s´w. Trójcy w Strzelnie
i jej otarze, „Z Otchani Wieków” 57(2002), nr 1-2, s. 41.
3 Znajduje sie tam równiez druga pyta, dwustrefowa, odnaleziona w 1984 r. w trakcie prac archeologicznych prowadzonych na terenie klasztoru w ramach interdyscyplinarnego Zespou do Badan´ S´redniowiecznej Architektury Kujaw i Wschodniej Wielkopolski, powoane-go przez Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu pod kierownictwem Jadwigi Chudziako-wej, zob.: S´ w i e c h o w s k i, Nieznane rzez´by roman´skie, s. 41. Pyta zawiera sceny Zdjecia z krzyza i Opakiwania (135 x 68 cm).
4Taki strój by noszony przez kobiety z wyzszych sfer w XI i XII wieku (podkres´la sylwetke, mia dekoracyjnie rozszerzone rekawy). Zob. np. pos agi kobiet z os´ciezy portalu w katedrze w Chartres.
wyraz´nie pomniejszone w stosunku do sylwetek Marii i Dzieci atka. Obaj zostali umieszczeni pod pókolistymi arkadami, wspartymi na kolumnach o kostkowych kapitelach (tak a forme ma czytelnie zachowany kapitel skrajnie po lewej stronie). Ujeci w 3/4, ubrani w tuniki siegaj ace do poowy ydki, zwracaj a sie w kierunku grupy centralnej, unosz ac gowy i eksponuj ac ster-cz ace brody. Postac´ po prawej obejmuje praw a, ugiet a w okciu rek a zrolowa-ny zwój, po przeciwnej stronie podtrzymywana przez mezczyzne obur acz wstega rozwinietego rulonu opada do ziemi. Ponad arkadami s a rozmieszczo-ne regularnie medaliony. Postaci znajduj ace sie w nich, s adz ac po zaros´cie meskie, zostay ograniczone do popiersi. Dokadna fizjonomia kazdej z nich, a takze szaty czy rodzaje nakryc´ gów nie s a mozliwe do odtworzenia, ale kazda figura zostaa potraktowana indywidualnie, a ich pozy cechuje niezwyka dynamika. Wszystkie aczy atrybut w postaci rozwinietej banderoli. Sylwetki s a oddane w reliefie wypukym, podczas gdy ta zagebienia, arkad i medalionów stanowi a pask a powierzchnie (il. 2). Brody i atrybut w postaci rozwinietej banderoli pozwoliy okres´lic´ wszystkich towarzysz acych Marii mezczyzn jako proroków5, ale wizerunki s a dalekie od sztywnych, reprezen-tacyjnych przedstawien´, Figury s a poruszone, wrecz ruchliwe zostali ukaza-ni w „akcji prorokowaukaza-nia”, co znalazo plastyczne przeozeukaza-nie w pochyleukaza-niu nad zwojem, sugeruj acym bycie pogr azonym w pracy, ukazanie gestu wskazy-wania na trzymany zwój, palca skierowanego ku górze oraz zadartej ku górze gowie. Nawet jes´li okres´lenie postaci „w ruchu” jest zbyt daleko id ace, to na pewno mozna powiedziec´, ze s a one poruszone. Ws´ród popiersi w meda-lionach charakterystyczny jest gest proroka ukazanego w górnym rzedzie, z prawej strony, który kieruje praw a reke z doni a z wyci agnietym palcem wskazuj acym w dó, w kierunku Marii trzymaj acej Dzieci atko.
Niestety powierzchnia pyty do tego stopnia ulega zatarciu, ze wszelkie szczegóy s a niewyraz´ne i mozliwe jest zaledwie odczytanie zarysów sylwe-tek. Pomimo tego w sposobie ukazania niektórych elementów mozna dostrzec pokrewien´stwa z innymi zabytkami rzez´by w Strzelnie. Analiza formalna rzez´b architektonicznych zachowanych w kos´ciele S´wietej Trójcy i rotundzie s´w. Prokopa w Strzelnie dowodzi, ze chociaz cay zespó nie powsta w tym samym czasie (róznice siegaj a 2-3 dziesi atków lat) i ze nie jest dzieem jed-nej osoby, róznice s a na tyle subtelne, ze niewykluczone, iz poza tympano-nem portalu pónocnego wykonanym okoo 1216 r., zosta zrealizowany przez
5 Z. S´ w i e c h o w s k i, Romanizm, w: Sztuka Polska, t. I, Warszawa 2004, s. 242-243.
ten sam warsztat. Najwczes´niej powsta tympanon fundacyjny rotundy, nastep-nie wykonana zostaa wiekszos´c´ elementów wystroju rzez´biarskiego kos´cioa klasztornego: kolumny, tympanon ze scen a Zwiastowania i pyty (w tym ta, bed aca przedmiotem artykuu). Niew atpliwie póz´niejszy od nich, na co wska-zuje stylistyka, jest tympanon fundacyjny kos´cioa S´wietej Trójcy. Pokrew-nym elementem dla przedstawienia Marii z pyty s a stroje niemal wszystkich personifikacji kobiecych na paskorzez´bionych trzonach kolumn miedzynawo-wych a takze Marii na tympanonie ze scen a Zwiastowania oraz zarówno s´w. Anny, jak i niezidentyfikowanych donatorek na obu tympanonach fundacyj-nych w Strzelnie. Suknie, co prawda, rózni a sie w detalach6, ale w kazdym wypadku maj a mocno rozszerzaj ace sie od okcia rekawy.
O warsztacie rzez´biarskim czynnym w Strzelnie mozna powiedziec´ tylko tyle, ile da sie wyczytac´ z zachowanych zabytków, bowiem nie istniej a prze-kazy z´ródowe na jego temat. Na pewno na podstawie cech formalnych nie mozna go zwi azac´ z jednym miejscem w Europie. Najczes´ciej przywoywana jest rzez´ba, która rozwinea sie na terenach Saksonii i Lombardii. Zygmunt S´wiechowski konsekwentnie od lat podtrzymuje teze o wpywach s´rodowisk twórczych Dolnej Saksonii w przypadku kolumn miedzynawowych, tympano-nu ze scen a Zwiastowania i pyt oraz sztuki reno-mozan´skiej w tympanonie portalu pónocnego. Duz a ostroznos´c´ przy stawianiu tezy o saskim pochodze-niu warsztatu sugerowaa natomiast Krystyna Józefowiczówna, bowiem plasty-ka tamtych terenów w ostatniej c´wierci XII w. nie stanowia szkoy w sensie indywidualnego wyrazu rzez´by, ale miaa charakter eklektyczny. Tak wiec, jes´li nawet w Strzelnie mozna odnalez´c´ pewne reminiscencje s´rodowiska saskiego, to niekoniecznie musz a byc´ one bezpos´rednie7. Zdaniem autorki najblizsz a analogi a dla dekoracji kolumn strzelnen´skich (a zatem i zabytków powstaych w tym samym czasie, w tym interesuj acej nas pyty) jest repertuar form stosowany w plastyce pónocnowoskiej ze wskazaniem na lombardzkie-go mistrza Wiligelma i jelombardzkie-go uczniów8.
Drog a tej badaczki posza Katarzyna Hewner optuj ac za wosk a, wywodz a-c a sie z tradycji mistrza Wiligelma, proweniencj a warsztatu budowlanego,
6Byc´ moze wynika to z wygl adu stroju zaobserwowanego na pierwowzorze, byc´ moze jego zróznicowanie ma byc´ elementem mówi acym o statusie portretowanej osoby. Nie bez znaczenia bya wówczas aktualnie obowi azuj aca moda.
7Trzy roman´skie klasztory. Strzelno, w: Studia z dziejów ziemi mogilen´skiej, red. C. u-czak, Poznan´ 1978, s. 261-262.
prowadz acego prace przy zespole klasztornym norbertanek w Strzelnie9. Jako materia porównawczy przywouje dekoracje rzez´biarsk a kos´cioa opackiego benedyktynek w Andlau w Alzacji, uznan a za dzieo uczniów Wiligelma z Modeny. Autorka dostrzega liczne podobien´stwa w potraktowaniu form10. Na podstawie wnikliwej analizy formalno-stylistycznej konkluduje, ze cykl rzez´biarski w Strzelnie jest jednorodnym dzieem trzeciej generacji uczniów Wiligelma, ulegaj acych juz wpywom burgundzkim i znaj acych osi agniecia gotyku francuskiego11. Zakrojonej na szerok a skale dziaalnos´ci komasków, wspótworz acych byc´ moze równiez warsztat strzelnen´ski, dowodz a – zdaniem autorki – licznie zachowane na terenie Polski przykady rzez´by roman´skiej, nosz acej s´lady wpywów pónocnowoskich12.
Jezeli wez´miemy pod uwage zabytki z terenów Europy Zachodniej naj-wiecej analogii formalnych w uksztatowaniu sylwetki Marii odnajdziemy w pytach nagrobkowych ksieni Adelheid I (†1044) (il. 3) i Beatrix I (†1062) (il. 4), w krypcie kos´cioa St. Servatius w Quedlinburgu (Saksonia) i nagrob-ku Reinhildy w kos´ciele s´w. Kalixtusa (ok. 1130/35) w Riesenbeck (West-falia) (il. 5). Z przyczyn, o których juz bya mowa, nie mozna przeprowadzic´ szczegóowej analizy porównawczej, jednak nie da sie zaprzeczyc´, ze wspólne dla wszystkich wymienionych paskorzez´bionych wizerunków kobiecych ce-chy to: smuka sylwetka, podobnie ukazane drapowania i zarysy szczegóów anatomicznych postaci, podkres´lone linearnym rysunkiem fadów szat (w Strzelnie mozna sie go domys´lac´, ale przy zaozeniu, ze wizerunek na pycie ma analogie w innych zabytkach strzelnen´skich, tak was´nie byo) i krój rozszerzonych od okcia rekawów, ewidentnie inspirowany ówczesn a mod a s´wieck a, bowiem odzienia przeozonych klasztoru to tradycyjne habity z kapturami13.
Odwoywanie sie do rzez´by z terenów Saksonii i Lombardii jest w przy-padku licznych przykadów rzez´by strzelnen´skiej jak najbardziej uzasadnione, ale, jak sie wydaje, zamiast zdecydowanego opowiedzenia sie za któr as´
9 Próba identyfikacji wczesnos´redniowiecznego warsztatu budowlanego ze Strzelna, „Na-sza Przeszos´c´” 91(1999), s. 5-46.
10Tamze, s. 16-21. 11Tamze, s. 45.
12Tamze. Autorka wymienia rzez´by w Czerwin´sku, Prandocinie, krypcie s´w. Leonarda na Wawelu, Wis´licy, Czchowie, Tumie pod eczyc a, S´lezy i Zagos´ci.
13F. B o u c h e r, Historia mody. Dzieje ubiorów od czasów prehistorycznych do kon´ca
XX wieku, tum. z j. francuskiego P. Wrzosek, konsultacja naukowa i weryfikacja terminologii
z opcji, bardziej na miejscu jest posuzenie sie pojeciem „eklektyzm”. Pod-czas dugoletnich prac nad budow a i wystrojem kos´cioów zatrudniony by ten sam warsztat, czerpi acy z dos´wiadczen´ europejskich, ale kolejne pokolenia rzez´biarzy (z których czes´c´ juz zapewne wtopia sie w krajobraz lokalny) w nim dziaaj acych oraz rozwój w czasie, respektowanie nowych pr adów w rzez´bie, branie pod uwage nastepuj acych po sobie zmian stylistycznych przy jednoczesnym trzymaniu sie raz wytyczonej s´ciezki, sprawiy ze rzez´ba strzelnen´ska jest w Polsce z okresu istnienia sztuki roman´skiej tworem ze wszech miar oryginalnym. W XII w. na terenie Polski powstay liczne zespo-y rzez´by architektonicznej, mniej czy bardziej rozbudowane, czasami byo to cae zaozenie portalowe, czasami by to pojedynczy obiekt, b adz´ tylko pojedynczy obiekt zachowa sie z wiekszej caos´ci, ale zwykle powstaway w powi azaniu z warsztatem muratorów buduj acych kos´ció, czy zaozenie klasztorne, a wiec zarówno warsztat architektoniczny, jak i rzez´biarski aczy sie z tym samym miejscem, t a sam a stref a wpywów. Na pewno o wszystkich anonimowych warsztatach dziaaj acych w Polsce mozna powiedziec´, ze w sto-sunku do rozwinietych os´rodków europejskich charakteryzowao je zapóz´-nienie, a takze uproszczenie, a wrecz prymitywizacja formy, byc´ moze wyni-kaj aca z ograniczonych umiejetnos´ci pracuj acych w Polsce (na peryferiach rozwinietego s´wiata kultury acin´skiej) rzez´biarzy, i wszelkie analogie, nawet wci az bardzo czytelne, przechodziy tak a metamorfoze. Jak dowioda Teresa Mroczko, w Czerwin´sku by czynny warsztat zozony z nastepców lombardz-kiego rzez´biarza Wiligelma14. To dowodzi, po pierwsze, „infiltracji” tego s´rodowiska czy jego powszechnos´ci i popularnos´ci, a po drugie adaptacji w nowym s´rodowisku twórczym.
Ruchliwe wyobrazenia proroków stylistycznie kojarz a sie z Prorokami wyrzez´bionymi przez Wiligelma na wegarach Porta Maggiore w Modenie15 (il. 6; il. 7), chociaz te przy porównaniu ze strzelnen´skimi wypadaj a dosyc´ statycznie i was´ciwsze, przynajmniej wedug mnie, jest ich zestawienie ze Starcami Apokalipsy, których wyobrazenia widniej a na tympanonie z przed-stawieniem S adu Ostatecznego w kos´ciele s´w. Piotra w Moissac (ok. 1130, il. 8), to was´nie takie „poruszenie”, wrecz pewn a „niespokojnos´c´” jak tam, mozemy zobaczyc´ ws´ród proroków na pycie w Strzelnie. W kwestii mode-lunku co prawda nalezy przypuszczac´ (na podstawie lepiej zachowanych
14Czerwin´ski uczen´ Wiligelma, „Biuletyn Historii Sztuki” 43(1971), z. 3, s. 215-227. 15 Czyzby jednak racje miaa Katarzyna Hewner, tropi aca s´lady oddziaywania rzez´by mistrza Wiligelma, i dopatruj aca sie ich m.in. w Strzelnie? Zob.: H e w n e r, Próba
realizacji z tego okresu w Strzelnie), ze postaci strzelnen´skie byy dalekie od poprawnych anatomicznie i precyzyjnie modelowanych figur z Moissac i sty-listycznie byy blizsze krepym postaciom, które wyszy spod reki Wiligelma. Ujecie Marii z Dzieci atkiem czyni z pyty strzelnen´skiej „Kamienn a iko-ne”16. Wizerunek Marii na paskorzez´bie strzelnen´skiej mozna zaliczyc´ do kategorii przedstawien´ Hodegetrii17. Maria-Hodegetria przedstawiana jest na ogó frontalnie, na Jej jednej rece siedzi Dzieci atko Jezus, drug a na Nie wskazuje. Dzieci atko jedn a rek a bogosawi Matke (czesto gest bogosawien´-stwa jest skierowany bezpos´rednio na widza), natomiast w drugiej rece trzy-ma zwiniety zwój (istniej a tez warianty, gdy Dzieci atko trzyma w rekach bero i jabko, ksiege lub rozwiniety zwój), i tego typu wizerunek pojawia na pycie strzelnenskiej. „Ikonowa” jest kompozycja – podobizne Marii w zage-bieniu-niszy otacza wypuka, szeroka jakby rama z przedstawieniami. Takie rozwi azanie, gdzie scena gówna jest obramiona np. scenami chrystologiczny-mi, czesto pojawia sie w przypadku ikon. Na dekoracji pyty strzelnen´skiej brak jakichkolwiek podpisów, ale niewykluczone, ze oryginalnie polichromo-wana paskorzez´ba zawieraa takie elementy.
Sposób przedstawienia Marii z Dzieci atkiem wynika z inspiracji wytwora-mi sztuki wschodniej – bizantyn´skiej. Modelem dla tego typu ujecia mogy byc´ docieraj ace na teren Europy Zachodniej liczne bizantyn´skie plakiety z kos´ci soniowej wyobrazaj ace Marie-Hodegetrie. Charakterystyczne jest mie-dzy innymi powtarzanie wyduzonych proporcji figury. Jednym z wielu przy-kadów jest plakieta ze stoj ac a Mari a z Dzieci atkiem, flankowana u góry przez dwa anioy, u stóp Marii natomiast znajduje sie fundator w pozycji proskynezy. Ta plakieta pochodzi b adz´ z Bizancjum, b adz´ z poudniowej Italii
16Wedug definicji ikona (gr.HLNZQ, eikón – obraz, portret, wizerunek, odbicie) to obraz sakralny, powstay w kregu kultury bizantyn´skiej, przedstawiaj acy postacie s´wietych lub sceny z ich zycia, takze sceny biblijne i liturgiczno-symboliczne. Wedug tradycji, jakkolwiek nie-popartej dowodami historycznymi, autorem pierwszych ikon by ukasz Ewangelista. Formalnie ikony wywodz a sie z portretowego malarstwa póz´noantycznego. Informacje o istnieniu ikon Chrystusa, Marii, s´w. Piotra i Pawa oraz innych s´wietych znalez´c´ mozna w pismach Euzebiu-sza z Cezarei i EpifaniuEuzebiu-sza z Cypru (IV w.). Wedug s´w. Augustyna ikony stay sie przedmio-tem kultu juz w V w. Najstarsze zachowane pochodz a z VI w. z klasztoru s´w. Katarzyny na Synaju. Malarstwo ikonowe rozwijao sie w Bizancjum (do XV w.) oraz na terenach objetych wpywami kultury bizantyn´skiej, czyli w Grecji, Serbii, na Bakanach, w s´redniowiecznej Italii oraz na Rusi.
17Hodegetria – gr. wskazuj aca droge, przewodniczka. Nazwa jest zaczerpnieta od ikony z klasztoru Hodegon w Konstantynopolu. Tamtejszy wizerunek Marii-Hodegetrii by ikon a przypisywan a Apostoowi ukaszowi. Ten typ ikon maryjnych najbardziej rozpowszechni sie w caym chrzes´cijan´stwie, zwaszcza w Bizancjum i na Rusi.
i jest datowana na koniec X w. (Bayerisches Nationalmuseum München, il. 9). Przykadami s a takze centralne czes´ci tryptyku z ok. po. X w. (Rijks-museum, Amsterdam, il. 10) oraz tzw. tryptyku Wernher z ok. 900-1000 r. w British Museum (il. 11). W Victoria & Albert Museum znajduje sie pla-kietka Marii-Hodegetrii z popiersiami dwóch s´wietych, pochodz aca z Kons-tantynopola, z ok. 1000 r. w ramie z XIV w. (il. 12). Jednak nie sposób jednoznacznie stwierdzic´, co dokadnie wpyneo na takie ujecie Marii w tym miejscu i czasie, tym bardziej ze, „ikona” strzelnen´ska zostaa „przetumaczo-na” na typowy dla sztuki zachodniej jezyk rzez´by architektonicznej i wykona-na przez warsztat kamieniarski o zachodnioeuropejskim rodowodzie, zatrud-niony przy kos´ciele klasztornym w Strzelnie.
Przedstawienia meskie na pycie strzelnen´skiej dzieki kontekstowi, w jakim sie pojawiy, mozna zidentyfikowac´ jako proroków, którzy przepowiedzieli przyjs´cie na s´wiat Chrystusa, a mezczyz´ni wyróznieni przez ukazanie w pe-nej figurze to prawdopodobnie Izajasz i Jan Chrzciciel ci, których pro-roctwa na temat Bozego Narodzenia s a najobszerniejsze18, pozostali nie maj a bez indywidualnie przydzielonych imion. Prorocy, o których mowa, to rzeczywis´cie na pierwszym miejscu Izajasz (Iz 7, 14; 9, 1; 35, 5-6; 40, 3-5; 53; 61, 1), autor licznych proroctw mesjan´skich zapowiadaj acych fakty, które speniy sie w Nowym Testamencie. Ponadto prorocy, których sowa s a inter-pretowane jako zapowiedz´ przyszych wydarzen´ zwi azanych z zyciem Jezusa, to: Samuel, Micheasz, Jeremiasz, Malachiasz, Daniel, Zachariasz.
W dekoracji pyty, poza pokrewien´stwem warsztatowym z innymi rzez´bami strzelnen´skimi, wystepuj a czytelne inspiracje sztuk a wschodni a i charakte-rystyczne dla niej rozwi azania ikonograficzne. To kaze rozwazyc´ przyczyny tych inspiracji. W orbicie zainteresowan´ powinna znalez´c´ sie sztuka ruska, ale nie mozna tez pomin ac´ historii fundacji strzelnen´skiej, a takze zagadnienia zwi azanego z fundatorem/fundatorami obiektu.
Wokó fundacji strzelnen´skiej przez lata naroso wiele kontrowersji dotycz a-cych czasu powstania i osoby zaozyciela19, a kontrowersje, choc´ agodzone przez coraz to nowsze badania i ustalenia20, nie zostay jednoznacznie i
osta-18S´ w i e c h o w s k i, Romanizm…, s. 242.
19 Zob.: S. B i e n i e k, Uwagi nad powstaniem klasztoru w Strzelnie i fundacjami
Piotra Wostowica z okoo poowy XII wieku, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego
Towarzy-stwa Naukowego” 2(1964), tam odnos´na literatura, przypis 1, s. 33.
20Np. badania architektoniczno-archeologiczne pod kierunkiem J. Chudziakowej przyniosy uzasadnione naukowo propozycje datowania kos´cioów strzelnen´skich, a to ma konsekwencje w odtwarzaniu losów fundacji strzelnen´skiej.
tecznie rozstrzygniete. Z jednej strony daje to przyzwolenie na takie manipulowa-nie znanymi faktami, zeby dopasowac´ je do tezy postawionej przez siebie, z dru-giej jednak, nigdy owe ustalenia nie osi agn a rangi faktów niezaprzeczalnych. Dwie wzmianki, przesuwaj ace czas zaozenia klasztoru na 1. po. XII w., pocho-dz a z Roczników Jana Dugosza. Pierwsza, zamieszczona pod rokiem 1124, mówi o Piotrze ze Skrzynna, który ufundowa klasztor zen´ski reguy premonstratensów w Strzelnie, przeniesiony ze wsi Chalno koo Izdbicy w diecezji wocawskiej21. Druga, dotycz aca roku 1133, wspomina o konsekracji kos´cioa klasztornego p.w. s´w. Krzyza i NM Panny przez biskupa kruszwickiego S´widgera w obecnos´ci bis-kupa lubuskiego Bernarda i komesa Piotra22. Jako fundator wymieniony zosta Piotr Dun´czyk (Dunin) ze Skrzynna, tozsamy z Wostowicem ze s´l askiego rodu abedziów23. Za czas fundacji przyjmowane byy równiez lata 1148-1153 lub
21 D u g o s z, Roczniki czyli Kroniki, ks. 3-4, tum. J. Mrukówna, Warszawa 1969, s. 366.
22Tamze, s. 388.
23 Postac´ bardzo znana, której dzieje obrosy legend a. Urodzi sie ok. 1080 r., od 1117 peni urz ad palatyna Bolesawa Krzywoustego. By to synny roman´ski „mecenas” sztuki. Jeden ze spektakularnych czynów Piotra to porwanie ksiecia przemyskiego Woodara. Za swego wadce Ksiestwo Przemyskie musiao wypacic´ ogromny okup, którego duza czes´c´ trafia do skarbca Wostowica. Akcja zostaa potepiona przez Kos´ció, a w ramach pokuty Piotr mia ufundowac´ wraz z mazonk a 77 kos´cioów (czy innych obiektów sakralnych). Ten rozmach mia podoze w niezwykej religijnos´ci obojga Wostowiców. Po s´mierci Krzywoustego w 1138 r. (Wostowic by wykonawc a jego ostatniej woli), ksieciem zwierzchnim – seniorem zosta ksi aze Wadysaw II (póz´niej Wygnaniec). Kraj mia byc´ podzielony na dzielnice, odda-ne w dozywotni zarz ad synom Krzywoustego. Z ona Wadysawa, Agnieszka chciaa, aby on zmieni wole swojego ojca i przej a zwierzchnictwo nad krajem. Piotr wiedzia, ze z tego moze wynikn ac´ wojna domowa, odradza takie posuniecie i popad w nieaske. Wadysaw rozpocz a dziaania wojenne przeciw braciom w 1142 r., a konflikt pomiedzy nim a Wostowicem naras-ta. Wadysaw mys´la o cakowitym usunieciu braci z ich dzielnic i domaga sie jednoznaczne-go opowiedzenia sie palatyna po którejs´ ze stron. Piotr Wostowic, stoj acy na strazy przestrze-gania woli Krzywoustego, nie zrobi tego. Ksi aze uzna postepowanie Piotra za zdrade (1146) i poleci rycerzowi Dobkowi (Dobieszowi) uwiezic´ go. Ten przyby do dworu Wostowica na Obinie, a gospodarz, nie podejrzewaj ac zdrady, ugos´ci posa, który nastepnego dnia wraz ze swoimi ludz´mi napad na dwór, porwa i uwiezi wojewode. Ksi aze Wadysaw, pod wpywem zony kaza Piotra os´lepic´, a jako oszczerce skaza go na obciecie jezyka. Po tym wielu stronni-ków Wostowica przeszo na strone modszych braci, a on sam, wygnany, uda sie na Rus´, gdzie skutecznie zniecheci miejscowych ksi az at do polityki swojego byego wadcy. Ostatecz-nie Wadysaw zosta pokonany i musia uchodzic´ z Polski. Po wygnaniu seniora, Piotr zosta przywrócony do ask i odzyska maj atek, ale wiek i kalectwo nie pozwalay mu na dziaalnos´c´ polityczn a. Zmar w 1153 r. i zosta pochowany w kos´ciele wasnej fundacji na Obinie we Wrocawiu, gdzie póz´niej (dokadna data nie jest znana) spoczea równiez zona. W atpliwos´ci co do faktów z zycia Piotra Wostowica dotycz a m.in. tego, czy uprawnione jest uzywanie w stosunku do niego miana Dunin i czy ród abedziów rzeczywis´cie ma tak dawn a metryke.
okres okoo 1175 r., a jako kontrpropozycja dla Wostowica pojawi sie nosz acy to samo imie palatyn kujawski Piotr Wszeborowicz, o przydomku Magnus (Sta-ry), okres´lany w z´ródach jako cognatus Wostowica, i niemal powszechnie zosta uznany za fundatora klasztoru w Strzelnie24. Niemal, bowiem badania Stanisa-wa Bien´ka stanowi a pierwszy krok na drodze „przywrócenia Strzelna Wostowi-cowi”25, a do jego teorii chetnie odwouj a sie liczni historycy zajmuj acy sie Strzelnem. Jedna z tez gosi, ze Piotr Stary by wnukiem Wostowica, a zatem nalezaoby potraktowac´ Strzelno jako zbiorow a fundacje potomków s´l askiego moznowadcy. Piotr Wostowic wystepowaby jako inicjator przedsiewziec´ reali-zowanych póz´niej przez jego krewnych – Piotra Starego, Piotra metropolite gniez´nien´skiego, wnuka po synu S´wietosawie i córke (Piotra Wostowica) Bea-trycze, identyfikowan a z pierwsz a magistr a strzelnen´skich norbertanek26.
Data wystawienia bulli papieskiej (1193) i wyniki badan´ archeologicznych dowodz a, ze obydwa kos´cioy strzelnen´skie – bazylika klasztorna p.w. S´wietej Trójcy i rotunda s´w. Prokopa – zostay wzniesione miedzy kon´cem XII a po-cz atkiem XIII w. na nieuzytkowanym wczes´niej terenie27, co przemawia za datowaniem fundacji na ostatni a c´wierc´ XII w. Jednak informacji mówi acych o istniej acym w 1. po. XII w. na terenie Strzelna klasztorze jest zbyt wiele, aby mozna je lekcewazyc´. Opieraj ac sie na studiach genealogicznych Janusza Bieniaka, Jerzy Rajman, zaproponowa nastepuj ace rozwi azanie: wczes´niej (w 1133 r.) istnia w Strzelnie konwent kanoniczek przy kos´ciele s´w. Krzyza i NM Panny, ufundowany przez Piotra Wostowica dla córki Beatrycze, pe-ni acej funkcje przeozonej. Owe kanoniczki i siostry przeniesione z Kos´ciel-nej Wsi28 wspólnie utworzyy zgromadzenie norbertanek, dla którego Piotr „Stary” Wszeborowicz wzniós nowy kos´ció i klasztor29.
Zob. np. S. B i e n i e k, Piotr Wostowic postac´ z dziejów s´redniowiecznego S´l aska, Wrocaw
1965, s. 116-120.
24 Zestawienie odnos´nej literatury zob.: B i e n i e k, Uwagi nad powstaniem, s. 33, przypis 1.
25Tamze, passim.
26J. B i e n i a k, Ród abedziów, w: Studia nad wspólnotami krewniaczymi i
terytorial-nymi w Polsce s´redniowiecznej, Torun´ 1987, s. 9.
27C h u d z i a k o w a, Zespó architektury roman´skiej, s. 9-10.
28By to podwójny klasztor p.w. s´w. Wawrzyn´ca, zaozony po poowie XII w. z fundacji Piotra Wostowica (?). Klasztor istnia do okoo 1180 r. (miejsce norbertanów zajeli obin´scy benedyktyni). Podzielony konwent zasiedli opactwo na Obinie we Wrocawiu (kanonicy) i klasztor w Strzelnie (siostry).
29J. R a j m a n, Norbertanie Polscy w XII wieku. Mozni wobec Ordinis Novi, w:
Zwazywszy wiec na coraz bardziej pewne zwi azki Piotra Wostowica ze Strzelnem, to on móg zaispirowac´ twórców programu rzez´biarskiego do powstania dekoracji na pycie w takiej formie. S´lady jego obecnos´ci w fun-dacji strzelnen´skiej, coraz bardziej uchwytne w badaniach historycznych, zostay równiez zauwazone w zabytkach rzez´by. Wedug jednego z badaczy zajmuj acych sie histori a Strzelna, Czesawa Sikorskiego, wiele przemawia za tym, ze anonimowy fundator wyobrazony na tympanonie fundacyjnym bazyli-ki to was´nie Piotr Wostowic30. W konteks´cie zabytku, jakim jest „kamien-na iko„kamien-na”, moze warto rozwazyc´ sugerowane przez Marka Cetwin´skiego ruskie pochodzenie Piotra31. Powinno sie równiez wzi ac´ pod uwage to, ze od momentu chrystianizacji (zarówno w przypadku Polski jak i Rusi bya to 2. po. X w.), stosunki miedzy krajami byy niezwykle ozywione32. Ws´ród polskich elit spoecznych w XI i XII w. byy powszechne mazen´stwa z Ru-sinkami. O ile atwo je udowodnic´ na podstawie z´róde historycznych w przy-padku czonków dynastii panuj acej, o tyle w kregach moznowadczych – jak w przypadku Piotra Wostowica mozna sie ich tylko domys´lac´33. Nie mozna zatem wykluczyc´, ze do powstania takiego wizerunku Marii z Dzie-ci atkiem pos´rednio przyczynia sie jego zona, Maria, ksiezniczka ruska, córka ksiecia czernichowskiego Olega34, wielkiego ksiecia kijowskiego, byc´ moze siostra Zbysawy, pierwszej zony Krzywoustego. Niestety brakuje pewnych informacji historycznych o Wostowicowej (niepewne jest nawet jej imie35), jednak pochodzenie moze byc´ pewn a wskazówk a, moze s´wiadczyc´ o upodo-baniach i potrzebie przeniesienia znanych ze sztuki wschodniej wzorców.
W tych okolicznos´ciach mozna wskazac´ na ikone ze zotej blachy z Mart-vili w Gruzji datowan a na X w. (obecnie w zbiorach prywatnych36, il. 13)
30O fundacji klasztoru norbertanek w Strzelnie, „Archaeologia Historica Polona”, 1995, t. II, s. 203.
31Piotr Wostowic czy Piotr Rusin?, „Sobótka” 29(1974), s. 429-443; zob. takze: t e n z e,
Rycerstwo s´l askie do kon´ca XIII w. Biogramy i rodowody, WrocawWarszawaKrakówGdan´sk
ódz´ 1982, s. 15-16.
32 F. S i e l i c k i, Polsko-ruskie stosunki wyznaniowe w XI i XII wieku, w: Dzieo
chrystianizacji Rusi Kijowskiej i jego konsekwencje w kulturze Europy, red. R. uzny, Lublin
1988, s. 35.
33Tamze, s. 37-38.
34 Informacje o Marii Wostowicowej s a bardzo skromne, w zasadzie z´ródem do jej biogramu s a dzieje jej meza, Piotra Wostowica. Zob.: A. Z u r e k, Maria Wostowicowa, w: Encyklopedia Wrocawia, red. J. Harasimowicz Wrocaw 2000, s. 489.
35Zob. C e t w i n´ s k i, Rycerstwo s´l askie, s. 16.
jako najblizsz a paskorzez´bie na pycie w Strzelnie i ewentualne z´ródo inspi-racji. Podobien´stwa, pomimo ewidentnie róznej techniki wykonania, tkwi a w kompozycji. Repusowane w zotej blasze przedstawienie stoj acej Marii z Dzieci atkiem w typie Hodegetrii pod arkad a otacza siedem medalionów z wizerunkami proroków, wykonanych technik a emalii komórkowej.
Jeszcze dwie niewiadome: pierwotna lokalizacja i funkcja pyty. Pewn a wska-zówk a co do jej oryginalnego umieszczenia moze byc´ znaczne starcie po-wierzchni paskorzez´by, wskazuj ace na dugotrwae wystawienie na dziaanie czynników atmosferycznych, a wiec jedna z hipotez brzmi, ze pyta bya umie-szczona gdzies´ na zewn atrz kos´cioa klasztornego lub klasztoru. Poduzny ksztat wyklucza penienie funkcji tympanonu. Moze to byo cos´ na ksztat obin´skiego
Proroka z Biestrzykowa, a wiec dekoracja przy portalu wejs´ciowym?37
W literaturze pyta dugo bya znana jako „tablica wotywna” i dopiero Zygmunt S´wiechowski postawi hipoteze, ze nalezaa do zespou paskorzez´b dekoruj acych s´ciany przegrody chórowej zakonnic (lektorium oddzielaj acego czes´c´ prezbiterialn a i transept od czes´ci nawowej), a hipoteze wzmocnio odnalezienie drugiej, zblizonej zarówno w formie, jak i rozmiarach, pyty (135 x 68 cm)38. Jednak przedstawienie na odnalezionej pycie ma zupenie inny charakter, aby pyty mogy nalezec´ do „kompletu”. Jest to pyta dwustre-fowa ze scenami Zdjecia z krzyza i Opakiwania, a wiec ukazuje dwa wyda-rzenia historyczne, zwi azane z pasj a Chrystusa, natomiast „ikona” jest wize-runkiem reprezentacyjno-symbolicznym. O ile da sie wskazac´ ewentualne inspiracje w postaci wizerunków Marii-Hodegetrii, o tyle zwazywszy na nie-zwyk a forme oprawy przedstawienia (mam na mys´li zwien´czon a trójk atnie nisze, otoczon a wien´cem medalionów) musiaa ona penic´ szczególn a funkcje byc´ moze to bya kamienna „imitacja” wneki w której wyeksponowana bya otoczona kultem figura Marii z Dzieci atkiem – rodzaj otarza. Trudno okre-s´lic´, jaka moga byc´ jego forma, lub jakie byo miejsce paskorzez´by w jego strukturze. Wedug badan´ Josepha Brauna39 nad rozwojem formy otarza na
M. Smolin´ski, ks. H. Paprocki, Warszawa 2007, s. 288. 37S´ w i e c h o w s k i, Romanizm, s. 220. 38T e n z e, Nieznane rzez´by, s. 41-60.
39Der christliche Altar in seiner geschichtlichen Entwicklung, Bd 1: Arten, Bestandteile,
Altargrab, Weihe, Symbolik; Der christliche Altar in seiner geschichtlichen Entwicklung, Bd 2: Die Ausstattung des Altars, Antependien, Velen, Leuchterbank, Stufen, Ciborium und Baldachin, Reta-bel, Reliquien- und Sakramentsaltar, Altarschranken, München, 1924, (za:
http://digi.ub.uni-heidel-berg.de/diglit/braun1924bd1 i http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/braun 1924bd2, dostep 03. 08.2011).
przestrzeni wieków, opartych na zachowanych zabytkach, otarz roman´ski nie posiada nastawy, a taka rola mogaby ewentualnie byc´ przypisana pycie z wizerunkiem Marii z Dzieci atkiem. Niezbyt pomocne w sprawie odczytania funkcji pyty jako elementu otarza s a wizytacje biskupie przeprowadzane w Strzelnie. W najstarszej zachowanej (wizytacje archidiakonatu kruszwickie-go przeprowadzone w latach 1582-1597) wymienione s a dwa rzez´bione ota-rze (tabula sculpta): gówny p.w. S´wietej Trójcy i Wniebowziecia NMP oraz boczny p.w. Panny Marii i s´w. Walentego40.
Nie mozna pomin ac´ „przetumaczenia” wzoru, który by inspiracj a dla zabytku w Strzelnie, na jezyk kamiennej rzez´by architektonicznej, dzieki czemu wystrój kos´cioa S´wietej Trójcy, dla którego rzez´ba architektoniczna bya charakterystyczna w tym okresie, zachowa jednolitos´c´.
Klasztor strzelnen´ski niezaprzeczalnie wyróznia sie pod wzgledem wystro-ju rzez´biarskiego na tle innych fundacji polskich, a pewne elementy (szcze-gólnie kolumny o paskorzez´bionych figuralnie trzonach) stawiay go w gro-nie najgro-niezwyklejszych realizacji w Europie. Jest to dowodem ogromnego potencjau intelektualnego strzelnen´skich zakonnic i opiekuj acych sie nimi zakonników z klasztoru na Obinie we Wrocawiu. Nie sposób równiez nie docenic´ roli fundatorów, bowiem w przypadku kazdej fundacji o ostatecznym jej ksztacie w gównej mierze decydowa ich gust, kontakty i zamoznos´c´.
W Strzelnie mozna dopatrywac´ sie ulubionej, albo co najmniej jednej z bar-dziej umiowanych fundacji, zainspirowanej przez Piotra Wostowica i kontynuo-wanej po jego s´mierci przez potomków, przez co zyskaa niezwyky wystrój. W tym s´wietle po pierwsze, nabiera cech prawdopodobien´stwa teoria o Beatrycze pierwszej magistrze strzelnen´skich norbertanek, córce Piotra i Marii Wostowi-ców, dla której zosta ufundowany klasztor41, po drugie, znalazby sie równiez tutaj tak mocno obecny w rzez´bie strzelnen´skiej w atek fundatorski. Mozna bar-dzo ostroznie postawic´ hipoteze, ze dwaj flankuj acy Marie stoj acy mezczyz´ni to np. czcz acy j a fundatorzy-donatorzy, prezentuj acy patronke klasztoru, a zarazem siebie, odbiorcy. W tym konteks´cie wyjs´ciowe nazwanie pyty „wotywn a” byo nie od rzeczy, gdyz ona, oprócz funkcji kultowych, upamietniaaby fundacje klasztoru pod wezwaniem Najs´wietszej Marii Panny.
40AAG A Cons E 1 – Wizytacje archidiakonatu kruszwickiego z lat 1582-1597 – Acta
Visitationis Archidiaconatus Crusviciensis in Dioecesi Wladislaviensis Per me Thoman Za-krzewski Archidiaconatum Crusviciensi et Canonicum wladislaviensi Anno Domini MDLXXXII peracta, k. 49v.
41Genealogia Piotra Wostowica i Beatrycze na stronie: http://www.enter.com.pl/kobyli/w-ww_wal/index.html (dostep: 20.05.2011); zob. takze: B i e n i a k, Ród abedziów.
Temat nie moze na tym etapie zostac´ uznany za zamkniety, a wiele posta-wionych pytan´ wymaga bardziej szczegóowych badan´.
LITERATURA
Z´ róda
AAG A Cons E 1 – Wizytacje archidiakonatu kruszwickiego z lat 1582-1597 – Acta Visita-tionis Archidiaconatus Crusviciensis in Dioecesi Wladislaviensis Per me Thoman Zakrzew-ski Archidiaconatum Crusviciensi et Canonicum wladislaviensi Anno Domini MDLXXXII peracta.
D u g o s z J.: Roczniki czyli Kroniki sawnego Królestwa Polskiego, ks. 3-4, tum. J. Mru-kówna, Warszawa 1969.
Opracowania
B i e n i a k J.: Ród abedziów, w: Studia nad wspólnotami krewniaczymi i terytorialnymi w Polsce s´redniowiecznej, Torun´ 1987.
B i e n i e k S.: Uwagi nad powstaniem klasztoru w Strzelnie i fundacjami Piotra Wostowica z okoo poowy XII wieku, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego” 2(1964).
B r a u n J.: Der christliche Altar in seiner geschichtlichen Entwicklung, Bd 1: Arten, Bestan-dteile, Altargrab, Weihe, Symbolik; Der christliche Altar in seiner geschichtlichen Entwicklung, Bd 2: Die Ausstattung des Altars, Antependien, Velen, Leuchterbank, Stufen, Ciborium und Baldachin, Retabel, Reliquien- und Sakramentsaltar, Altarschranken, München, 1924. C e t w i n´ s k i M.: Rycerstwo s´l askie do kon´ca XIII w. Biogramy i rodowody,
Wroc-awWarszawaKrakówGdan´skódz´ 1982.
C h u d z i a k o w a J.: Zespó architektury roman´skiej w Strzelnie w s´wietle najnowszych badan´, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Archeologia 13(1990), z. 184, s. 5-27. C i e c´ k i e w i c z Z.: Liczba w koncepcji ideowej roman´skich kolumn w Strzelnie. Cztery
zywioy, trzydzies´ci szes´c´ dekanów, „Roczniki Humanistyczne” 52(2004), z. 4, s. 31-57. H e w n e r K.: Próba identyfikacji wczesnos´redniowiecznego warsztatu budowlanego ze Strzelna,
NP 91(1999), s. 5-46.
J a z y k o w a I.: S´wiat ikony, tum. z rosyjskiego ks. H. Paprocki, Warszawa 2007, s. 117-120. K a r c z e w s k i D.: Dzieje klasztoru norbertanek w Strzelnie do pocz atku XVI wieku,
Ino-wrocaw 2001.
K e p i n´ s k i Z.: Odkrycie w Strzelnie, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 8(1946), s. 202-207. M a r k o w s k a R. K.: Ikonografia cnót i przywar na kolumnach w Strzelnie, „Studia Z´
ródo-znawcze” 26(1981), s. 79-111.
O n a s c h K., S c h n i e p e r A.: Ikony. Fakty i legendy, tum. Z. Szanter, M. Smolin´ski, ks. H. Paprocki, Warszawa 2007.
R a j m a n J.: Norbertanie Polscy w XII wieku. Mozni wobec Ordinis Novi, w: Spoeczen´-stwo Polski s´redniowiecznej. Zbiór studiów, t. VII, red. Stefan K. Kuczyn´ski, Warszawa 1996, s. 71-105.
S i e l i c k i F.: Polsko-ruskie stosunki wyznaniowe w XI i XII wieku, w: Dzieo chrystiani-zacji Rusi Kijowskiej i jego konsekwencje w kulturze Europy, red. R. uzny, Lublin 1988, s. 35-49.
S i k o r s k i Cz.: O fundacji klasztoru norbertanek w Strzelnie, „Archaeologia Historica Polona” 1995, t. II, s. 193-209.
S r o k a Z.: Roman´skie kolumny figuralne w Strzelnie (Ikonografia), Gniezno 2000. S u l k o w s k a - T u s z y n´ s k a K.: Tajemnicza bazylika s´w. Trójcy w Strzelnie i jej
otarze, „Z Otchani Wieków” 57(2002), nr 1-2, s. 40-43.
S u l k o w s k a - T u s z y n´ s k a K.: Klasztor norbertanek w Strzelnie (XII-XVI wiek). Sacrum inprofanum, Torun´ 2006.
S z c z e s n a J.: The Architectural Sculpture in the Former Norbertine Churches in Wroc-aw-Obin and in Strzelno in Romanesque Period, „Analecta Praemonstratensia” 85(2009), s. 49-72.
S´ w i e c h o w s k i Z.: A jednak Hildegarda, RMNW 36(1992), s. 105-117. S´ w i e c h o w s k i Z.: Architektura roman´ska w Polsce, t. I-II, Warszawa 2000. S´ w i e c h o w s k i Z.: Die Figurensäulen der Klosterkirche in Strzelno und die Sachsische
Plastik des 12 Jahrhunderts, „Kunstchronik” 19(1966), s. 312–313.
S´ w i e c h o w s k i Z.: Die figurierten Säulen von Strzelno, „Zeitschrift für Kunsgeschich-te” 30(1967), s. 273-308.
S´ w i e c h o w s k i Z.: Nieznane rzez´by roman´skie w Strzelnie, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Archeologia 13, Archeologia Architektury 1990, z. 184.
S´ w i e c h o w s k i Z.: Strzelno roman´skie, w: Strzelno roman´skie. Zbiór studiów, Strzelno 1972, s. 19-20.
S´ w i e c h o w s k i Z.: Strzelno. Rzez´ba roman´ska, Strzelno 1987.
S´ w i e c h o w s k i Z.: Studia nad rzez´b a w Strzelnie, „Rocznik Historii Sztuki” 8(1970), s. 71–116.
S´ w i e c h o w s k i Z.: Sztuka roman´ska w Polsce, w: Dzieje sztuki w Polsce, t. I, Warsza-wa 1990.
S´ w i e c h o w s k i Z.: Romanizm, w: Sztuka Polska, t. I, Warszawa 2004.
W a l i c k i M.: Dekoracja architektury i jej wystrój artystyczny, w: Sztuka polska przed-roman´ska i przed-roman´ska do schyku XIII wieku, t. I, red. M. Walicki, Warszawa 1971, s. 212–213.
W i r t h K-A.: Elëusa, w: Reallexikon zur Deutschen Kunstgeschichte, Bd. 4, sp. 1297-1308. Z u r e k A.: Maria Wostowicowa, w: Encyklopedia Wrocawia, red. J. Harasimowicz
Wro-caw 2000, s. 489.
Spis ilustracji
1. Pyta z Mari a z Dzieci atkiem w Strzelnie, 3. c´w. XII w. fot. J. Szczesna 2. Pyta z Mari a z Dzieci atkiem w Strzelnie, 3. c´w. XII w. fot. J. Szczesna
3. Pyta nagrobna ksieni Adelheid I (zm. 1044) w krypcie kos´cioa St. Srvatius w Quedlinburgu 4. Pyta nagrobna ksieni Beatrix I (zm. 1062) w krypcie kos´cioa St. Servatius w Quedlinburgu 5. Pyta nagrobna Reinhildis w kos´ciele St. Calixtus w Riesenbeck, ok. 1130-1135
6. Prorocy w portalu katedry w Modenie, mistrz Wiligelmo, ok. 110 7. Prorocy w portalu katedry w Modenie, mistrz Wiligelmo, ok. 1100
8. Fragment tympanonu z S adem Ostatecznym, Starcy Apokalipsy, St. Pierre w Moissac, ok. 1115-1130
9. Maria-Hodegetria, Bizancjum (?) Poudniowa Italia (?), X wiek, Bayerisches Nationalmuseum München
10. Maria-Hodegetria, s´rodkowa czes´c´ tryptyku, Bizancjum, ok. po. X w. (940-960), Rijksmuseum, Amsterdam
11. Maria-Hodegetria, Wernher tryptyk, Bizancjum, X wiek, British Museum
12. Maria-Hodegetria z popiersiami dwóch s´wietych, Bizancjum, ok. 1000 r. rama prawdopodobnie z Pónocnej Francji, XIV wiek, Victoria&Albert Museum, Londyn
13. Ikona z Martvili, X wiek, zbiory prywatne
THE PLAQUE WITH THE REPRESENTATION OF MARY WITH THE INFANT IN THE HOLY TRINITY CHURCH IN STRZELNO – „THE STONE ICON”
S u m m a r y
Among the numerous monuments of the Romanesque sculpture surviving in the two post-Norbertine churches in Strzelno, Kujawy, there is a relief, rectangular, sandstone plaque, closed by a semicircle, that used to be called a „votive plaque”. It shows Mary with the Infant
Sur-rounded by the Prophets (105x62 cm). Now it is kept in the Muzeum Roman´skiego Os´rodka
Kultury Ottona i Bolesawa (Museum of the Romanesque Center of the Culture of Otto and Bolesaw) attached to the Holy Trinity Church in Strzelno.
The decoration of the plaque is a combination of inspirations coming from the monuments of Western and Eastern art. In the way some of the elements are presented similarity may be seen to other old Strzelno sculptures created by the same workshop of the West European origin (Saxony, Lombardy). On the other hand, the manner of presenting the whole allows counting the Mary with the Infant plaque among the presentations of Hodegetria, and Byzanti-ne ivory plaques reaching West Europe could have provided inspiration for it. Considering their connections with Strzelno, that are becoming ever more certain, Piotr Wostowic and his wife Maria, a Ruthenian princess, were the guiding spirits for this form of the image. This also strengthens the thesis concerning their daughter Beatrycze, who was the first magistra with the Strzelno Norbertine nuns, for whom the convent was built. Under these circumstances the gold sheet icon from Martvilla in Georgia (10thcentury) may be indicated as a possible source of inspiration for the Strzelno plaque. The presentations of the surrounding prophets are characte-rized by the same kind of commotion and „nervousness” that can be noticed in the Sages of the Apocalypse on the tympanum of the St Peter Church in Moissac (about 1130), but as far as the style is concerned they are closer to the stocky figures shown by the Lombardy master, Wiligelm. The original function of the plaque is not known. It seems that this representative-symbolical image must have performed a special task: e.g. it was a part of the altar, or a stone relief „imitation” of an alcove with a figure in it, serving as a cult object.
Translated by Tadeusz Karowicz
Sowa kluczowe: Strzelno roman´skie, rzez´ba kamienna, ikona Hodegetria. Key words: Romanesque Strzelno, stone sculpture, Hodegetria icon.
