Miron Wolny
"Powstanie Spartakusa 73-71 p.n.e.",
Bernard Nowaczyk, Warszawa 2008 :
[recenzja]
Echa Przeszłości 9, 337-340
2008
POLEMIKI, RECENZJE I OMÓWIENIA
B er n a r d N o w a czy k , P o w sta n ie S p a r ta k u s a 73-71 p .n .e., W ydaw nic
tw o B e llo n a , W arszaw a 2008, ss. 204. O m a w i a n a p r a c a , s t a n o w i ą c a s w o i s t y p o p i s n i j a k o ś c i p i s a r s t w a h i s t o r y c z n e g o o p u b l i k o w a n a z o s t a ł a w s e r i i p r z e d s t a w i a j ą c e j h i s t o r y c z n e k a m p a n i e w o j e n n e i b i t w y w u j ę c i u p o p u l a r n o n a u k o w y m . S f o r m u ł o w a n i e k s ią ż k a p o p u la r n o n a u k o w a r o z u m i e m j a k o k s ią ż k a p o p u la r y z u ją c a w ie d zę n a u k o w ą . T y m c z a s e m p r a c a B e r n a r d a N o w a c z y k a p o p u l a r y z u j e w i e d z ę , k t ó r a z n a u k ą n i e w i e l e m a w s p ó l n e g o . W s z c z ą t k o w e j b i b l i o g r a f i i p r a c y ( s . 1 9 8 - 1 9 9 ) z n a j d u j e m y b o w i e m 2 7 o p r a c o w a ń , a w ś r ó d n i c h p r a c e t a k i c h k l a s y k ó w m a r k s i z m u - l e n i n i z m u j a k A . W . M i s z u l i n c z y N . A . M a s z k i n , k t ó r y c h p o g l ą d y w y k ł a d a n e b y ł y p r z e z t w a r d o g ł o w y c h i d e o l o g ó w w e p o c e S t a l i n a . O p r ó c z t e g o b i b l i o g r a f i a z a w i e r a t a k i e o z d o b n i k i j a k c h o c i a ż b y E n c y k lo p e d ia h is to r ii ś w ia ta d la ca łe j r o d z in y . W i s t o c i e n a p a l c a c h j e d n e j r ę k i m o ż n a p o l ic z y ć p r a c e , n a k t ó r y c h m o ż n a b y ł o o p r z e ć s i ę p o d e j m u j ą c t e m a t p o w s t a n i a S p a r t a k u s a . J e d n a k ż e w o p a r c i u o t a k i w y k a z p r a c s t u d e n t p i e r w s z e g o r o k u h i s t o r i i n i e m ó g ł b y n a p i s a ć n a w e t p r a c y z a l i c z e n i o w e j . B e r n a r d N o w a c z y k m ó g ł n a p i s a ć i o p u b l i k o w a ć (!) c a ł ą k s i ą ż k ę . P o m i j a m j u ż f a k t , ż e a u t o r t r a k t u j e ź r ó d ł a a n t y c z n e j a k w s p ó ł c z e s n e o p r a c o w a n i a , n i e w i d z ą c p o t r z e b y z a m i e s z c z a n i a i c h w o d r ę b n y m w y k a z i e . P o s t a w i o n e w e w s t ę p i e p r a c y z a ł o ż e n i a s ą d o p r a w d y z d u m i e w a j ą c e . A u t o r s u g e r u j e t a m , iż w i e d z a w s p ó ł c z e s n e g o s p o ł e c z e ń s t w a p o l s k i e g o n a t e m a t n i e w o l n i c t w a p o c h o d z i g ł ó w n i e z f i l m ó w a m e r y k a ń s k i c h i w ł o s k i c h . D l a c z e g o a k u r a t w ł o s k i c h , a n i e f r a n c u s k i c h , n i e m i e c k i c h c z y j a p o ń s k i c h ? T o s t w i e r d z e n i e m a m i ę d z y i n n y m i u z a s a d n i a ć c e l o w o ś ć p o w s t a n i a p r a c y N o w a c z y k a . D o l i t e r a t u r y f a c h o w e j a u t o r o d n o s i s i ę l e k c e w a ż ą c o . S z c z e r z e m ó w i ą c n i e w i e m , c o z n a c z y t e r m i n k s ią ż k a p is a n a s u c h y m ję z y k ie m , t o c h y b a j a k i ś a r c y f a t a l n y o k s y m o r o n , a j u ż n a p e w n o p r ó b a p r z e d s t a w i e n i a ś r o d o w i s k a z a w o d o w y c h h i s t o r y k ó w j a k o o s t o i c i ę ż k o s t r a w n e g o n u d z i a r s t w a . Z e w s t ę p u z d a j e s i ę w y n i k a ć , ż e a u t o r n i g d y n i e p o d e j m o w a ł s i ę t r u d u s t u d i o w a n i a h i s t o r i i r o z u m i a n e j j a k o k i e r u n e k s t u d i ó w w ł a ś n i e . W n o s z ę t o z d w ó c h p r z e s ł a n e k . P o p i e r w s z e p r z y p i s y ź r ó d ł o w e s ą k o n s e k w e n t n i e b ł ę d n i e s p o r z ą d z o n e , p o n i e w a ż n i e o d n o s z ą s i ę d o k s i ą g i r o z d z i a ł ó w p o s z c z e g ó l n y c h d z ie ł, a j e d y n i e d o n u m e r ó w s t r o n z a w a r t y c h w o p r a c o w a n i a c h . P o d r u g i e a u t o r
3 3 8 Polemiki, recenzje i omówienia d e k l a r u j e , ż e p r z y s t ę p u j ą c d o p i s a n i a p r a c y o p o w s t a n i u S p a r t a k u s a m u s i a ł z a p o z n a ć s i ę z h i s t o r i ą R z y m u n a p o z i o m i e p o d r ę c z n i k o w y m ( s . 1 0 ) . E f e k t s w o j e j p r a c y a u t o r a d r e s u j e d o p r ze c ię tn e g o c z y te ln ik a . D o c z e g o o d n o s i s i ę p r z y m i o t n i k p r z e c ię tn y? M o ż e d o w a l o r ó w i n t e l e k t u a l n y c h o d b i o r c ó w t w ó r c z o ś c i N o w a c z y k a ? C z u j ę s i ę m o c n o z a k ło p o t a n y . P r a c a s k ł a d a s i ę z a s a d n i c z o z t r z e c h c z ę ś c i : s t a n o w i ą c e j w i ę k s z o ś ć p r a c y c z ę ś c i w s t ę p n e j ( s . 7 - 1 0 9 ) , p r e z e n t u j ą c e j b a r d z o s z e r o k o p o j ę t e t ł o p o w s t a n i a S p a r t a k u s a o r a z s t a n o w i ą c y c h m n i e j s z o ś ć o p r a c o w a n i a c z ę ś c i w ł a ś c i w e j ( s . 1 1 0 - 1 8 5 ) i e p i l o g u ( s . 1 8 6 - 1 9 4 ) . A m b ic j ą w s t ę p n e j c z ę ś c i p r a c y s t a ł o s i ę p r z e d s t a w i e n i e g e n e z y p o w s t a n i a S p a r t a k u s a , w k t ó r e j a u t o r z z a p a m i ę t a n i e m c h i ń s k i e g o r z e ź b i a r z a m i s t e r n i e b u d u j e ł a ń c u c h p r z y c z y n o w o - s k u t k o w y , p r o w a d z ą c y d o w y b u c h u p o w s t a n i a . T o m n ie j w i ę c e j t a k j a k b y ś m y p r z y c z y n u p a d k u R z e c z y p o s p o l i t e j w X V I I I w . u p a t r y w a l i w n i e p r a w i d ł o w y m f u n k c j o n o w a n i u p a ń s t w o w o ś c i p o l s k ie j w d o b ie P i a s t ó w . P o z a t y m c z ę ś ć w s t ę p n a z a w i e r a p o s p o l i t e k o m u n a ł y n a t e m a t n i e w o l n i c t w a . S z k o d a , ż e a u t o r c h o c i a ż b y p r z y c z y n i e n i u p r ó b y d e f i n i o w a n i a z j a w i s k a n i e w o l n i c t w a n i e p o s ł u ż y ł s i ę w s k a z ó w k a m i z a w a r t y m i w p r a c y L . S c h u m a c h e r a , d o z n a j o m o ś c i k t ó r e j p r z e c i e ż s i ę p r z y z n a j e . P o l e k t u r z e r o z d z i a ł u d o t y c z ą c e g o n i e w o l n i c t w a o d n o s z ę w r a ż e n i e , i ż a u t o r s a m n i e k o n i e c z n i e r o z u m i e d e f i n i o w a n y p r o b le m . J e g o w y w o d y m o g ą p r o w a d z ić d o s y t u a c j i , w k t ó r e j w ś w i a d o m o ś c i p rze c ię tn e g o c z y te ln ik a p o j a w i s i ę k a r y k a t u r a l n y o b r a z n i e w o l n i c t w a a n t y c z n e g o , g d z ie w j e d n e j l i n i i s t o j ą s p a r t a ń s c y h e l o c i , s ł u ż b a d o m o w a , n i e w o l n i c e - p r o s t y t u t k i , g r e c c y n a u c z y c i e l e w y m o w y , g l a d i a t o r z y , r z e s z a p a s t u c h ó w i p r a c o w n i c y k a m i e n io ł o m ó w . W p o d j ę t e j p r ó b ie r o z w a ż e n i a n i e w o l n i c t w a j a k o p r o b l e m u p r a w n e g o n a j b a r d z i e j s z w a n k u j e w ł a ś n i e k w e s t i a p r a w n a . M o ż n a b y ł o s i ę g n ą ć c h o c i a ż b y d o o p r a c o w a n i a W . W o ł o d k i e w i c z a1 c z y i n n y c h p u b l ik a c j i z z a k r e s u p r a w a r z y m s k i e g o . N o w a c z y k w o l a ł k l i k n ą ć n a h a s ł o w W ik i p e d i i, c y n i c z n i e o d n o t o w u j ą c t o z r e s z t ą w p r z y p i s a c h . W c z ę ś c i t r a k t u j ą c e j o g l a d i a t o r a c h , N o w a c z y k k o n s t a t u j e : los g la d ia to r a b y ł n ie d o p o z a z d r o s z c z e n ia , ch o ć g o r s z a o d n ieg o b y ła d o la n ie w o ln ik a w k o p a ln i ( s . 3 2 ) . I ś c i e z ł o t a m y ś l . W o m a w i a n i u z a g a d n i e n i a g l a d i a t o r ó w m o ż n a b y ł o o d n i e ś ć s i ę d o p r a c D . S ł a p k a , j e d n e g o z n a j w a ż n i e j s z y c h p o l s k i c h b a d a c z y f e n o m e n u i g r z y s k g l a d i a t o r s k i c h2. T a k ic h „ k w i a t k ó w ” m a m y w t e j w s t ę p n e j c z ę ś c i w i ę c e j . P r z e c h o d z ą c d o o m ó w i e n i a z a s a d n i c z e j k w e s t i i w t e j p r a c y , t o j e s t t y t u ł o w e g o p o w s t a n i a , t r z e b a p r z y z n a ć , i ż ź l e s i ę s t a ł o , ż e N o w a c z y k n i e s k o r z y s t a ł z c e l n y c h u w a g W . S c h u l l e r a . T e n w y b i t n y b a d a c z p i s z e o d n o ś n i e ź r ó d e ł d o t y c z ą c y c h p o w s t a n i a : za só b n ie b u d z ą c y c h w ą tp liw o ś c i in fo r m a c ji j e s t m i n i m a ln y i n ie w ie le w y k r a c z a p o z a u s ta le n ie [ ...] , ze m ia ło m ie jsc e p o w s ta n ie n ie w o ln ic ze p o d w o d z ą c z ło w ie k a o im ie n iu S p a r t a k u s 3. S c h u l l e r z a u w a ż a
1 Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, pod red. W. Wołodkiewicza, Warszawa 1986.
2 D. Słapek, Geneza i charakter igrzysk gladiatorskich w Rzymie w okresie Republiki, Acta UMCS 40, 1985, s. 49-63.
j e d n o c z e ś n i e , i ż p r z e k a z y b ę d ą c e p o d s t a w ą r e l a c j i p i s a r z y a n t y c z n y c h p o c h o d z ą o d g r e c k i c h f i lo z o f ó w o r a z h i s t o r y k a P o s e j d o n i o s a , k t ó r y w o p i s i e w o j n y n i e w o l n i c z e j w y k o r z y s t a ł c a ł y r e p e r t u a r ś r o d k ó w s ł u ż ą c y c h w y k r e o w a n i u h i s t o r i i m o r a l n e j 4 . U c z o n y n i e m i e c k i w z w i ę z ł y m p o d s u m o w a n i u u j ą ł w i ę c i s t o t n y p r o b le m t e n d e n c y j n o ś c i ź r ó d e ł i i d ą c ą z a t y m i l u z o r y c z n o ś ć o p i s u . W t y m k o n t e k ś c i e w a r t o z a u w a ż y ć , i ż c h c ą c z m i e r z y ć s i ę z p r o b l e m e m t r z e b a n a j p i e r w z n a ć j e g o s k a l ę . N o w a c z y k c a ł ą s w o j ą k s i ą ż k ą u d o w a d n i a n a t o m i a s t , iż t e j s k a l i z w y c z a j n i e n i e p o j m u j e . W o m a w i a n e j p r a c y n i e m a n a w e t c i e n i a r e f l e k s j i n a t e m a t c h a r a k t e r u ź r ó d e ł i i c h p i e r w o t n e g o r d z e n i a . W y n i k a j ą z t e g o z w y c z a j n e b łę d y , b o z a t a k i n a l e ż y u z n a ć d l a p r z y k ł a d u n o t o r y c z n e n a z y w a n i e P l u t a r c h a h i s t o r y k i e m ( m .i n . s . 1 1 3 , 1 1 4 , 1 1 7 , 1 1 9 ) . A u t o r s e r w u j e c z y t e l n i k o w i p r z y p a d k o w ą p a p k ę r ó ż n y c h ź r ó d e ł, w y ł ą c z a j ą c j e d n a k n a o g ó ł t e , k t ó r e n i e z o s t a ł y d o t ą d p r z e t ł u m a c z o n e n a j ę z y k p o l s k i . C y t a t y z a u t o r ó w a n t y c z n y c h p r z e p l a t a n a t o m i a s t q u a s i - d y s k u s j ą . N i e c h c ą c n a d w e r ę ż a ć c i e r p l i w o ś c i p a p i e r u p o s ł u ż ę s i ę j e d n y m p r z y k ł a d e m , d o t y c z ą c y m a n a l i z y o d w r o t u a r m i i S p a r t a k u s a z n a d P a d u . W z a m i e s z c z o n e j d y s k u s j i N o w a c z y k k o n f r o n t u j e z e s o b ą p o g l ą d y T. Z i e l i ń s k i e g o ( k t ó r y s e n s u s tric te n i g d y p o w s t a n i e m S p a r t a k u s a s i ę n i e z a j m o w a ł ) o r a z w s p o m n i a n e g o j u ż r a d z i e c k i e g o k l a s y k a A . W . M i s z u l i n a . O b y d w a p o g l ą d y o d r z u c a n a r z e c z w ł a s n e j k o n s t a t a c j i . S p a r t a k u s n i e r u s z y ł d o T r a c j i i z a w r ó c i ł z n a d P a d u d l a t e g o , ż e a k u r a t b y ł a z i m a . W n i o s e k t e n o p a r ł n a b a d a n i a c h k l i m a t u w ł o s k i e g o , a p u n k t e m o p a r c i a s t a ł a s i ę E n c y k lo p e d ia G a ze ty W yb o rczej o p i s u j ą c a , s k ą d i n ą d t r a f n i e , w a r u n k i k l i m a t y c z n e , p a n u j ą c e w p ó ł n o c n y c h W ł o s z e c h d z is i a j . N o w a c z y k u p a r c i e p o d a ł d a n e d o t y c z ą c e o p a d ó w . J e s t e m z a i n t e r e s o w a n y i l e c e n t y m e t r ó w s z e ś c i e n n y c h d e s z c z u s p a d a ł o n a m e t r k w a d r a t o w y w I t a l i i P ó łn o c n e j w r o k u 7 2 p .n .e .? D l a c z e g o S p a r t a k u s n i e p o w r ó c ił n a d P a d , a b y p r z e p r a w i ć s i ę p r z e z r z e k ę o i n n e j p o r z e r o k u ? P o z a t y m w p r a c y r o i s i ę o d i n n y c h u s t e r e k , k t ó r e m o g ą r a z i ć n i e t y l k o h i s t o r y k a , a l e r ó w n i e ż p o l o n i s t ę . W o j s k a r z y m s k i e d l a p r z y k ł a d u d o w o d z o n e b y ł y p r z e z K l a u d i u s z a G l a b e r a - n i e G la b ra ( t a k m . i n . n a s . 1 1 6 , 1 1 7 , 1 1 8 , 1 1 9 ) . P r z y s c h o d z e n i u z W e z u w i u s z a z d a n i e m N o w a c z y k a n i k t n i e z g i n ą ł ( s . 1 1 7 ) , p o d c z a s g d y a k a d e m i c k i p o d r ę c z n i k M . J a c z y n o w s k i e j , p r e z e n t u j ą c y u s t a l e n i a n a u k i ś w i a t o w e j p o d a j e , ż e z g i n ę ł a j e d n a o s o b a 5 . P o n a d t o n i e i s t n i a ł a m i e j s c o w o ś ć M u ty n ia ( s . 1 3 8 ) , a l e M u t i n a . P u n k t t e n b ł ę d n i e r ó w n i e ż o z n a c z o n o n a m a p i e . N i e r o z u m i e m , c o w k o n t e k ś c i e h i s t o r i i s t a r o ż y t n e j o z n a c z a t e r m i n w ła s n o ś ć m a g n a c k a ( s . 1 2 5 ) . P a m i ę t a m z p o d s t a w ó w k i , ż e w i ą z a ł s i ę o n z e p o k ą n o w o ż y t n ą . A m a t o r s t w o t e j p r a c y j e s t a ż d o b ó l u w i d o c z n e . N i e c h c ę j e d n a k p r z e z to p o w i e d z i e ć , i ż m o n o p o l n a p i s a n i e p r a c h i s t o r y c z n y c h p o w i n n i m i e ć j e d y n i e z a w o d o w i h i s t o r y c y . Z d a r z a ł o s i ę p r z e c i e ż n i e j e d n o k r o t n i e , ż e w s p a n i a ł e p r a c e o t e m a t y c e h i s t o r y c z n e j w y c h o d z i ł y s p o d p i ó r a h i s t o r y k ó w - a m a t o r ó w . 4 Ibidem, s. 111-112.
3 4 0 Polemiki, recenzje i omówienia
P rz y k ła d e m m o g ą b y ć p o s ta c i M a r ia n a B ie liń s k ie g o , czy Z e n o n a K osidow - sk ie g o . L e k t u r a ic h p r a c p rz y n o s i ze s o b ą p o u c z a ją c ą m y śl: a b y c o k o lw iek n a p is a ć , tr z e b a w p ie rw b a r d z o w iele p rz e c z y ta ć . W p r z y p a d k u h is to r ii s t a r o ż y tn e j k o n ie c z n e j e s t r ó w n ie ż o c z y ta n ie s ię w l i t e r a t u r z e z a g r a n ic z n e j - w ję z y k a c h obcych. Z p u n k t u w id z e n ia b a d a c z a h is to r ii s ta r o ż y tn e j o b co w a n ie z k s ią ż k ą N o w a c z y k a j e s t s t r a t ą c z a s u . N a u c z y c ie l a k a d e m ic k i (czy s z k o l ny) p o w in ie n je d n a k w ied zieć, z j a k ą l i t e r a t u r ą m o g ą z e tk n ą ć się je g o p o d o p ie c z n i (to je d y n y pow ód, d la k tó re g o p rz e s z e d łe m do k o ń c a i n t e l e k t u a l n ą G o lg o tę z w ią z a n ą z c z y ta n ie m te j k s ią ż k i). Z p e r s p e k ty w y n a u c z y c ie la w ła ś n ie s p rz e c iw ia m się p o p u la ry z a c ji w ie d z y o p e ru ją c e j g ro te s k o w y m i u p r o s z c z e n ia m i, n ie d o ść z w e ry fik o w a n e j z e w n ę tr z n ie i z a w ie ra ją c e j z a ró w n o b łę d y m e to d o lo g ic z n e j a k i m e ry to ry c z n e . O m a w ia n a p r a c a j e s t d o w o d em n a to , że w c z a s a c h p r z e s a d n ie p o ję te j w o ln o ści sło w a , k a ż d y m o że p is a ć d la k a ż d e g o 0 czy m ty lk o chce i m o że z a m ie s z c z a ć sw o ją tw ó rc z o ść w ś w ie tn ie d y s tr y b u o w a n e j k s ią ż c e s p r z e d a ją c „ w ied zę” p r z e c ię tn e m u c z y te ln ik o w i. K a ż d y m oże w y p o w ie d z ie ć się n a t e m a t, k tó r y b y w a t r u d n y n a w e t d la p ro fe sjo n a listy . To z n a k c z a su . N ie s te ty b a rd z o zły.
M ir o n W olny
(O lsz ty n )
P r z e m y sła w P a r a d o w sk i, W o b liczu »nagłych p o trzeb « R zeczyp o sp o li tej. S ejm y ek stra o rd yn a ry jn e z a p a n o w a n ia W ła d ysła w a IV Wazy, Wy
d a w n ic tw o A d am M arsza łek , T oruń 2005, ss. 282.
R e c e n z o w a n a m o n o g ra f ia to k o le jn e o p ra c o w a n ie o s ta r o p o ls k im p a r l a m e n ta r y z m ie i n a s tę p n e z z a le d w ie k ilk u p u b lik a c ji k s ią ż k o w y c h , d o ty c z ą cy ch s e jm u w c z a sie p a n o w a n ia W ła d y s ła w a IV W a z y 1. W y p e łn ia o n a lu k ę w d o ty c h c z a so w y c h b a d a n ia c h n a d s e jm a m i n a d z w y c z a jn y m i z a d ru g ie g o W azy, s ta n o w ią c k o le jn y w a ż n y k r o k w b u d o w a n iu o b r a z u p a r la m e n ta r y z m u R ze c z y p o sp o lite j s z la c h e c k ie j. W k s ią ż c e z o s ta ły p r z e a n a liz o w a n e w s z y s tk ie se jm y n a d z w y c z a jn e , a ty c h k r ó l z w o ła ł p ię ć , co s ta n o w i d o k ła d n ie 1/3 w s z y s tk ic h sejm ów , k tó r e o d b y ły się w o k re s ie p a n o w a n ia W ła d y s ła w a IV.
O p ra c o w a n ie s k ł a d a się ze w s tę p u , s ie d m iu ro z d z ia łó w , z a k o ń c z e n ia 1 tr z e c h an e k só w . C a ło ść z o s ta ła z w ie ń c z o n a p e ł n ą b ib lio g ra f ią i in d e k s e m n a z w is k . A u to r p o s ta w ił so b ie z a cel a n a liz ę „ p ro c e d u ry i p r a k ty k i n a d z w y cz ajn e g o s e jm o w a n ia z a p a n o w a n ia W ła d y s ła w a IV W azy ” (s. 11). C h c ia ł ty m s a m y m o k re ś lić m ie jsc e se jm ó w n a d z w y c z a jn y c h w s y s te m ie p a r l a m e n t a r n y m w c z a s a c h w ła d y s ła w o w s k ic h . S łu s z n ie p r z y ty m z a u w a ż y ł, iż ty lk o „g łę b o k a a n a liz a fu n k c jo n o w a n ia se jm ó w k ró tk ic h , s to s u n k u do n ic h sz la c h ty ,
1 Ostatnio ukazały się: Z. Szczerbik, Sejm koronacyjny Władysława IV z 1633 roku, Klucz- bork-Praszka 2001, R. Kołodziej, Pierwszy sejm z 1637 roku, Toruń 2004.
