R O C ZN IK I PSY C H O L O G IC Z N E
Tom 5 - 2002
I W O N A N I E W I A D O M S K A
R A D Z E N IE S O B IE Z E S T R E S E M P R Z E Z N IE L E T N IC H
I. P O D S T A W Y T E O R E T Y C Z N E B A D A Ń
Człowiek od urodzenia przygotow uje się do podejm ow ania ważnych za dań życiowych i rozw iązyw ania problemów. Szczególnie ważnym etapem w rozwoju człow ieka jest okres dorastania, poniew aż w tym czasie kształtują się logiczno-form alne um iejętności myślenia, następują zmiany w zakresie wizerunku własnego ciała, kształtow ania m echanizm ów adaptacyjnych i spo sobów rozw iązyw ania sytuacji trudnych. N astolatek w kracza w obszary no wych doświadczeń, poznaje nowe wartości, interioryzuje cele życiowe stano wiące podstaw ę optym alizacji własnego życia i dobrego przystosow ania spo łecznego. Rozwój niezależności będącej głównym środkiem do zdobycia doświadczenia i sukcesu społecznego nastolatków m oże przyczyniać się rów nież do w zrostu zachowań, które są sprzeczne z norm am i praw a karnego.
Konflikt z prawem karnym osoby między 13. a 17. rokiem życia jest określany za pom ocą pojęcia nieletniości (art. 1 Ustawy o postępow aniu w sprawach nieletnich). Nieletni może być jedynie spraw cą czynu karalnego, czyli działania albo zaniechania o znamionach określonych w ustaw ie karnej. Pojęcie czynu karalnego stanowi potwierdzenie ważnej zasady, że osoba poniżej 17. roku życia ze względu na brak zdolności do zaw inienia nie może popełnić przestępstw a ani wykroczenia, z wyjątkiem czynów w ym ienionych w art. 10 kodeksu karnego. Dopiero ukończenie przez sprawcę 17 lat w chw i li czynu sprzecznego z norm ą prawa karnego powoduje istnienie przestępstw a i odpowiedzialności karnej (Grześkowiak, 1986, s. 56).
D r I w o n a N i e w i a d o m s k a , Katedra P sychoprofilak tyki S p o łeczn ej, Instytut P sy ch o lo g ii KUL, A l. R acław ick ie 14, 2 0 -9 5 0 Lublin.
Analiza zjaw iska przestępczości w latach dziew ięćdziesiątych pozw ala na stwierdzenie dynamicznego w zrostu czynów karalnych popełnianych przez nieletnich. W 1997 roku udział tego typu sprawców wśród podejrzanych o naruszanie norm prawa karnego sięgał 15%. Liczba ta była dw ukrotnie większa niż w roku 1989. W latach 1989-1997 system atycznie w zrastała (średnio o blisko 20% w skali rocznej) liczba nieletnich podejrzanych o doko nanie uszkodzenia ciała (Siem aszko i in. 1999, s. 69). Podobne praw idłow ości można zaobserwować w zakresie rozbojów; w roku 1997 liczba podejrzanych nieletnich o rozbój była ponad siedm iokrotnie w iększa niż w roku 1989. W latach 1989-1995 liczba ta w zrastała przeciętnie o przeszło 40% rocznie. W latach 1994-1997 co trzecia osoba podejrzana o rozbój m iała m niej niż 16 lat (Siem aszko i in. 1999, s. 61).
W yniki badań sugerują, że czyny karalne najczęściej popełniają uczniow ie starszych klas szkół gimnazjalnych lub zawodowych, głów nie chłopcy, w aga rowicze, często w wysokim stopniu zdem oralizow ani, używający alkoholu lub innych środków psychoaktywnych, uciekinierzy z domów rodzinnych lub placówek wychow aw czych (W oźniak-Krakowian, Pawlica, 1998, s. 460-462; Kozieńska, 1982, s. 85). Niepokój budzą również okoliczności tego typu działań, przede wszystkim wysoki stopień agresywności, bezw zględność i ok rucieństw o nieletnich (Sitkowska, 1997, s. 188).
W edług Hołysta (1999, s. 646) konflikt m łodzieży z prawem karnym ma trzy podstaw owe uwarunkowania: (1) czyny karalne m ogą stanow ić reakcje na sytuacje stresowe, gdy zachowanie zmierza do zm niejszenia frustracji poprzez rozładow anie w ew nętrznych napięć; (2) nieletni uczy się w najbliż szym środow isku zachowań służących rozw iązywaniu trudności zgodnie z normami obyczajowym i, które są sprzeczne z norm am i praw nym i. Przy czym proces uczenia się jest związany z m echanizm em identyfikacji z osoba mi znaczącymi oraz z internalizacją zasad obow iązujących w najbliższym otoczeniu; (3) zachowanie antyspołeczne może stanow ić wynik nawykow ych reakcji, które są sprzeczne z normami współżycia społecznego.
Problem atyka związków zachodzących m iędzy dośw iadczaniem stresu a czynami karalnym i nieletnich była podejm owana w analizach psychologicz nych. W yniki badań Stanika (1972, s. 149-166) w skazują, że u nieletnich sprawców czynów karalnych w ystępowała niedojrzała reakcja na frustrację, a wyw ołane przeszkodam i napięcie emocjonalne było niw elow ane za pom ocą zachowań agresywnych. Podobne wyniki z przeprow adzonych badań uzyskał Poznaniak (1988, s. 129-189), który stw ierdził u wychow anków zakładu po prawczego wysokie nasilenie zachowań agresywnych o charakterze
emotogen-no-pofrustracyjnym, takich jak gniew, wściekłość, złość, które służyły usunię ciu przykrego napięcia emocjonalnego. Płużek (1971) stw ierdziła, że u m łodo cianych przestępców w sytuacjach trudnych często w ystępow ała nadm ierna pobudliwość i zaprzeczanie zaistniałym zdarzeniom . Badania W eavera i W oottona (1992, s. 552) wykazały, że nieletni mają tendencję do widzenia świata jako zagrażającego i nieprzyjaznego; często w ystępuje u nich poczucie krzywdy, bezradność w różnych sytuacjach życiowych oraz trudności w przy stosowaniu się do wymagań świata zewnętrznego. Przy tym sprawcy czynów przeciwko życiu lub zdrowiu byli bardziej niespokojni i agresywni od spraw ców czynów przeciwko mieniu.
Szczegółowe badania na temat przejawów agresji u nieletnich prow adziła również Rajska-Kulik (1998). Cechami osobowości, które wyróżniały nielet nich, były: wyższy poziom agresji oraz większa skłonność do zachow ań agre sywnych. Przejawy zachowań agresywnych u badanych osób m iały jednak różne uwarunkowania. U części badanych agresywność m iała charakter wy uczony, wynikający z funkcjonowania rodziny i w zorca osiągania sukcesu w danym środowisku. W drugiej podgrupie nieletnich stw ierdzono wyższe nasilenie cech związanych z osobowością antyspołeczną, takich jak niski poziom lęku, brak równowagi emocjonalnej, im pulsywność, niski poziom uspołecznienia i niedojrzałość osobowości. N atom iast trzecia grupa badanych osób charakteryzow ała się brakiem pewności siebie, trudnościam i w radzeniu sobie z własnymi stanami emocjonalnym i, niskim i kom petencjam i społeczny mi, wysokim poziomem lęku i poczuciem zagrożenia. W tej grupie nieletnich czyny karalne były często wynikiem narastającego konfliktu m iędzy sprawcą a przyszłą ofiarą. W ielokrotnie gwałtowne przestępstw a (zabójstw a lub dotkli we pobicia) były konsekwencją długotrwałego pozostaw ania w trudnej sytua cji psychologicznej. W omawianych sytuacjach głębokie konflikty i długo trwała sytuacja stresowa, w jakiej funkcjonowali nieletni, stanow iły bezpo średnią podstawę m otywacyjną zachowań krym inogennych. N arastający kon flikt doprowadzał do osłabienia zdolności przystosow aw czych, powodując trudności zarówno w adekwatnej ocenie sytuacji, jak i w zakresie odpow ied nich sposobów zachowania. Czynnikiem sytuacyjnym , który pow odow ał do datkowe obciążenie, było długotrwałe poczucie zagrożenia ze strony rodzi ców, znęcających się fizycznie i psychicznie. Do tragicznego czynu często dochodziło w sytuacji bezpośredniej agresji ze strony pijanego rodzica (Raj ska-Kulik, 1998, s. 168).
Ze względu na sylwetkę osobowościow ą nieletniego sprawcy czynów agre sywnych Rajska-Kulik wyodrębniła typ sprawcy, który charakteryzow ał się
wysokim poziom em neurotyzmu, dużą labilnością em ocjonalną, nadm ierną pobudliwością, niskim poziomem tolerancji na stres i frustrację, skłonnością do częstych i nieumotywowanych wybuchów, uogólnionym brakiem opanow a nia oraz wysokim poziomem lęku. Ponadto u tego typu sprawców w ystępow a ło silne blokowanie i rzadkie uzew nętrznianie zarów no pozytyw nych, jak i negatywnych stanów emocjonalnych oraz nieadekw atność przejaw ianych emocji w stosunku do zaistniałej sytuacji. Rozładow anie napięcia psychiczne go u tych sprawców następowało w sposób gwałtow ny, impulsywny i słabo kontrolowany. Kum ulowanie emocji, blokowanie ekspresji uczuciowej oraz ciągła depryw acja potrzeby bezpieczeństw a często doprow adzały te osoby do podwyższenia poziomu agresji. Czyny karalne najczęściej wynikały z poczu cia krzywdy lub odrzucenia, przy jednoczesnym rozum ieniu norm społeczno- -m oralnych w tej grupie osób (Rajska-Kulik, 1998, s. 170-171).
Wyniki zaprezentowanych badań stanow ią podstaw ę do stw ierdzenia, że zachodzą istotne związki między sposobam i radzenia sobie ze stresem przez nieletnich a popełnianiem przez nich czynów karalnych, głównie o charakte rze agresywnym. Zależność tego typu wynika stąd, że proces adaptacji do otaczającej rzeczywistości jest bardzo złożony. Każdy człow iek jest w yposa żony w odm ienne predyspozycje fizyczne i psychiczne, charakteryzuje go zróżnicowany układ potrzeb, jest wychowany w odm iennych warunkach ro dzinnych. Z adaptacją człowieka ściśle wiąże się proces socjalizacji, w w yni ku którego następuje rozwój osobowości w kierunku społecznie pożądanym, a zachow anie osoby staje się coraz lepiej przew idyw alne ze względu na aktu alny model społeczny. W ram ach takiego modelu człow iek m oże coraz efek tywniej uczestniczyć w społecznych interakcjach (M alak, 1985). Ryzyko naruszania norm prawnych przez osobę nasila się, gdy ma ona trudności w wypełnianiu roli społecznej. W takiej sytuacji dom inuje u niej niepokój i subiektywnie doświadczane nieprzystosow anie (M iluska, 1990, s. 118-132). Zaburzenia zachowania u nieletnich m ogą się szczególnie nasilać w sytua cjach trudnych, w których zostaje naruszona rów now aga m iędzy układem zadań (celów), warunków działań i m ożliwości podm iotu. Jako następstw o trwania tego stanu pojaw iają się przeciążenia system u regulacji, ujemne em o cje i zmiany w zachowaniu, a przede wszystkim reorganizacja i dezorganiza cja czynności ukierunkowanych na określone cele (Tom aszew ski, 1984, s. 134; Tyszkowa, 1976, s. 21). Do najw ażniejszych sytuacji trudnych należą: deprywacje, przeciążenia, zagrożenia i utrudnienia (Tom aszew ski, 1984, s. 125). Odporność psychiczna w sytuacjach trudnych zw iększa się wraz z wiekiem, ponieważ jest ona cechą nabyw aną w toku grom adzenia dośw iad
czeń i ich organizowania się w schematy aktywności oraz poznawcze struktu ry osobowości (Tyszkowa, 1978, s. 14). Ze względu na rozchw ianie em ocjo nalne w ystępujące w okresie dorastania odporność na stres u nieletnich jest bardzo niska. Do innych źródeł zwiększających ryzyko podatności na stres u nieletnich należy zaliczyć: wysokie nasilenie neurotyzm u, podwyższony poziom lęku, depresyjność, negatyw ną samoocenę, zaburzenia poczucia kon troli oraz niskie kom petencje społeczne (Argyle, 2001, s. 244-247). Zagroże nie czynami karalnym i jeszcze bardziej wzrasta, gdy społeczne wzory radze nia sobie z sytuacjam i trudnymi są niew yraźne, a wsparcie społeczne jest słabe. W takiej sytuacji dochodzi do zwiększenia indyw idualnego obszaru regulacji zachowania.
W iększa ilość doświadczanych sytuacji stresowych m oże przyczyniać się do częstszego przeżywania emocji negatywnych i dyskom fortu spow odow ane go trudnościam i w rozwiązywaniu problem u (W łodarczyk, 1999, s. 109). Utrzym ujące się pobudzenie em ocjonalne o dużym nasileniu i zabarw ieniu negatywnym stanowi podstaw ę zachowań agresywnych, irytacji, w ybuchów w ściekłości i innych, z pozoru nieuzasadnionych reakcji em ocjonalnych, które można zaobserwow ać w różnego typu zachowaniach o charakterze destrukcyj nym (Terelak, 2001, s. 307). Jednym z typów zachow ań destrukcyjnych są reakcje o charakterze antyspołecznym , głównie działania przestępcze. Rey- kowski zaproponował, aby traktować zachowania aspołeczne lub antyspołecz ne przestępców , zwłaszcza m łodocianych, jako zachow ania agresywne, któ rych źródłem jest poszukiwanie silnej i różnorodnej stym ulacji w sytuacji jej niedoboru (monotonia, nuda). Ma to szczególne znaczenie dla osób, które ze względów tem peram entalnych odczuw ają dużą potrzebę stym ulacji. W zw iąz ku z tym m ożna stwierdzić, że zachowania agresywne zostały zinterpretow ane jako reakcje na stres wynikający z deprywacji (por. Reykow ski, 1977 - za: Terelak, 2001, s. 308-309).
Stres urucham ia proces radzenia sobie, na który składają się zarówno poznawcze, jak i behawioralne wysiłki, aby sprostać specyficznym zew nętrz nym i wewnętrznym wymaganiom zaistniałej sytuacji. Proces ten ma złożony charakter. Na początku sytuacja trudna wywołuje ocenę pierwotną, dotyczącą różnorodnych strat i zagrożeń. Dopiero w drugiej fazie człow iek ocenia swoje m ożliwości radzenia sobie z wydarzeniem stresowym . Jest to ocena wtórna, w której osoba subiektywnie może ocenić, że sytuacja jest beznadziejna lub nie do opanowania albo że brakuje jej m ożliwości zaradzenia lub że jest to okazja do spraw dzenia się albo szansa na rozw iązanie problem u. Dopiero dokonanie oceny pierwotnej i wtórnej, którym tow arzyszą bardzo zróżnicow a
ne emocje i reakcje fizjologiczne, wyznacza dalsze zachow anie zaradcze. Procesy zm agania się z sytuacją stresową m ogą być skoncentrow ane na re dukcji napięcia i regulacji stanu emocjonalnego lub też m ogą koncentrować się na poszukiwaniu informacji związanych z próbą rozw iązania problem u i redefinicji zaistniałej sytuacji (Sęk, 1993, s. 491). W przypadku, gdy osoba interpretuje sytuację stresow ą w kategoriach szkody, straty lub/i zagrożenia, powstaje specyficzne doświadczenie nieprzyjem ności i negatyw nego pobudze nia em ocjonalnego. Jeżeli nakłada się na to subiektyw na ocena niem ożności poradzenia sobie, powstaje poczucie bezradności, które jest tym większe i trudniejsze do zniesienia przez osobę, im bardziej oczekuje ona, że powinna mieć kontrolę nad danym zdarzeniem oraz im bardziej czuje się odpow ie dzialna za przebieg danej sytuacji stresowej (Poprawa, 1998, s. 64).
Zachowania człow ieka w sytuacjach trudnych są związane ze stylem radze nia sobie ze stresem, czyli względnie stałą, specyficzną dla niego tendencją w yznaczającą przebieg radzenia sobie z problem em . Styl radzenia sobie nale ży traktować jako dyspozycję do podejm ow ania określonych zachowań. W procesie radzenia sobie uczestniczy tylko część spośród strategii. O tym, jakie strategie zostaną w ykorzystane, decydują z jednej strony wym agania sytuacji trudnej, z drugiej zaś - m ożliwości w ynikające ze stylu radzenia sobie. Ludzie różnią się między sobą zarówno co do liczby, jak i rodzajów strategii zaradczych, którymi się charakteryzują. W związku z tym można stwierdzić, że styl radzenia sobie ze stresem jest trwałą, osobow ościow ą dyspozycją do zm agania się ze stresem . Jest on w zględnie niezależny od rodzaju sytuacji stresowej, poniew aż jest atrybutem człow ieka (Heszen-Niejo- dek, 2000, s. 484; W łodarczyk, 1999, s. 96).
Ze względu na stosunkowo stałe strategie radzenia sobie z sytuacjam i trudnymi interesująca jest odpowiedź na pytanie, jakiego typu sposoby radze nia sobie ze stresem charakteryzują nieletnich, którzy popełnili czyny karalne o charakterze agresywnym. Analiza em piryczna tego zagadnienia została zaprezentowana w drugiej części artykułu.
II. P R O G R A M B A D A Ń W Ł A S N Y C H
Badania własne miały na celu odpowiedzieć na następujące pytanie: czy istnieją specyficzne sposoby reakcji na stres u nieletnich, które m ogą przyczy niać się do kolizji z prawem karnym w tej grupie osób?
(1) grupę nieletnich - 30 chłopców w wieku 17 i 18 lat (średni wiek dla tej grupy wynosił 17,6 lat), którym ze względu na bójki, czyny chuligańskie i rozboje sąd rodzinny przydzielił dozór kuratora sądowego;
(2) grupę osób dobrze przystosowanych społecznie - 30 chłopców w tym samym wieku, co nieletni (średni wiek dla tej grupy w ynosił 17,7 lat), którzy nie mieli kolizji z prawem karnym , a wychowawcy i pedagodzy szkolni okre ślili ich jako pozytyw nie przystosowanych do wym agań szkolnych;
(3) grupę więźniów - 30 mężczyzn, odbyw ających karę pozbaw ienia w ol ności za przestępstw a przeciwko życiu i zdrowiu (średni wiek dla tej grupy wynosił 37,6 lat).
Adaptację do sytuacji trudnych w w ym ienionych grupach badano za pom o cą Kw estionariusza Opanow ania Stresu - KOS W. Jankę, G. Erdhmann, W. Boucsein, w tłum aczeniu i adaptacji E. Januszew skiej (1997; 2000, s. 313-344).
Kw estionariusz składa się ze 114 twierdzeń, na podstaw ie których m ożna określić 19 sposobów reagow ania w sytuacjach problem ow ych. W śród strate gii mierzonych za pom ocą K w estionariusza O panow ania Stresu znajdują się: 1) bagatelizacja, 2) porównywanie się z innymi, 3) obrona przed winą, 4) odwrócenie uwagi, 5) zastępcza satysfakcja, 6) poszukiw anie sam opotwierdze- nia, 7) próba kontroli przebiegu sytuacji, 8) próba kontroli swoich reakcji, 9) pozytywne instruowanie siebie, 10) poszukiw anie społecznego wsparcia, 11) tendencja unikowa, 12) tendencja ucieczkowa, 13) izolowanie się od ludzi, 14) dalsze zajm owanie się w m yślach, 15) rezygnacja, 16) użalanie się nad sobą, 17) obwinianie siebie, 18) agresja, 19) używ anie leków lub innych związków chemicznych (Januszewska, 2000, s. 326-327).
Rzetelność poszczególnych skal m ierzona za pom ocą a Cronbacha zawiera się w granicach między 0,53 dla skali 3 (obrona przed winą) a 0,81 dla skali 10 (poszukiwanie społecznego wsparcia). N atom iast rzetelność dla wszystkich 114 twierdzeń liczona a Cronbacha w ynosi 0,94.
W celu określenia specyfiki radzenia sobie ze stresem przez nieletnich porównano wyniki uzyskane w tej grupie za pom ocą równań dyskrym inacyj nych z wynikami chłopców dobrze przystosow anych i z w ynikam i więźniów osiągniętym i w Kwestionariuszu Opanow ania Stresu. Do konfrontacji w yko rzystano m etodę równań dyskrym inacyjnych, która pozw ala porównać ze sobą dwie populacje pod względem cech pochodzących z określonego inwentarza i dobrać zespól takich zmiennych, które najbardziej różnicują porównywane grupy. Równanie dyskrym inacyjne pełni w ażną rolę w w yjaśnianiu zmiennej zależnej (w tym wypadku czyny karalne nieletnich o charakterze agresyw
nym) przez zmienne niezależne (style reagow ania na stres) i przew idyw aniu wyników, jakie m ogłyby uzyskać osoby spoza porównywanych populacji (Januszewski, 1988, s. 149-153). W analizach statystycznych zastosowano procedurę krokow ą dla sekwencyjnych równań dyskrym inacyjnych z pakietu statystycznego SPSS+. Procedura ta pozwala uzyskać zespół cech różnicują cych w sytuacji, gdy istotność przyrostu wyjaśnionej zmienności wyników jest mniejsza od założonego poziom u istotności statystycznej - p<0,5 (Janu szewska, 1996, s. 31).
Pierwsze równanie regresyjne m iało na celu ukazanie istotnych różnic w sposobach reakcji na sytuacje trudne m iędzy osobami, które weszły w ko lizję z prawem karnym (nieletnim i), a osobam i w tym samym wieku, które były społecznie pozytyw nie dostosowane. N atom iast drugie równanie regresyj ne miało ukazać różnice w zakresie reakcji na sytuacje trudne między osoba mi, które popełniły czyny karalne o charakterze agresywnym , ale różniły się pod względem wieku (nieletni i dorośli więźniowie).
III. IN T E R P R E T A C J A U Z Y S K A N Y C H W Y N I K Ó W B A D A Ń
Porównanie strategii radzenia sobie ze stresem w grupie nieletnich i w grupie chłopców dobrze przystosowanych zaw iera tabela 1; porównanie mechanizmów adaptacyjnych nieletnich i więźniów znajduje się w tabeli 2.
W spółczynniki zawarte w tabeli 1 pozw alają na stw ierdzenie, że w yodręb niona struktura zmiennych niezależnych jest skorelow ana ze zm ienną zależną na poziom ie średnim (R = 0,44). Natom iast po podstaw ieniu wyników po szczególnych osób do równania prognozującego uzyskano w skaźnik 75% trafnego zakw alifikow ania do grup. Na tej podstaw ie m ożna stw ierdzić, że zarówno funkcja eksplanacyjna, jak i predyktyw na w skazują na dość w ysoką trafność wyodrębnionych zmiennych (strategii radzenia sobie ze stresem), które tłum aczą zachowanie nieletnich w sytuacjach trudnych.
Przyjm ując zmienne wyodrębnione w równaniu dyskrym inacyjnym za podstawę do interpretacji psychologicznej m ożna stw ierdzić, że nieletnich i chłopców dobrze przystosow anych istotnie różnicują dwa sposoby radzenia sobie ze stresem: obrona przed poczuciem winy (OPW ) oraz użalanie się nad sobą (UNS).
W związku z tym m ożna stw ierdzić, że w sytuacjach problem owych nielet ni istotnie częściej niż chłopcy dobrze przystosow ani stosow ali mechanizmy uspraw iedliw iania swojego postępow ania oraz częściej uważali, że zaistniały
skutek zdarzenia nie zależał od ich zachow ania (OPW ). Przyczyny, przebieg i skutki zdarzenia były przez nieletnich istotnie częściej interpretow ane jako czynniki, w wyniku których doświadczali krzywdy i niespraw iedliw ości. W subiektywnej interpretacji badanych nieletnich zaistniała sytuacja w dużej mierze zależała od przeznaczenia, „losu”, natom iast oni sami m ieli na nią znikomy wpływ. Ponadto sytuacja trudna wyw oływ ała u nich poczucie porzu cenia i osam otnienia (UNS).
Tab. 1. Porów nanie w yn ik ów nieletnich (N = 30) i ch ło p có w dobrze p rzystosow an ych (N = 30) w kw estionariuszu K OS W . Jankę, G. Erdhmann, W . B o u csein
Zm ienna K w e s tionariusza KOS N ieletni C hłopcy dobrze przy stosow ani W spółczynnik i niestandaryzo- wane (funkcja predyktyw na) W sp ółczyn n ik i standa ryzow an e (funkcja eksplanacyjna) M s M i (P) X W ilk sa p.u. < Obrona przed w iną (OPW ) 11,00 2 0 ,9 4 8 0 ,7 4 3,8 0 0,18 0 ,6 0 0,8 7 0 ,0 0 2
U żalanie się nad
sobą (U N S ) 12,53 40,06 90,17 4 ,6 4 0,17 0,7 2 0 ,9 0 0 ,0 0 4
W artość stała: a -3 ,5 3
Istotność równania: %2 = 12,14; p .u .< 0 ,0 0 2
Funkcje dyskrym inacji kanonicznej: R = 0,44; X W ilk sa = 0,81; p .u .<0,0001
Przedstawione różnice między nieletnim i a osobam i dobrze przystosow any mi w zakresie reakcji na sytuacje trudne sugerują, że nieletni istotnie częściej stosowali em ocjonalne strategie radzenia sobie z sytuacją trudną, związane z wysokim pobudzeniem em ocjonalnym , przekonaniem o silnym związku z doświadczanym problemem, przy jednoczesnym dystansow aniu się od po mocy innych.
W spółczynniki standaryzow ane rów nania dyskrym inacyjnego przedstaw io nego w tabeli 2 dają podstawę do stw ierdzenia, że w yodrębniona struktura zmiennych niezależnych jest skorelowana ze zm ienną zależną na poziom ie średnim (R = 0,46). Po podstaw ieniu wyników poszczególnych osób do rów nania prognozującego uzyskano wskaźnik 75% trafnego zakw alifikow ania do
grup. Zarówno funkcja eksplanacyjna, jak i predyktyw na w skazują na dość wysoką trafność wyodrębnionych sposobów reakcji na stres, które tłum aczą zachowanie nieletnich w sytuacjach trudnych.
Tab. 2. Porów nanie w yn ik ów nieletnich (N = 30) i w ię źn ió w (N = 30) w K westionariuszu KOS W. Jankę, G. Erdhmann, W. B ou csein
Zm ienna K w es tionariusza KOS N ieletni W ięźniow ie W sp ółczynnik i niestandaryzo- wane (funkcja predyktyw na) (b) W sp ółczynnik i standaryzo wane (funkcja eksplanacyjna) M 5 M s (P) X W il ksa p.u.< P orów nyw an ie się z innymi (PZI) 90,83 40,48 14,33 30,82 0 ,22 0,93 0 ,7 0 0,0001
U żalanie się nad
sobą (U N S) 12,53 4 0 ,0 6 11,77 20,53 0,1 4 0 ,5 2 0,8 9 0,001
W artość stała: a -4 0 ,1 2
Istotność równania: %2 = 10,18; p.u.<0,0001
Funkcje dyskrym inacji kanonicznej: R = 0,46; X W ilk sa = 0,89. u .p .< 0,0001
Na podstaw ie równania dyskrym inacyjnego, w którym porów nyw ano wyni ki nieletnich i więźniów m ożna stwierdzić, że w sytuacjach trudnych nieletni - w porównaniu z więźniami - istotnie rzadziej stosow ali strategię porów ny wania się z innymi (PZI), natom iast istotnie częściej - strategię użalania się nad sobą (UNS).
Uzyskane wyniki wskazują, że w sytuacjach trudnych m łodzież, która popadła w konflikt z prawem karnym, m iała trudności z porównywaniem swoich działań, ich zasadności i skuteczności z działaniam i innych osób. Nieletni istotnie rzadziej wykorzystywali m echanizm obronny „porównań społecznych w dół” z ludźmi, którzy gorzej sobie radzą, aby na ich tle w y paść lepiej i w ten sposób wzmocnić swoją sam oocenę (PZI). Jednocześnie nieletni odbierali sytuacje problem owe jako przejaw niespraw iedliw ości,
w wyniku którego doznawali krzywdy, a nie mając wpływu na przyczyny, przebieg i skutki zdarzenia, czuli się osam otnieni (UNS).
Porównanie sposobów radzenia sobie ze stresem nieletnich i więźniów doprowadza do wniosku, że w sytuacjach trudnych nieletni istotnie częściej stosowali strategie em ocjonalne z silną koncentracją na własnych przeżyciach emocjonalnych i mocnym związkiem z doświadczanym problem em . Jedno cześnie w konfrontacyjnym nastawieniu wobec otaczającej rzeczyw istości nie potrafili korzystać z porównań społecznych w zakresie sposobów radzenia sobie z zaistniałym stresem.
Próba wyjaśnienia specyfiki zachowań nieletnich w sytuacjach trudnych została oparta na teoriach atrybucji, które zakładają, że ludzie są m otywowani do poszukiw ania przyczyn różnego typu wydarzeń zachodzących w ich życiu osobistym, a informacje są wykorzystyw ane do tworzenia sądów przyczyno wych, które ułatw iają zrozum ienie i przystosow anie do zaistniałej sytuacji (Forsterling, 1986, s. 278).
W ysokie nasilenie strategii użalania się nad sobą, która istotnie zróżnico wała grupę nieletnich zarówno od osób pozytyw nie dostosow anych, jak i od więźniów, oraz wysokie nasilenie strategii redukującej poczucie winy stano wią przesłankę do stw ierdzenia, że sposób radzenia sobie ze stresem przez nieletnich łączy się z subiektywnym przekonaniem , że jednostka nie mogła zapobiec bolesnym zdarzeniom , poniew aż podejm owane przez nią działania nie miały wpływu na przyczyny, przebieg i skutki zaistniałej sytuacji. Tak interpretowany skutek zaistniałego zdarzenia jest określany jako poczucie kontroli zewnętrznej. Osoba z zewnętrznym poczuciem kontroli spostrzega skutki wydarzeń następujących po jej działaniach jako efekt przypadku, szczęścia, przeznaczenia, działań innych ludzi lub złożonych i niekontrolow a nych sił, a nie jako efekt własnego zachow ania (Drwal, 1995, s. 229). Podsta wow ą konsekw encją istnienia przedstaw ionego stylu atrybucyjnego jest poczu cie bezradności w wielu różnych sytuacjach, wysokie nasilenie negatyw nych emocji oraz obniżenie samooceny (Abramson i in. 1998, s. 712-74). Dla osoby, u której występuje taki styl atrybucyjny, konstruktyw ne rozw iązanie sytuacji trudnej nie stanowi w skaźnika sukcesu w przyszłości, poniew aż w jej subiektywnym odbiorze nie m ożna kontrolować sytuacji trudnej. Potw ierdze niem uzyskanej prawidłowości są rów nież wyniki badań Szym anowskiej (1989, s. 32-33), która na podstaw ie analizy danych em pirycznych stw ierdzi ła, że m łodociani przestępcy z w ew nętrzną lokalizacją kontroli częściej do św iadczają poczucia winy i częściej czują się odpow iedzialni za popełniony czyn niż osoby z zewnętrznym poczuciem kontroli. Dodatkowym obciążeniem
zaprezentowanego stylu atrybucyjnego jest to, że nie odzw ierciedla on rzeczy wistych kom petencji osoby i nie ma wartości nagradzającej. W związku z tym sukcesy są niedoceniane, a porażki wyolbrzym iane (Leśniak, Olszew ski 1991, s. 32). Z tego względu w uzyskanych wynikach badań m ożna zauw ażyć, że w sytuacjach trudnych nieletni często doświadczali poczucia krzyw dy, odrzu cenia lub osamotnienia.
Przedstawione praw idłow ości dotyczące stylu atrybucyjnego, jaki w ystępo wał u nieletnich w sytuacjach stresowych, zostały w literaturze przedm iotu określone pojęciem błędnej atrybucji (Dom achowski, 1984, s. 66-67). Na podstawie przesłanek teoretycznych m ożna sugerować, że pom yłki atrybucyj- ne m ogą występować u osób popełniających czyny karalne o charakterze agresywnym głównie w takich sytuacjach, które są dla nich niekorzystne. W takich okolicznościach występuje bardzo duże praw dopodobieństwo prze rzucania odpow iedzialności na partnera interakcji i jego cechy psychiczne interpretowane jako rzekom e źródło zakłóceń w interakcji. Przerzucanie odpo wiedzialności na partnera w konsekwencji bardzo łatwo m oże doprowadzić do wyzwolenia zachowań o charakterze agresywnym w stosunku do osoby, której została przypisana odpow iedzialność za zaistniałą sytuację stresową.
Uzyskane wyniki w zakresie sposobów reakcji na stres przez nieletnich mogą potwierdzać również koncepcję Ellen Langer, która przyjęła założenie, że wiele ludzkich zachowań ma charakter bezrefleksyjny. Skutkiem braku refleksyjności może być zubożona zdolność form ułow ania sądów, podw yższo na wrażliwość na krytykę ze strony otoczenia, z obniżeniem poziom u w yko nania nie tylko złożonych, ale i prostych zadań. Teorie atrybucji zakładają natomiast, że człow iek ma naturę refleksyjną, czyli zadaje sobie pytania o przyczyny różnych zdarzeń i działań i na te pytania odpowiada. W ydaje się, że problem y badanych nieletnich m ogą wynikać nie tylko z błędnych atrybu cji, ale rów nież z ich braku. Podobne do bezm yślności jest autom atyczne stosowanie gotowych wyjaśnień osiąganych przez siebie porażek i sukcesów (Doliński, 2001, s. 217-218). Słuszne więc wydaje się nakłanianie m łodzieży, która weszła w kolizję z prawem karnym , do m yślenia o przyczynach w łas nych kłopotów.
W kontekście uzyskanych wyników m ożna rów nież postulować, aby w procesie wychowawczym lub popraw czym nieletnich zwracać uwagę na przeciw działanie błędnym atrybucjom . Pomoc osobom, u których występuje zjawisko błędnych sądów przyczynowych, może sprowadzać się do skłonienia człowieka do zmiany istniejących atrybucji, doprow adzających do pow staw a nia negatyw nych emocji („Jest coś takiego w sytuacji, że czuję się pobudzony
w ew nętrznie”). Zmiany w zakresie błędnych atrybucji m ają na celu polepsze
nie emocjonalnego i społecznego funkcjonowania człow ieka (Doliński, 2001, s. 205-206). Efektów w zakresie błędnej atrybucji nie należy oczekiwać, gdy zaburzenia w funkcjonowaniu osoby są ju ż bardzo poważne, a zm iana przeko nań osoby za pom ocą prostej instrukcji słownej m ało praw dopodobna. N ato miast przy słabych symptomach zaburzeń zm iana błędnych atrybucji jest możliwa, gdy spełniony jest dodatkowy warunek polegający na tym, że przed stawiana instrukcja musi jednoznacznie wskazywać na określone źródło pobu dzenia fizjologicznego i emocjonalnego w sytuacji stresowej.
BIBL IO G R A FIA
Abram son, L ., Seligm an, M ., T easdale, J. (19 9 8 ). Learned h elp lessn ess in hum ans. Critique and reform ulation. Jou rn al o f A bn orm al P sych o lo g y, 87, 4 9 -7 4 .
A rgyle, M. (2 0 0 1 ). P sy ch o lo g ia stosu n ków m ięd zylu d zk ich . W arszawa: PW N.
D oliń sk i, D. (20 0 1 ). P sych ologia atrybucji. Im plikacje praktyczne. W: K. L ach ow icz-T ab aczek (red.), P sy ch o lo g ia sp o łeczn a w za sto so w a n ia ch . O d te o r ii d o p ra k ty k i. W roclaw : A lta 2. D om ach ow ski, W . (1 9 8 4 ). T eorie atrybucji. W: W . D o m ach ow sk i, S. K ow alik , J. M iluska
(red.), Z za g a d n ień p s y c h o lo g ii sp o łeczn ej. W arszawa: P W N , s. 54 -9 3 .
Drwal, R. (1 9 9 5 ). K w estionariusz do Pomiaru P oczu cia Kontroli (D elta). W: P. B rzozow sk i, P. O leś (red.), A d a p ta cja k w estio n a riu szy o so b o w o ści. W ybran e za g a d n ie n ia i techniki. W arszawa: PW N, s. 228 -2 4 1 .
Forsterling, F. (19 8 6 ). Attributional concep tion s in clinical p sy ch o lo g y . A m erica n P sych o lo g ist, 41, 275 -2 8 5 .
G rześkow iak, A. (19 8 6 ). P o stęp o w a n ie w sp ra w a ch n ieletn ich (P o lsk ie p r a w o n ieletn ich ). Toruń: UM K.
H eszen -N iejod ek, I. (20 0 0 ). Problem atyka zdrow ia i choroby w badaniach p sy ch o lo g iczn y ch . W: J. Strelau (red.), P sy ch o lo g ia . T. 3: J edn ostka w sp o łe c z e ń s tw ie i ele m en ty p sy c h o lo g ii sto so w a n ej. Gdańsk: G dańskie W ydaw nictw o P sy ch o lo g iczn e, s. 4 4 3 -4 5 0 .
H ołyst, B. (19 9 9 ). K rym in ologia. W arszawa: W ydaw nictw a P raw nicze PW N.
Januszew ska, E. (1996). O sob ow ość dzieci z m o czeniem dzien n ym i nocnym . W: E. Jan u szew ska (red.), W ybrane za g a d n ien ia z p sy c h o lo g ii k lin iczn ej d z ie c i i m ło d z ie ży . Lublin: TN KUL, s. 21-43.
Januszew ska, E. (19 9 7 ). K w estio n a riu sz S p o so b ó w O p a n o w a n ia S tresu - K O S W. Jankę, C. Erdm ann, W. B oucsein. Lublin: Zakład P sy ch o lo g ii K liniczn ej D zieci i M ło d zieży KUL (m aszynop is).
Januszew ska, E. (2000). Style reagow ania na stres w k on tek ście postaw rod zicielsk ich . Badania m łod zieży w okresie adolescencji. W: D. K orn as-B iela (red.). R o d zin a : ź r ó d ło ż y c ia i sz k o ła m iło ści. Lublin: TN KUL, s. 31 3 -3 4 4 .
Januszew ski A. (19 8 8 ). N iek tó re u w arun kow ania zd o ln o ś c i p o zn a w a n ia sa m e g o s ie b ie i d ru g ie j o soby. Lublin: RW KUL.
K ozieńska, A . (1 9 8 2 ). Napady rabunkow e dokonyw ane przez nieletn ich (w yn ik i badania sonda żo w eg o na tle analizy statystycznej). Stu dia K ry m in o lo g ic zn e , K ry m in a listy czn e i P e n ite n cjarn e, 12, 7 3 -8 7 .
Leśniak, T ., O lszew sk i, H. (1 9 9 1 ). Lęk, m otyw acja o siągn ięć i w yu czon a bezradność a fun k cjon ow an ie w sytuacjach zad an iow ych . W: W . T łokiński (red.), Lęk. W p o szu k iw a n iu sp ecyficzn o ści. Gdańsk: Ośrodek W yd aw n iczy Zamku K rólew sk iego, s. 26 -3 3 .
M acacci, L., Bruno, F., D elL U om o, G ., R icci, L. (1 9 9 6 ). E lem enty p sy ch o lo g ii. W: K o m p e n dium w ied zy o p ro fila k ty c e. W arszawa: Biuro ds. N arkom anii, s. 49 -8 1 .
M alak, B. (1 9 8 5 ). Z jaw iska i m echanizm y socjalizacyjn e a form ow anie agresji interpersonalnej. W: A . Frączek (red.), Stu dia nad uw aru n kow aniam i i re g u la c ją a g r e s ji in terp erso n a ln ej. Kraków: O ssolin eu m , s. 374 -3 9 2 .
M iluska, J. (1 9 9 0 ). Zm iana, konflikt ról a kryzys tożsam ości c zło w iek a . K w a rta ln ik P e d a g o giczn y, 4, 118-132.
Poprawa, R. (1 9 9 8 ). Zarys psy ch o lo g iczn ej koncepcji używ ania alkoholu jak o sposobu radzenia sob ie ze stresem . P rz e g lą d P sy c h o lo g ic zn y , 41, 3/4, 6 1 -6 9 .
P łużek, Z. (1 9 7 1 ). W artość testu W ISK A D -M M PI dla d iagn ozy różn icow ej w zakresie n ozolo- gii psychiatrycznej. Lublin: KUL.
Poznaniak, W . (1 9 8 8 ). A gresja u w ych ow ank ów zakładu p op raw czego. K w a rta ln ik P e d a g o g ic z ny, 3-4, 129-139.
Rajska-K ulik, I. (1 9 9 8 ). O so b o w o ścio w e i sytuacyjne tło m otyw acyjn e czy n ó w agresyw nych, w tym zabójstw dokonanych przez nieletn ich (w św ietle p sy ch o lo g ic zn eg o opin iod aw stw a sąd ow ego). W: J. Papież, A. Płukis (red.), P rze m o c d z ie c i i m ło d zie ży . Toruń: W yd. A . M arszałek, s. 163-171.
R eyk ow sk i, J. (1 9 7 7 ). Spontaniczna agresja i spontaniczne czyn n ik i ją ham ujące. P rz e g lą d P sych o lo g iczn y, 20, 2, 2 0 4 -2 2 8 .
Sęk, H. (1 9 9 3 ). W ybrane zagadnienia p sych oprofilak tyk i. W: H. S ęk (red.), S p o łeczn a p s y c h o lo g ia k lin iczn a. W arszawa: PW N , s. 4 7 2 -5 0 4 .
Siem aszko, A ., G ruszczyńska, B ., M arczew ski, M. (1 9 9 9 ). A tla s p r z e s tę p c z o ś c i w P o lsce (t. 2). W arszawa: O ficyna N aukow a.
Sitkow ska, K. (1 9 9 7 ). P rzeciw działan ie p rzestępczości n ieletn ich . W: B. H ołyst (red.), P rzem o c w życiu codzien n ym . W arszawa: A gencja W ydaw nicza C B , s. 185-203.
Stanik, J. (1 9 7 2 ). C zyn chuligański jako zach ow an ie zaburzone a niektóre determ inanty o so b o w o ścio w e. P ra c e P sy ch o lo g ic zn e U n iv e rsita tis V ra tisla vie n sis, 148, 149-166.
S zym anow ska, A. (1 9 8 9 ). T ożsam ość e g o i p o czu cie u m iejscow ien ia kontroli a pow rotność do przestępstw . P r z e g lą d P en ite n cja rn y i K rym in o lo g iczn y, 17, 2 1 -3 4 .
Terelak, J. (20 0 1 ). P sy c h o lo g ia stresu . B ydgoszcz: O ficyna W yd aw n icza B R A N T A . T om aszew sk i, T. (1 9 8 4 ). Ś lady i w zo rce. W arszawa: W SiP.
T yszkow a, M. (1 9 7 6 ). Z a ch o w a n ie się d z ie c i szkoln ych w sy tu a cja ch tru dn ych . Warszawa: PW N.
T yszkow a, M. (1 9 7 8 ). Sytu acyjn o-poznaw cza koncepcja odp orn ości p sych iczn ej. P rz e g lą d P sy ch o lo g ic zn y , 21, 1, 3-18.
U staw a z dnia 26 października 1982 r. O p o stę p o w a n iu w sp r a w a c h n ieletn ich (D z. U ., 35, p oz. 228).
W eaver, G ., W ootton, R. (19 9 2 ). The use o f the M MPI sp ecial sca les in the assessm en t o f delinquent personality. A d o lesce n ce, 27 (1 0 7 ), 545 -5 5 4 .
W łodarczyk, D. (1999). W sparcie sp ołeczn e a radzenie sob ie z e stresem . P r z e g lą d P sy c h o lo giczn y, 4 2 , 4, 9 5-113.
W oźniak-K rakow ian, A ., Paw lica, B. (1998). P rzestęp czość n ieletn ich na terenie w ojew ód ztw a często ch o w sk ieg o w latach 1 991-1996. W: J. Papież, A. P łu kis (red.), P rze m o c d zie c i i m ło d zie ży w p e rsp e k ty w ie p o lsk ie j tra n sfo rm a cji u stro jo w ej. Toruń: W yd aw n ictw o A. Mar szałek, s. 4 5 3 -4 6 3 .
COPING WITH STR ESS B Y THE JU V E N IL E
S u m m a r y
The article undertakes the problem o f w ays o f copin g with d ifficu lt situ ation s by the ju v e nile.
The theoretical part is devoted to explanation o f the ph en om en on o f the stressin g situation and w ays o f coping in d ifficu lt situations that m ay sign ifican tly contribute to youn g p e o p le ’s con flict with the norms o f the penal code.
In the em pirical part the results o f the author’s ow n stu dies are presented. T he sp ecific character o f problem solv in g by the ju v e n ile is show n by a com parison o f adaptation m ech a nism s in stressing situations in three groups: underage (N = 3 0 ), w ell-ad ju sted youths (N = 3 0 ) and con victs serving a prison sentence (N = 3 0 ). Strategies o f reacting to stress w ere studied by m eans o f W. Janke, G. Erdhm annand W. B o u c se in ’s SV F. A p sy ch o lo g ic a l a n alysis o f m echa nism s o f cop ing w ith stress by the ju v en ile as the factor exp lain in g vio la tio n o f the penal cod e norms that is undertaken in the article appears to be an im portant research task as learning about the process may help understand the disturbances o f you th ’s so cia l adjustm ent. Stu dying this problem may also serve as a basis for undertaking adequate prophylactic and re-so cia lisin g actions directed at this group o f people.
