Wojaczek na miar҄. Przykҝad legendy literackiej
Alicja Chwieduk, alach@autograf.plUniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Ul. Wieniawskiego 1, 61-712 PoznaÚ
Abstrakt
Autorka analizuje wspóÙczesn legend¿ literack na przykÙadzie postaci RafaÙa Wojaczka. Reß eksj¿ opiera na trzech problemach. Dlaczego zbudowanie legendy jest moČliwe w literaturze nowoczesnej? Jak ksztaÙtuj wizerunek Wojaczka opublikowane wspomnienia? Kto i dlaczego konstruuje legend¿? Legenda zostaje potraktowana jako rodzaj dyskursu za-leČnego od innych – literackiego oraz krytyczno-literackiego. Ponadto przyjmuje, Če legenda w najszerszym rozumieniu to fenomen kulturowy i spoÙeczny oraz zjawisko uksztaÙtowane przez reguÙy sztuki rzdzce polem literatury nowoczesnej. SÙowa kluczowe: legenda literacka, RafaÙ Wojaczek, nowoczesnoï°, literatura nowoczesna, pole, dyskurs, poeta przekl¿ty Wojaczek like a glove. An example of literary legend
Abstract
The author analyses the phenomenon of a literary legend, taking as an example the Þ gure of RafaÙ Wojaczek. The author assumes that the legend, understood broadly, is both a social and a cultural phenomenon, shaped by the rules of the art governing the Þ eld of modern literature; as well as a discourse depending on other discourses: literary and critical literary. The Author’s reß ection is based on three questions: Why is it possible to create a legend in modern literature? How do the published memories shape the image of Wojaczek? Who creates the legend and why?
Key words: literary legend, RafaÙ Wojaczek, modernity, modern literature, discourse, Þ eld, poète maudit
Przyjïcie poety na ïwiat nie jest jednoznaczne z faktyczn dat jego narodzin. W przypadku RafaÙa Wojaczka „wymyka si¿” ono tym bardziej, Če dzisiaj pozostaje nam skonfrontowa° si¿ z rozwarstwion struktur autora-legendy. Funkcjonowanie takiego bytu komplikuj dodatkowo nast¿pujce zaÙoČenia: legend¿ – mit1– poety naleČy rozpatrzy° jako gÙ¿boki fenomen kulturowy i spoÙeczny, uksztaÙtowany przez reguÙy sztuki rzdzce polem literatury nowoczesnej oraz jako rodzaj dyskursu zaleČnego od innych dyskursów: literackiego oraz krytyczno-literackiego. Ten pierwszy narzuca sposób rozumienia postaci artysty, poète maudit, jego miejsca w spoÙeczeÚstwie. Drugi zaï okreïla wpÙyw publikowanych recenzji, badaÚ na recepcj¿ Čycia i twórczoïci Wojaczka. Wyjïcie od tych zaÙoČeÚ pozwala spojrze° na legend¿ z dystansu i zmusza do reß eksji nad trzema zagadnieniami.
Po pierwsze, dlaczego zbudowanie legendy jest w ogóle moČliwe w literaturze nowoczesnej2? Po drugie, jak ksztaÙtuj wizerunek RafaÙa Wojaczka opublikowane wspomnienia3 osób z jego otoczenia? Po trzecie, kto i dlaczego konstruuje le-gend¿? Reß eksja nad ksztaÙtem legendy pozwala dalej zastanowi° si¿, jak rol¿ odgrywa ona w spoÙeczeÚstwie nowocze-snym, czemu sÙuČy, a takČe dlaczego, po blisko czterdziestu latach od ïmierci Wojaczka, wciČ wzbudza zainteresowanie wïród znawców literatury, pasjonatów poezji i przeci¿tnych odbiorców.
Dlaczego w nowoczesnoҲci moӐliwa jest legenda literackaӓ
Autor, aby sta° si¿ obiektem literacko-Þ lozoÞ cznego sporu, musi si¿ narodzi° – uwikÙa°w relacje ze spoÙeczeÚ-stwem, czyli z Innym. To nietypowe przyjïcie na ïwiat rozpoczyna akt intelektualny podj¿ty przez jednostk¿. WedÙug Je-an-Paul Sartre’a, to bowiem najpierw przez wÙasny wybór staje si¿ pisarzem4. Tworzenie zaï jest odpowiedzi na wyobra-1 W perspektywie antropologicznej istnieje róČnica mi¿dzy legend a mitem. W krytycznoliterackiej zaï poj¿cia te s uČywane synonimicznie. 2 W swojej pracy odwoÙuj¿ si¿ do deÞ nicji nowoczesnoïci zaproponowanej przez Ryszarda Nycza w J¿zyku modernizmu: prolegomena
histo-rycznoliterackie, WrocÙaw 1997.
3 OdwoÙuj¿ si¿ do najwaČniejszych publikacji na temat Wojaczka: M. M. SzczawiÚski, RafaÙ Wojaczek, który byÙ, Katowice 1993; R. Cudak, M. Melecki (red.), Który jest. RafaÙ Wojaczek w oczach przyjacióÙ, krytyków, badaczy, Katowice 2001; R. Cudak, Inne Bajki, Katowice 2004; B. Kierc, RafaÙ
Wojaczek. Prawdziwe Čycie bohatera, Warszawa 2007; S. Bereï, K. Batorowicz-WoÙowiec, Wojaczek wielokrotny, WrocÙaw 2008.
4 Zob. J. P. Sartre, Czym jest literatura?, [w:] A. Tatarkiewicz (red.), Czym jest literatura? Wybór szkiców krytycznoliterackich, Warszawa 1968.
Čenie o tym, kim chce si¿ by°. Nathalie Heinich5 kÙadzie jednak nacisk na rol¿ talentu i osobistej pracy w tworzeniu artysty: to, co nas czyni pisarzami, ta niepoj¿ta i nieuchwytna czstka geniuszu nigdy nie zostanie odkryta, jeïli nie pobudzimy jej za pomoc podj¿tego wysiÙku. Jednoczeïnie, gwarancj autentycznoïci statusu dorosÙego juČ pisarza s wrodzone zdol-noïci przejawiajce si¿ w jego dzieciÚstwie. Maj uzasadnia° oryginalnoï° i wyjtkowoï° artysty, który przecieČ niejako „z natury” zostaÙ ustawiony na literackiej drodze. W przypadku Wojaczka, relacje poszczególnych ïwiadków, modelujce sylwetk¿ Wojaczka-legendy, pokazuj, Če znajomi nieustannie poszukiwali w nim tych oznak enfant prodige. TakČe bada-cze Wojaczkowego fenomenu wypatrywali bez wytchnienia w twórczoïci i Čyciorysie poety odblasku mÙodzieÚbada-czego geniuszu, ïladów nieprzystawalnoïci, w nadziei, Če miaÙy one swoje ĊródÙo juČ we wczesnym dzieciÚstwie RafaÙa6.
Pisarz przychodzi na ïwiat stopniowo. Nie wystarczy, Če narodzi si¿ tylko dla siebie,w akcie samostanowienia. Musi narodzi° si¿ dla spoÙeczeÚstwa. J.P. Sartre formuÙuje chyba najprostsz tez¿, a jednoczeïnie doï° okrutn, bo wymierzon w poczucie wyjtkowoïci, jakie towarzyszy kaČdemu artyïcie: pisarzem jest ten, kogo za pisarza uwaČaj inni. Pewne cechy staj si¿ „naszymi”, tylko dlatego, Če otoczenie nam je przypisaÙo. Inny, czyli spoÙeczeÚstwo, jawicy si¿ tu jako swo-isty twórca i reČyser, przydziela konkretn rol¿, której naleČy sprosta°. Te rozwaČania J. P. Sartre’a pozwalaj mi nazwa° Wojaczka poet zaangaČowanym, cho° tyle mówi si¿ o jego nieprzeci¿tnym indywidualizmie, niezaleČnoïci od konwe-nansów spoÙecznych. Wtek ten rozwin¿ jednak póĊniej.
Dyskusje o biograÞ i RafaÙa, dotycz gÙównie sporu wokóÙ siÙy autokreacji wrocÙawskiego poety. UciekaÙ si¿ do wyrachowanej teatralizacji Čycia czy po prostu „byÙ sob”? To w tej przestrzeni interpretacji rozciga si¿ obraz Wojacz-ka, bardzo niejednolity zreszt, kreïlonyw licznych wspomnieniach. Spór wydaje si¿ juČ dzisiaj nie do rozwizania. Przyjmujc jednak, Če literat, aby zaistnie°, musi zosta° zaangaČowany w teatr Innego, Čycie i tworzenie Wojaczka faktycznie stanowiÙy gr¿, na tyle, na ile tworzenie kaČdego artysty jest przyj¿ciem pozy, aby wpisa° si¿ w oczekiwania spoÙeczeÚstwa.
Proces uznania kogoï w spoÙeczeÚstwie za pisarza wychodzi jednak dalej, poza przywoÙany wyČej schemat. Zanim Inny zaczÙ przydziela° wybitnym jednostkom rol¿ artystów, musiaÙ sam uzna° sensownoï° takiej pozycji. Powszechna aprobata dla funkcji pisarza, staÙa si¿ konsekwencj spoÙecznej umowy i mechanizmów kulturowych, przyznajcych au-tonomi¿ literaturze. Przez wieki pisarz nieustannie ustanawiaÙ si¿ poprzez przeÙamywanie wspóÙczesnych mu norm7. Jednostka gotowa uczyni° z pisania sposób na Čycie, wytwarzaÙa nowy porzdek, wartoï° i przestrzeÚ komunikacji oraz interpretacji sensów. Kolejnym waČnym krokiem na drodze do uznania indywidualnoïci pisarza, byÙo „przekonanie o publicznej waČnoïci tego, co jednostkowe, osobiste, prywatne”8. Autor, o takim spoÙecznym statusie, jaki mu dzisiaj przypisujemy, narodziÙ si¿ wi¿c dopiero w drugiej poÙowie XIX w., czyli u zarania spoÙeczeÚstwa nowoczesnego.
Ten nowy model literata stanowi schematyczn przestrzeÚ gotow do wypeÙnienia. Zawiera si¿ w nim takČe kon-strukt „poety przekl¿tego”, wymagajcy od jednostki, która aspiruje do tego miana, okreïlonej postawy wobec reguÙ Čycia spoÙecznego. Poète maudit nie jest rzeczywiïcie niechciany przez spoÙeczeÚstwo. ChociaČ manifestuje na wskroï buntownicz postaw¿ – cieszy si¿ popularnoïci. gwiadomie dbajc o wÙasny, artystyczny wizerunek, odpowiada tym samym na pragnienie innoïci. Taki artysta skupia w sobie wyostrzone cechy pisarza nowoczesnego, a zatem i nowocze-snego spoÙeczeÚstwa. Jest niezb¿dny, by otoczenie, które go stworzyÙo, mogÙo si¿ w nim przejrze°.
Legenda literacka jako rodzaj dyskursu, co warto podkreïli°, silnie oddziaÙuje na ïwiadomoï° odbiorców. PrzecieČ z takim trudem przychodzi zdystansowanie si¿ do treïci przez ni przetworzonych. Mówic o Wojaczku, zarówno o jego biograÞ i, jak i twórczoïci, coraz ci¿Čej usÙysze° czysty gÙos, niezmcony „legendarnym” szumem. Dlaczego? OdpowiedĊ przynosz analizy dyskursu9. WedÙug Pierre’a Bourdieu to praktykowany j¿zyk, forma dziaÙania spoÙecznego. Michel Foucault okreïla t¿ sfer¿ jako „gwaÙt, który zadajemy rzeczom”10. Dyskurs stronic od prostego odbicia ïwiata, sprz¿ga si¿ z wÙadz i dominacj – z kreowaniem sposobu myïleniai mówienia o rzeczywistoïci. Stanowi narz¿dzie przymusu, ale takČe wtajemniczenia. Legenda, przekazywana ustnie i pisemnie, zdaje si¿ zatem budowa° i utrzymywa° mi¿dzy innymi, dzi¿ki tej niezwykÙej zdolnoïci j¿zyka do narzucania okreïlonych perspektyw.
5 Zob. N. Heinich, Être écrivain. Création et identité, Paris 2000.
6 O Wojaczku cz¿sto wspomina si¿, uČywajc tylko imienia. Korzystam wi¿c z przywileju jak daje jego legenda, aby pokaza° jednoczeïnie jej dziaÙanie „przywÙaszczajce”.
7 Zob. A. Viala, Naissance de l’écrivain, Paris 1985.
8 I. Pi¿ta, Fikcja czy dokument? – problemy genologiczne w polskiej prozie po 1989 roku,[w:] R. Cudak (red.), Polska genologia. Gatunek w literaturze
wspóÙczesnej, Warszawa 2009, s. 284.
9 Zob. B. JabÙoÚska, WÙadza i wiedza w krytycznych studiach nad dyskursem – szkic teoretyczny, „Studia Socjologiczne” 2012, nr 1 (204). 10 [Cyt. za:] B. JabÙoÚska, dz. cyt., s. 80.
WspomniaÙam wczeïniej, Če legend¿ literack naleČy rozpatrywa° równieČ jako fenomen kulturowy. Jej specyÞ ka ma bowiem zwizek z gÙ¿bokimi mechanizmami, które dziaÙajw spoÙeczeÚstwie piïmiennym. W jaki sposób? Jedynie w spoÙeczeÚstwach piïmiennych okazuje si¿ moČliwe mówienie o tym, czego si¿ nie doïwiadczyÙo bezpoïrednio11. To sprawia, Če legenda moČe wyjï° poza krg badaczy, literaturoznawców i zafascynowa° kogoï, kto nigdy nawet nie czytaÙ tekstów, ale posiadÙ, jako czÙonek kultury piïmiennej, umiej¿tnoï° spekulacji, „gdybania”. Kiedy zaï mit intryguje do tego stopnia, Če dzi¿ki niemu si¿ga si¿ po czyjeï wiersze, jest to jego najlepsze potwierdzenie, tak jak miaÙo to miejsce w przypadku Wojaczka. Na odbiorc¿ dziaÙaj zatem dwa aspekty legendy – mówiony: przekaz oralny, anegdotyzm, oraz pisemny: publikacje grupy, która c h c e opisa° Čycie i dorobek poety, dajc powód do kolejnych komentarzy. Dobrze funkcjonuje ona dzi¿ki przekazom ustnym i naszej zdolnoïci do utrwalania schematów. Pewne fakty o Wojaczku po pro-stu „si¿ wie”, wcale nie dzi¿ki lekturze jego utworów. Omawian wyČej specyÞ k¿ mitu doskonale wida° na przykÙadzie opublikowanych wspomnieÚ o Wojaczku.
Wizerunek Rafaҝa Wojaczka na podstawie wspomnieҞ
Nie bez powodu pisz¿ o kreowanym wizerunku Wojaczka, a nie o obrazie jego twórczoïci, cho° i ona obrosÙa w schematyczne interpretacje. Andrzej Makowiecki zwraca uwag¿ jednak, Če „wszystkie legendy literackie w wi¿kszym stopniu odnosz si¿ do osobowoïci twórców niČ do ich dzieÙa”12. Dlaczego? Warunkiem legendy jest „niemoČnoï° peÙ-nej weryÞ kacji”13, zaï utarte, banalne odczytania tekstów bez trudu moČna podwaČy°. Relacjonujcym stale towarzyszy pragnienie „rozszyfrowania” charakteru poety, fenomenu poète maudit, odnalezienia poetyckich inspiracji, std poniČsze cztery schematy. Na Wojaczka patrz gÙównie przez ich pryzmat. Oczywiïcie, omówione sposoby „radzenia sobie” z Þ -gur poety nieustannie si¿ przenikaj i nie mog by° oddzielane sztywnymi granicami.
On zostanie buntownikiem. O Wojaczku-debiutancie
Krótkie Čycie Wojaczka, zaledwie szeïcioletnia dziaÙalnoï° w ïrodowisku literackim, nadaj caÙej jego poetyckiej aktywnoïci posmaku debiutu. Do 1971 r., polska scena artystyczna nie zdČyÙa nasyci° si¿ obecnoïci mikoÙowskiego poète
maudit, który cigle uchodziÙ za „nie do koÚca odkrytego”. Gdyby jednak nie konkretny akt inicjacji w sfer¿ publiczn, nie moČna by w ogóle mówi° o jego legendzie. Przyjmuj¿ wi¿c za jego debiut moment zaistnienia na Ùamach „Poezji”w 1965 r. PóĊniejsze zaï planowane przez niego publikacje traktuj¿ jako wydarzenia, które tylko potwierdzaÙy pozycj¿ poety zdobyt dzi¿ki gÙoïnemu, literackiemu objawieniu.
Poetycki start zdecydowanie zdumiewaÙ, cho° nie brakowaÙo i krytyki. Literacki gÙos RafaÙa zabrzmiaÙ jednak wyjt-kowo dĊwi¿cznie, poniewaČ zapowiedziaÙ go na Ùamach „Poezji” sam Tymoteusz Karpowicz, upatrujc w nim drugiego Artura Rimbauda. Sam zaï poezj¿ okreïliÙ jako form¿ artystycznej autoterapii. T. Karpowicz wpisaÙ szokujce zjawisko, Wojaczka, w stary, dobrze oswojony, ale za to atrakcyjny schemat literatury nowoczesnej, w ramy poète maudit, „obiecuj-cego oryginaÙu”, jednostki niebanalnej i wybitnej. Tak efektowny opis spod pióra ówczesnego literackiego guru, szybko staÙ si¿ pretekstem do mityzowania Čycia i twórczoïci poety, gdyČ podpowiadaÙ intrygujcy klucz interpretacyjny do jego poezji. Ten status „polskiego poety przekl¿tego” potwierdzaÙy kolejne publikacje w renomowanych czasopismach i wydawnictwach, nast¿pnie w antologiach poetyckich, szkolnych podr¿cznikach, syntezach krytycznoliterackich, ency-klopediach. Wreszcie ugruntowaÙa go obecnoï° w muzyce, Þ lmie i Internecie. Na przeÙomie XX i XXI w. liryka Wojaczka rozpocz¿Ùa Čywot jako „kanoniczny” znak przeÙomu we wspóÙczesnej poezji polskiej14.
Schemat, w którym Wojaczek-debiutant zaprezentowaÙ si¿ publicznoïci, zdČyÙ si¿ zrosn° na staÙe z tkank jego tekstów i Čyciorysem. PoniewaČ zaï jego sposób bycia doskonale odpowiadaÙ roli poète maudit, a kolejne skandale i plotki tylko podsycaÙy krČc legend¿, doszÙo do paradoksu: „popularnoï° poety staÙa si¿ swoistym bodĊcem do zainteresowa-nia jego poezj, zachowanie formowaÙo perspektyw¿ lektury, a póĊniej zast¿powaÙo cz¿sto zainteresowanie wierszami”15.
11 InspirowaÙam si¿ ksiČk W.J. Onga Oralnoï° i piïmiennoï°: sÙowo poddane technologii, Lublin 1992. Nie mog¿ jednak w swojej pracy caÙ-kowicie wykorzysta° rozwaČaÚ tego autora, poniewaČ dotycz one bardzo ogólnego podziaÙu na spoÙeczeÚstwa piïmienne i oralne. Ja natomiast skupiam si¿ na mechanizmach legendy literackiej, która przecieČ od pocztku funkcjonuje wedÙug reguÙ spoÙeczeÚstwa piïmiennego.
12 A. Z. Makowiecki, Legenda literacka – przykÙad S. Przybyszewskiego, [w:] TenČe, WokóÙ modernizmu. Szkice, Warszawa 1985, s. 77. 13 TamČe, s. 78.
14 Warto wspomnie° o dwóch wydarzeniach, które równieČ przypiecz¿towaÙy status Wojaczka - poète maudit. Wybór jego wierszy ukazaÙ si¿ w tÙumaczeniu na j¿zyk niemiecki w serii Europejskich Poetów Przekl¿tych, a jego sylwetka zostaÙa opisana w Kaskaderach literatury pod redak-cj Edwarda Kolbusa.
Trudno jednak bezkrytycznie przyj° powyČsz diagnoz¿ Romualda Cudaka. Pomimo tego, Če legenda Wojaczka intry-guje, nie wyparÙa ona jego twórczoïci. Sdzc po cigÙej obecnoïci wierszyw Internecie16, twórczym wykorzystywaniu tekstów poety, sÙowo mikoÙowskiego artystyz powodzeniem jeszcze dzisiaj znajduje dla siebie wÙasn przestrzeÚ i wÙasne grono odbiorców.
Chory kolorowy motylſƅ. O Wojaczku-osobie
Co prawda dzi¿ki debiutowi Wojaczek narodziÙ si¿ dla publicznoïci, ale to jego nietuzinkowa „przekl¿ta” osobowoï° elektryzowaÙa odbiorców. W niektórych kr¿gach panuje wr¿cz przekonanie o „Čyciopisaniu” Wojaczka, o tym, Če odbior-ca nie miaÙ do czynienia z „literackimi °wiczeniami, ale z rozpaczliwym zapisem doïwiadczeÚ wewn¿trznych, do których trudno dobra° klucz”18.
Przyczyny poszukiwania owego klucza interpretacyjnego w rzeczywistoïci pozatekstowej (w tym przypadku w oso-bowoïci samego autora), aby zrozumie° dany utwór, si¿gaj dylematów staroČytnych myïlicieli, którzy odsÙonili ograni-czenia „milczcego pisma”19. Owa ch¿° odszukaniai potwierdzenia sensu tekstu poza nim samym, zdaje si¿ wciČ aktu-alnym problemem20.
Si¿gajc do opisów Wojaczkowej osobowoïci, nie wiadomo wÙaïciwie komu zaufa°w g¿stej polifonii wspomnieÚ, na któr natraÞ amy, ilekro° chcemy si¿ zbliČy° do Čycia mÙodego poety. Opisy przecinaj si¿ jednak w kilku miejscach. Osoby znajce mÙodego RafaÙa pami¿tajz czasów szkolnych jego zaskakujc bÙyskotliwoï°, nieprzeci¿tn erudycj¿, wybitn pa-mi¿°, gÙ¿bok wraČliwoï° i pocigajc sylwetk¿. Bardzo wysoki, oryginalnie ubrany, z pewn mi¿kkoïci i niezdarnoïci ruchów, gdziekolwiek nie byÙ, przycigaÙ niezrozumiaÙ odr¿bnoïci. To tylko wzmacniaÙo przekonanie o „dziwactwie” Wojaczka. Dla jednych jego skandale, prowokacje i samookaleczenia ïwiadczyÙy o, niejako wrodzonej, ogromnej potrzebie przekraczania granic, maksymalizmie, tak w codziennym Čyciu, jak i w poezji. Dla innych byÙy to dziaÙania „na pokaz”, z premedytacj dobierane elementy autokreacji. Nieliczne gÙosy mówi o chorobie RafaÙa, który co prawda ïwiadomie do-pracowywaÙ wÙasn legend¿, ale cierpiaÙ na powaČne zaburzenia osobowoïci. SÙowa Jana Lisowskiego, doktora psychiatrii, kolegi Wojaczka z okresu wrocÙawskiego, rzucaj inne ïwiatÙo na mÙodego artyst¿, który miaÙby rzekomo „z natury” odczu-wa° przymus dotykania granic ciaÙa, ducha i Čycia. „Rozpoznaniem, które najbardziej pasuje jest psychoza dwubiegunowa. Wyst¿puje pod dwoma postaciami: stanów maniakalnych i stanów depresyjnych. (...) RafaÙ wÙaïnie w stanach wzmoČone-go nastroju wychodziÙ z domu, szukaÙ towarzystwa, wdawaÙ si¿ w burdy, robiÙ róČnewzmoČone-go rodzaju ekscesy i naduČywaÙ alko-holu. (...) Natomiast w stanach depresyjnych zaszywaÙ si¿ w domu (...). Dla [aktywnoïci twórczej] najlepsze s pogranicza (...). WÙaïnie w takim stanie Wojaczek pisaÙ najwi¿cej, a utwory, które wtedy powstawaÙy, byÙy najbardziej wartoïciowe”21.
Znacznie jednak cz¿ïciej bliscy i znajomi mitologizuj ekscesy RafaÙa. Umieszczaj gow specyÞ cznej relacji ze ïmierci: udr¿czony, nieszcz¿ïliwy, „ïwiadomie dČyÙ do unicestwienia”22. Przekonanie o jego mrocznym naznaczeniu, z charak-terystyczn dla siebie emfaz, wyraČa BogusÙaw Kierc, piszc: „najstraszliwszym przeČyciem RafaÙa Wojaczka, jakiego doznaÙ na tej ziemi, byÙo urodzenie si¿”23. Na podstawie wspomnieÚ, odnosi si¿ wraČenie, Če RafaÙ nie mógÙ „po pro-stu” mie° problemów. W jego przypadku, mówi si¿ o przywileju gÙ¿bokiego cierpienia, doïwiadczeniu mroku, wrodzonej t¿sknocie za ïmierci i mistycznym kontakciez Chrystusem. Dlaczego? ZdeÞ niowanie Wojaczka jako ar-tysty warunkowaÙo sposób interpretacji jego zachowaÚ. Ci, którzy uwierzyli w spoÙeczny status „poety przekl¿tego” nie mówili wi¿co „zaburzeniach psychicznych” RafaÙa, a o „twórczym niepokoju”. Oczywiïcie nie wszyscy przyjmowali ten punkt widzenia. Cz¿ï° osób nie uznaÙa Wojaczka bezkrytycznie za artyst¿, std zapewne wïród wspomnieÚ tak róČnice si¿ opinie na jego temat i próby kwestionowania oryginalnej osobowoïci, czy w ogóle literackiego talentu. Nie skupiam si¿ jednak na nich, poniewaČ s one nieliczne, i nie maj znaczenia dla samej legendy rozumianej przeze mnie jako oddziaÙy-wanie schematów artysty oraz poète maudit w spoÙeczeÚstwie.
16 Twórczoï° Wojaczka publikuje si¿ na: hĴ p://www.rafal_wojaczek.republika.pl/, 29.05.2013.;hĴ p://www.wojaczek.art.pl/, 29.05.2013.; hĴ ps://www.facebook.com/RafalWojaczek?fref=ts, 29.05.2013.
17 Aleksander Rozenfeld mówiÙ o Wojaczku, Če „byÙ jak kolorowy motyl na tle tej wszechogarniajcej szaroïci – ÙamaÙ wszelkie konwenanse i nigdy nie byÙo wiadomo, jak si¿ zachowa” (S. Bereï, K. Batorowicz-WoÙowiec, dz. cyt., s. 207).
18 SÙowa Jana BÙoÚskiego. Zob. R. Cudak, dz. cyt., s.41. 19 Zob. Platon, Dialogi, Warszawa 2007, s. 65. 20 Zob. A. Compagnon, Autor, [w:] TenČe, dz. cyt.
21 S. Bereï, K. Batorowicz-WoÙowiec, Wojaczek wielokrotny, WrocÙaw 2008, s. 217. 22 SÙowa matki Wojaczka, ElČbiety. Zob. TamČe, s. 22.
„Pisany przez twÓrczoҲѴ”ƀƂ. O Wojaczku-artyҲcie
Wojaczek, wpasowany w owe „artystyczne ramy”, mógÙ wi¿cej. Samookaleczenia, wybuchy agresji, próby samobój-cze, ostentacyjne upojenie alkoholowe, znajomi Wojaczka wielokrotnie kwitowali po prostu krótkim „taki juČ jest”, „tak juČ musi”. PojawiÙo si¿ jednak p¿kni¿cie na wizerunku Wojaczka-artysty: dokonywaÙ ïwiadomej autokreacji, aby sprosta° narzuconej mu, ale takČe dobrowolnie przyj¿tej, roli „poety przekl¿tego” czy moČe byÙ genialnym mistykiem, który nie odróČniaÙ poezji od rzeczywistoïci? Znajomi artysty nie uciekaj od stawiania ryzykownych, cho° atrakcyjnie brzmicych tez, jakoby Wojaczek „nie byÙ literatem, który umiaÙ pisa° wiersze, ale w jakiï sposób byÙ pisany przez swoj twórczoï°”25. W jego dziaÙaniach zaï nie miaÙo chodzi° wcale o epatowanie, o skandal obyczajowy. TkwiÙ w nich wi¿kszy problem, z pogranicza Þ lozoÞ i, zwizany z doïwiadczeniem materii ciaÙa i sÙowa. Poezja Wojaczka jawi si¿ jako czysty, szczery zapis stanów duchowych i bezpoïrednie ïwiadectwo intymnych eksperymentów z wÙasn Þ zycznoïci. Nie wszyscy jednak odmawiaj Wojaczkowi literackiego przywileju ïwiadomej kreacji poetyckiego alter ego. Jej rol¿ bardzo podkreïlaÙ w swoich esejach Marcel Proust.W takim teČ proustowskim duchu pozostaje komentarz Jacka Rukasiewicza: „Liryka nie byÙa dla RafaÙa domen bezpoïredniej ekspresji, dziedzin szczerego wyznania. (...) InteresowaÙa go sztuka, a wi¿c uČywanie i przeksztaÙcanie form”26.
Co jednak z niekonwencjonalnym zachowaniem Wojaczka? Mówi si¿ o cigÙej teatralizacji Čycia, wr¿cz obsesji auto-kreacji, która zdeterminowaÙa nawet sposób ïmierci RafaÙa. Mit „poety przekl¿tego”, w który wpasowano Wojaczka zaraz na pocztku jego artystycznej kariery, nakazywaÙ mu precyzyjnie ksztaÙtowa° publiczny wizerunek. „WiedziaÙ, Če musi narzuci° pospólstwu swoj osob¿, Čeby z ciekawoïci zaj¿Ùo si¿ jego wierszami”27. Oczywiïcie, nie sposób jednoznacznie stwierdzi°, czy to odbiorcy wpletli go w stereotyp skandalizujcego poète maudit, czy teČ taka poza byÙa wyreČyserowa-nym projektem Wojaczka, po tym jak go tak sklasyÞ kowano. Pozostaj nam tylko opublikowane wspomnienia. A cz¿ï° z nich nie wyklucza jednak ïwiadomej gry, jak z wyrachowaniem toczyÙ ów artysta. Znamiona inscenizacji miaÙy nosi° wszelkie ekscesy publiczne, alkoholizm, próby samobójcze, forma twórczoïci28. To byÙ programowo rimbaudowski styl Čycia, wpasowany w oczekiwania i skrupulatnie umacniajcy rodzc si¿, wÙasn legend¿. „Wojaczek dbaÙ o swoj po-pularnoï°. Absolutnie nie gardziÙ odbiorcami i sÙaw” – mówi Janusz StyczeÚ i dodaje: „SugerowaÙ mi (...), Če sam powi-nienem wymyïla° podobne legendy29, bo to dobrze wpÙywa na recepcj¿ twórczoïci. UwaČaÙ, Če nawet najgenialniejszy wiersz moČe przejï° bez echa, ale na przykÙad wiersze poety, którego Čona popeÙniÙa samobójstwo na pewno spotkaj si¿ z zainteresowaniem”30.
Bez wzgl¿du na to w jakim stopniu Wojaczek byÙ ïwiadom swojego post¿powania, a w jakim mogÙo ono wynika° z jego zaburzeÚ psychicznych, trudno odmówi° mu pewnej intuicji, która nakazuje artyïcie wpasowa° si¿ w wymagania publicznoïci. PrzecieČ autor Čyje dopóty, dopóki Inny pozwala mu gra° na scenie. „Przekl¿toï°” i „zbuntowanie” poety zdaj si¿ zatem kontrolowanymi pozami. „Samotnoï° pisarza” nie istnieje, lub jest tylko inspirujcym wyobraČeniem, bo pisarzem zaczyna si¿ by° dopiero w relacji z Innym. Kontakty Wojaczkaz wydawcami i znanymi poetami ïwiadcz najlepiej o tym, Če wcale nie chciaÙ bezwzgl¿dnie Ùama° spoÙecznych konwenansów i reguÙ funkcjonowania w elitach artystycznych. „ByÙ poet dzisiejszych czasów, kapitalizmu, mimo Če ČyÙ w PRL-u. Rzeczywiïcie obmyïlaÙ strategi¿ wy-dawnicz – gdziei komu da° swoje wiersze i co z tego dla niego wyniknie”31, wspomina StanisÙaw Srokowski, kolega Wojaczka z okresu wrocÙawskiego. Wojaczek prowokowaÙ i ïmiaÙo wykorzystywaÙ swoj siln pozycj¿ „mÙodego, obie-cujcego poety”, aby podsyci° wÙasn legend¿, tworzc si¿ na jego oczach. Andrzej Wojaczek zauwaČa, Če RafaÙowi pochlebiaÙo traktowanie go jak „poety przekl¿tego”, a jego kreacje, cho° nie zawsze w dobrym tonie, za kaČdym razem robiÙy piorunujce wraČenie.
Znajomi wspominaj takČe o perfekcjonizmie RafaÙa i jego ci¿Čkiej pracy nad kaČdym tekstem. Zdaje si¿, Če wÙaïnie tak sumiennoï° miaÙa na myïli N. Heinich, piszc o sile determinacji, która jako jedyna ma zdolnoï° pobudzenia nie-uchwytnej czstki geniuszu. ToteČ Wojaczek nie ograniczaÙ si¿ do obyczajowych skandali. ZabiegaÙ o cz¿ste publikacje
24 SÙowa Macieja M. SzczawiÚskiego. Zob. S. Bereï, K. Batorowicz-WoÙowiec, dz. cyt., s. 118. 25 M. M. SzczawiÚski, RafaÙ Wojaczek, który byÙ, Katowice 1993, s. 43.
26 J. Rukasiewicz, Liryka RafaÙa Wojaczka, [w:] R. Cudak, M. Melecki (red.), Który jest. RafaÙ Wojaczek w oczach przyjacióÙ, krytyków i badaczy, Katowice 2001, s. 162
27 B. Kierc, dz. cyt., s. 208.
28 Podobno Wojaczek chciaÙ w caÙym swoim Čyciu napisa° tylko cztery tomiki poezji. MiaÙo to by° echo postanowieÚ Rimbauda i KaĤ i. 29 Wojaczek zmyïliÙ samobójcz ïmier° swojej Čony.
30 S. Bereï, K. Batorowicz-WoÙowiec, dz. cyt., s. 304. 31 TamČe, s. 236.
swoich utworów na Ùamach renomowanych czasopism literackich, spotykaÙ si¿ z czytelnikami, szukaÙ swoich artystycz-nych opiekunów w ïrodowisku pisarskim. Poïród nich znaleĊli si¿: Jan BÙoÚski, Tymoteusz Karpowicz, Artur Sandauer oraz Janusz StyczeÚ, który wprowadziÙ Wojaczka do Klubu Zwizków Twórczych. Liczne publikacje potwierdzaÙy status Wojaczka-poety w polskim spoÙeczeÚstwie. Jakkolwiek by o nim nie mówiono, zarzucajc mu nawet brak talentu i draČ-nic niedojrzaÙoï°, relacja z Innym zbyt si¿ zacieïniÙa, by pozbawi° Wojaczka roli autora. MikoÙowski poeta staÙ si¿ poet zaangaČowanym.
Jak naleČy rozumie° owo zaangaČowanie w przypadku osoby tak niekonwencjonalneji stronicej od wspólnoty? Od-powiedĊ kryje si¿ w myïli J.-P. Sartre’a ze wspomnianego eseju Czym jest literatura?: „sztuka moČe istnie° tylko dla i przez innych”32. Pisarz jest zawsze uwikÙany we wspólnot¿. Najpierw przez samo spoÙeczne uznanie go za artyst¿. Nast¿pnie ze wzgl¿du na wejïcie w relacj¿ pisarz – odbiorca, czyli dokonanie wyboru czytelnika, co juČ wymaga przyj¿cia okreïlonej postawy artystycznej. NiemoČliwym jest tworzenie dla wyimaginowanych przyszÙych pokoleÚ czy wyÙcznie dla siebie, gdyČ czynnoï° pisania zakÙada czynnoï° czytania, a do tych dwóch aktów niezb¿dne s odr¿bne podmioty. ZaangaČowa-nie autora wyraČa si¿ wreszcie na poziomie tematów, których dotyka w swoich utworach. Stawiane pytania, powracajce wtpliwoïci zdradzaj zwizek artysty ze wspóÙczesnymi mu realiami33.
Wojaczek zatem, jak zreszt kaČdy autor, nie tylko nie moČe ani na chwil¿ uwolni° si¿ od uwikÙania w relacje z Innym, ale i jest mu to uwikÙanie niezb¿dne do peÙnego funkcjonowaniaw literackiej przestrzeni. J.P. Sartre konstatuje: „Nie moČ-na pisa° bez publicznoïci i bez mitu – bez pewnej publicznoïci stworzonej przez okolicznoïci historyczne i bez pewnego mitu literatury,w duČej mierze zaleČnego od wymagaÚ owej publicznoïci”34. WÙaïnie ten mit literatury, jej status w duČej mierze okreïliÙ spoÙeczny odbiór debiutanckich tekstów Wojaczka i zadecydowaÙ o ich wydĊwi¿ku. Sam Wojaczek zaï do-skonale speÙniaÙ wymagania nowoczesnoïci, która potrzebowaÙa poète maudit. Warto jednak wspomnie°, Če w przypadku RafaÙa, jego „przekl¿toï°” osadzona byÙa w specyÞ cznych realiach PRL-u. OdpowiadaÙ zatem swoj poezj i sposobem bycia nie tylko na potrzeby spoÙeczeÚstwa nowoczesnego, ale takČe polskiej rzeczywistoïci lat szeï°dziesitych. Owa bez-kompromisowa mÙodoï°, poezja rozdrapujca nawet najbardziej intymne sfery egzystencji, zdawaÙy si¿ remedium na li-teracki konwencjonalizm i spoÙeczny oportunizm. Utwory Wojaczka wpasowaÙy si¿ w wartoïci rodzcej si¿ kontrkultury.
„Odgadywanie” Wojaczka
KaČdy z piszcych o Wojaczku pragnie dotkn° „podszewki legendy”35. Jak gdyby czuÙ, Če prawda o poecie wciČ pozostaje do odkrycia, a wszystko, co o nim wiemy, to obraz nikÙy, widziany w krzywym zwierciadle legendy. Ch¿° roz-szyfrowania kaČdego szczegóÙu: poczwszy od dzieciÚstwa, skoÚczywszy na motywach (zaplanowanego?) samobójstwa, to szukanie odpowiedzi, skdind niemoČliwej do udzielenia, na pytanie o ĊródÙa poetyckich obrazów w twórczoïci Wo-jaczka. B. Kierc dokonuje chyba najbardziej spektakularnej, a przy tym doï° nieudolneji zbanalizowanej36 próby przeïle-dzenia, jak budowaÙy si¿ kolejne pi¿tra skojarzeÚ u mikoÙowskiego artysty. „WedÙug dosi¿gania zlewu [w domu Wojacz-ków – przyp. A. Ch.] moČna byÙo sprawdzi°, ile przybyÙo nam wzrostu. (...) Kiedy juČ potraÞ liïmy swobodnie odkr¿ci° kran, kraw¿dĊ zlewu wrzynaÙa si¿ w brzuch. NiedÙugo potem byÙa juČ na wysokoïci krocza. Od tej kraw¿dzi zaczynaÙa si¿ nowa epoka tajonego ekscesu: samogwaÙt/ W kuchni, przy zlewie/ Čeby potem Ùatwo sperm¿ spÙuka°/ Wytrze° si¿ ïcierk/ Zapi°
spodnie (...). Zapach piwnicy nie mógÙ si¿ jeszcze dziecku kojarzy° z rozkÙadem, ale zostaÙ zapami¿tany – póĊniej b¿dzie rozpoznawany jako zapach gmierci. (...) Zwracam na to uwag¿ w chwili, kiedy rzecz si¿ bÙka wokóÙ dzieciÚstwa RafaÙa Wojaczka, bo wÙaïnie teraz uchwyci° moČna in statu nascendi moment wyjawiania si¿ zalČków wyobraĊni poetyckiej póĊniejszego autora NieskoÚczonej krucjaty”37.
Wiele miejsca poïwi¿ca si¿ takČe okolicznoïciom i przyczynom ïmierci Wojaczka. Mi¿dzy innymi mÙodszy brat An-drzej sugeruje, Če prowodyrem mógÙ by° ów „straceÚczy duch” stopniowo tÙumicy w poecie „wybuchy naturalnej w tym wieku radoïci”38. Tylko Če radoï° rzekomo naturalna dla mÙodoïci jest jedynie stereotypem. ChociaČ wiele opisów Čycia i twórczoïci Wojaczka nie wychodzi poza podobne ogl¿dne stwierdzenia, odnajdywanie kolejnych ïladów tajem-niczego naznaczenia niezwykle pociga „odgadujcych”.
32 J. P. Sartre, dz. cyt. s. 280. 33 Zob. J. P. Sartre, dz. cyt. 34 J. P. Sartre, dz. cyt., s. 279.
35 Okreïlenie uČywane w: M. M. SzczawiÚski, dz. cyt.
36 Zob. P. Boyer, I czÙowiek stworzyÙ bogów...: jak powstaÙa religia?, Warszawa 2005. 37 B. Kierc, dz. cyt., s. 76-77.
Doszukiwanie si¿ w Wojaczku z jednej strony mistycznego cienia i wypreparowywaniez jego Čycia, wÙókno po wÙók-nie, tajemniczych zdarzeÚ, z drugiej zaï lekcewaČce stwierdzenia: „wszyscy pili”, „wszyscy eksperymentowali z ciaÙem”, „wszyscy mieli problemy” zdaj si¿ odnosi° odwrotny skutek, niČ zamierzano. Takie zabiegi nie dotykaj „podszewki legendy”, ale t¿ legend¿ karmi. Pokazuj, jak bardzo w ni uwierzono. Mityzowana niekonwencjonalnoï° poety, o której pisano w magazynach literackich, o której plotkowano w rozmowach towarzyskich, anegdotyo mÙodym buntowniku, jakie zewszd docieraÙy do ówczesnych odbiorców i znajomych prowokowaÙy albo do badania ĊródeÙ dramatu Wojaczka, albo do negowania za wszelk cen¿ jego oryginalnoïci. Oczywiïcie problematyczne pozostaje pytanie, czy w ogóle byÙo i jest dzisiaj, moČliwe wzniesienie si¿ ponad legend¿, aby pisa° o Čyciu i liryce mikoÙowskiego artysty bez jej ci¿Čaru.
Cz¿ï° mitów powstaÙych za Čycia Wojaczka, byÙa niezaleČnie powtarzana przez wiele osóbi przetrwaÙa do dzisiaj. Po-twierdza to wczeïniej postawione tezy. Po pierwsze, legenda jako rodzaj dyskursu posiada ogromn siÙ¿ oddziaÙywania dzi¿ki zdolnoïci j¿zyka do narzucania okreïlonych perspektyw i naszej zdolnoïci do utrwalania schematów. Po drugie, jako proces spoÙeczny, jej dziaÙanie wychodzi poza piïmiennictwo: nie dziwi wi¿c, Če pogldy na temat Wojaczka znaji rozpo-wszechniaj osoby, które nie czytaÙy jego utworów czy krytycznych omówieÚ. PrzykÙadem s internetowe komentarze na portalu Onet.pl, opublikowane niedawno pod artykuÙem Literacki gaz do dechy, czyli zmagania RafaÙa Wojaczka ze ïwiatem39:
ten wojaczek jakoï mnie „nie podnieca”, jeïli byÙ taki, jak tu opisano, to byÙ jakimï patologicznie destrukcyjnym typem. W miar¿ twardo chodz¿ po ziemi i tacy psychiczni frustraci nie wiedzcy czego chc, mnie nie pocigaj. Jeïli nie pasowaÙ mu ten ïwiat i to Čycie, bo tak z tego wynika, to czego oczekiwaÙ jako alternatywy, nie ma znanej innej alternatywy, jak ten ïwiat i Čycie na nim, no jeïli ïmier° moČna nazwa° alternatyw, to wojaczek j znalazÙ na wÙasne Čyczenie. MoČe to prymitywne co napisaÙem, ale tak to pojmuj¿, innej „analizy wiersza” nie widz¿. Kropka. (~prozaik)
jakie to szcz¿ïcie, Če kapitalistyczna elita nie rozpuszcza juČ lumpów i ïwirów, najcz¿ïciej nie b¿dc w stanie zrozumie°, co maj do powiedzenia.... ( ~Qba)
W odpowiedzi moČna byÙo przeczyta°:
~wypowiadaja sie na forum ludzkie smieci ktore w zyciu zadnej ksiazki nie przeczytaly a co dopiero wiersz mistrza wojaczka ,zwykle
,polskie buractwo ,cebulactwo ,hejterstwo co to kazdemu dolozy na forum (socjolog)
Niesamowita, barwna posta°! Nie podlega zaszuß adkowaniu. Twórczoï°- kompletny odjazd- Jim Morrison polskiej literatury. Ale gÙby dzisiaj nie czytaj, oj... nie czytaj. (~olik)
CóČ jednak z tego, skoro spojrzenie wyÙcznie przez pryzmat „gdzieï zasÙyszanych” wiadomoïci (styl wypowiedzi nie ïwiadczyÙ o pogÙ¿bionej wiedzy w dziedzinie literatury) zupeÙnie wystarczyÙo, aby na internetowym forum dyskutowa° nie tylko na temat Wojaczka, ale i w ogóle na temat roli artysty, jej sensownoïci, w dzisiejszym, polskim spoÙeczeÚstwie.
Kto i dlaczego konstruuje legend҄ literackѱӓ
Na pytanie o twórców legendy odpowiedziaÙam juČ cz¿ïciowo przy okazji deÞ niowania dwóch aspektów omawia-nego zjawiska – pisemomawia-nego i ustomawia-nego. Do grona osób spierajcych si¿ na Ùamach czasopism o charakter twórczoïci poety (tak pod koniec ubiegÙego wieku jak i dzisiaj) dochodzi „wieï° gminna, literacka plotka (...) cz¿sto krČca po prostu wïród publicznoïci, przekazywana z ust do ust”40, tworzca aur¿ sprzyjajc powstaniu legendy literackiej Wojaczka. Oczywi-ïcie takČe on sam odegraÙ niemaÙ rol¿ w caÙym procesie jej utrwalania. WpÙyw tylu jednostek na zbudowanie legendy jednego czÙowieka, komplikuje jej struktur¿ i utrudnia przeïledzenie kolejnych etapów, które przechodziÙa. Tym bardziej, Če nie postawiono jeszcze kropki przy historii o „niejakim Wojaczku”. Dzisiaj, przestrzeÚ RafaÙowej legendy poszerzaj nie tylko wypowiedzi krytyczne. MÙodzi odbiorcy wzbogacaj j takČe dzi¿ki dziaÙaniom o charakterze happeningu. Na-daj liryce Wojaczka drugie Čycie, wydobywajc j z ksiČek i wszczepiajc z powrotem w tkank¿ miasta41 lub twórczo
39 J. MaÙecki, Literacki gaz do dechy, czyli zmagania RafaÙa Wojaczka ze ïwiatem, hĴ p://Þ lm.onet.pl/wiadomosci/publikacje/artykuly/literacki-gaz-do-dechy-czyli-zmagania-rafala-wojac,3,5540188,wiadomosc.html, 13.06.2013.
40 T. Kunz, Spór o RafaÙa Wojaczka, „Kresy” 1996, s. 102.
41 We WrocÙawiu pojawiÙy si¿ bilboardy z przedrukowanymi wierszami Wojaczka. Zob. hĴ p://wizjer49.blox.pl/2012/04/Wroclawianie-RA-FAL-WOJACZEK-Sztuka-na-Szewskiej.html 13.06.2013.
przetwarzajc42. Idea Wojaczka-buntownika, „kaskadera literatury”, zostaje dyskretnie przemycona w formie piosenek, teledysków skomponowanych wokóÙ tekstów Wojaczka czy poprzez pomysÙ organizowania konkursów poetyckich na-zwanych jego imieniem43.
Przetrwanie legendy literackiej do naszych czasów ïwiadczy o dobrym „zawizaniu” jej juČ na samym pocztku. DziaÙania Wojaczka w sferze publicznej, sposób ich komentowania przez innych, zdawaÙy si¿ doskonaÙym gruntem pod zbudowanie caÙkiem spójnej kreacji. A. Makowiecki wyróČnia niezb¿dne skÙadniki legendy44. Bez trudu odnajdziemy je wÙaïnie w przypadku Wojaczka. Po pierwsze, z caÙego Čycia i twórczoïci wybiera si¿ jedn, efektown sytuacj¿, naj-bardziej podatn na zabiegi legendotwórcze, tak aby staÙa si¿ swoistym komentarzem do caÙoïci biograÞ i danej osoby („tendencyjna selektywnoï°” i „metafora sytuacyjna”). Po ïmierci Wojaczka takim podsumowaniem byÙ oczywiïcie akt samobójstwa, równie niezrozumiaÙy i owiany tajemnic, co caÙe Čycie poety. Jednak legenda Wojaczka powstawaÙa duČo wczeïniej. Wtedy to rol¿ „metafory sytuacyjnej” speÙniaÙy szokujce wiadomoïci o samookaleczeniach oraz publicznych skandalach.
A. Makowiecki zaznacza, Če legenda powinna opiera° si¿ gÙównie na elementach emocjonalnych, nie intelektualnych (waČna jest „temperatura uczuciowa”), zaï jej intensywnoï°i wiarygodnoï° wzrastaj, gdy twórca (twórcy), s bezpoïred-nio zaangaČowani w Čycie przedmiotu legendy, tak zwane „uczestnictwo legendotwórcy”. Istotna jest teČ sama „forma li-teracka” legendyz jej specyÞ cznym repertuarem leksykalnym, snuciem fabuÙy, w której bohatera ukazuje si¿w dziaÙaniu45. gledzc charakter Wojaczkowego mitu oraz sposób, w jaki znajomi wspominali poet¿, z Ùatwoïci dostrzeČemy obecnoï° takČe tych elementów.
Poïród wszystkich wymienionych wczeïniej twórców legendy, rola grupy publikujcejw uznanych czasopismach i ksiČkach zdaje si¿ szczególnie waČna. ZwÙaszcza po ïmierci poety, gdy zaw¿ziÙo si¿ grono naocznych ïwiadków Wo-jaczkowego Čycia. Opisane wydarzenia zyskuj bowiem wyČsz rang¿. S ïwiadectwem i maj funkcj¿ opiniotwórcz. W spoÙeczeÚstwach piïmiennych teksty jako takie stanowi dodatkow przestrzeÚ interpretacyjn i, jako komentarze do rzeczywistoïci, wpÙywaj na jej postrzeganie. Ich moc oddziaÙuje na wypowiedzi osób, które maj opowiedzie° dan histori¿ temu, kto j nast¿pnie zredaguje. By° moČe ïwiadomoï°, Če dopiero sÙowo opublikowane uzyska zasÙuČon war-toï°, sprawia Če relacjonujcy mówi wi¿cej, niČ si¿ wydarzyÙo.
„Z gór dwudziestoletnia historia recepcji liryki RafaÙa Wojaczka jest w duČej cz¿ïci histori zmagaÚ z natr¿ctwami poetyckiego mitu”46 – zauwaČa Tomasz Kunz. Swój Spóro Wojaczka koÚczy stwierdzeniem: „opór przed podj¿ciem trudu samodzielnej, uwolnionej od zÙej tradycji stereotypowych uproszczeÚ, reinterpretacji twórczoïci autora NieskoÚczonej
kru-cjaty kaČe raz jeszcze zastanowi° si¿ nad (...) banalizujcym dziaÙaniem legendy literackiej, która tracc swoj siÙ¿ i atrak-cyjnoï° w oczach wielu odbiorców uniewaČnia równieČ samo dzieÙo”47.
W ïwietle zarzutów wobec ograniczajcego, a wr¿cz destrukcyjnego dziaÙania legendy, od której recepcja twórczoïci nigdy si¿ nie uwolni, pytanie o powód jej kreowania okazuje si¿ niezwykle istotne. Ponadto warto teČ zastanowi° si¿, czy rzeczywiïcie jej jedyne skutki to znieksztaÙcanie odbioru, niepoČdane zagÙuszanie autorskiego sÙowa?
Przyczyny budowania legendy, rozumianej najogólniej jako schemat, s zwizanez mechanizmami naszej kultury, z koniecznoïci klasyÞ kacji zdarzeÚ. Wpasowanie jednostkiw okreïlone ramy poznawcze, to recepta na poradzenie so-bie ze zrozumieniem jej wyjtkowoïci. Sama ch¿° zbadania owej legendy, wydzielenia etapów, uchwycenia stadiów jej rozwoju wynika równieČ z tego mechanizmu. W rozwaČaniach na temat dyscyplinowania elementów rzeczywistoïci nie moČna pomin° spostrzeČeÚ M. Foucault. W ksiČce Nadzorowa° i kara° podaje on bardzo szerok deÞ nicj¿ „dyscypliny”, której nie utoČsamia z Čadn konkretn instytucj, a raczej z zestawem narz¿dzi i sposobów umoČliwiajcych sprawowa-nie wÙadzy. WÙadzy w szerokim tego sÙowa znaczeniu, rozumianej jako siÙa wpÙywania na innych, ukierunkowywania ich dziaÙaÚ. Wag¿ dyscypliny M. Foucault upatruje w jej zdolnoïci do likwidowania zam¿tu i regulacji. „Dyscypliny (...) charakteryzuj, klasyÞ kuj, specyÞ kuj, umieszczaj na skali, plasuj wokóÙ normy, ustalaj wzajemn hierarchi¿ jedno-42 Jest wiele piosenek komponowanych w oparciu o teksty Wojaczka, na przykÙad utwory zespoÙu FONETYKA.W Internecie moČna takČe znaleĊ° nagrania osób prywatnych zainspirowanych wierszami poety. Zob. hĴ p://w402.wrzuta.pl/audio/8AEoSBrbQwU/anna_myslajek_-_ko-laz_tekstow_rafala_wojaczka, 13.06.2013.
43 Turniej Jednego Wiersza im. RafaÙa Wojaczka oraz Konkurs Poetycki im. RafaÙa Wojaczka – do 2013 r. odbyÙo si¿ juČ dwadzieïcia jeden edycji kaČdego z konkursów.
44 Zob. A. Z. Makowiecki, dz. cyt. 45 Zob. A. Z. Makowiecki, dz. cyt. 46 T. Kunz, dz. cyt., s. 103. 47 TamČe, s. 110.
stek, w skrajnych zaï wypadkach dyskwaliÞ kuj i uniewaČniaj”48.W przypadku legendy Wojaczka rol¿ instytucji dyscy-plinujcych mog speÙnia° organizacje propagujce jego twórczoï°, na przykÙad powoÙany w 1997 r. Instytut MikoÙowski z siedzibw rodzinnym mieszkaniu Wojaczków, lub krytyka literacka. Wpisanie Wojaczka do kanonu literatury pod ha-sÙem polskiego poète maudit, umieszczenie jego wierszy na szkolnych listach lektur obowizkowych, to takČe przejaw aktu dyscyplinowania.
Wracajc do pytania o skutki legendy: czy diagnoza T. Kunza, jakoby sÙabnce dziaÙanie literackiego mitu z czasem uniewaČniaÙo caÙe dzieÙo, nie jest przesadnie pesymistyczna? Piszc pod koniec Sporu... o „zmistykowanym, lecz bezpiecz-nym i Ùatwo przyswajalbezpiecz-nym ksztaÙcie zbiorowego komunaÙu”49, w jakim zamkni¿to dzieÙo Wojaczka, poïrednio (cho° ra-czej niezamierzenie) T. Kunz pokazuje pozytywne dziaÙanie legendy. Biorc pod uwag¿ staÙ obecnoï° Þ gury Wojaczkaw polskim Čyciu artystycznym, moČna zaryzykowa° postawienie nast¿pujcej tezy: legenda, b¿dca bezpiecznym, zrozu-miaÙym i akceptowalnym opakowaniem dla twórczoïci poety daje gwarancj¿ przetrwania literackiego dorobku i pami¿ci o autorze. Przypisanie Wojaczkowi konkretnego miejsca w historii literatury polskiej, a przy tym potwierdzanie jego statu-su, sprawiÙo Če staÙ si¿ on niezb¿dnym elementem artystycznej panoramy. Wymazanie go lub przesuni¿cie, niebezpiecznie zaburzy caÙ kompozycj¿.
Pytajc o przyczyn¿ konstruowania legendy warto wykorzysta° cz¿ï° teorii Réné Girarda, który w KoĊle oÞ arnym analizuje mechanizm mimesis. Jeden jej element – poČdanie, sÙuČce zawizaniu si¿ procesu naïladownictwa50 – zyskuje szczególnie znaczenie w kontekïcie formowania legendy. Dlaczego bowiem nie spojrze° na legend¿ jak na narz¿dzie, dzi¿ki któremu moČna przybliČy° si¿ do tego, czego si¿ nie posiada? Mit literacki to przecieČ uproszczony schemat danej jednostki, wydobywajcy z niej i akcentujcy tylko wybrane cechy. Wybrane, ale wÙaïciwie na jakiej zasadzie? W bio-graÞ i Wojaczka podkreïlane zostaj najbardziej niekonwencjonalne zachowania, jego geniusz, wyjtkowoï° stylu bycia, mistyczne naznaczenie. Ale nie tylko dlatego, Če doskonale pasuj do schematu artysty, jaki przygotowaÙa dla niego pu-blicznoï°. Podobne cechy mog budzi° zazdroï°. Opowiada si¿ o nich ze wzgl¿du na ich spoÙeczn atrakcyjnoï°. MoČna zatem powiedzie°, Če legenda Wojaczka jest precyzyjnie skrojona na miar¿ publicznych pragnieÚi aspiracji. W legendzie literackiej w ogóle przegldaj si¿ spoÙeczne ideaÙy oraz nastroje. Reß eksja nad tym, co funkcjonujce mity potraÞ do-kÙadnie powiedzie° na temat ïrodowiska i kultury,z których wyrastaj wymagaÙaby osobnej dyskusji.
Podsumowujc, pytanie o legend¿ literack RafaÙa Wojaczka kieruje ostatecznie uwag¿ w stron¿ nowoczesnoïci. Funk-cjonowanie mitu poety moČna zrozumie°, rozpatrujc go najpierw z szerszej antropologicznej perspektywy: jako fenomen kulturowy i spoÙeczny oraz jako zjawisko uksztaÙtowane przez reguÙy sztuki rzdzce polem literatury nowoczesnej.
Skutki wytworzenia kultury piïmiennej, koniecznoï° klasyÞ kacji rzeczywistoïci, potrzeba ujarzmiania wyróČniaj-cych si¿ jednostek i zamykania ich w dobrze znane, bezpieczne schematy – to ogólne mechanizmy determinujce dzia-Ùania wszystkich zaangaČowanych w podtrzymywanie oraz rozwħ anie legendy. Dopiero na tych gÙ¿bokich prawidÙo-woïciach nadbudowuj si¿ zasady tworzce pole literatury nowoczesnej, zarezerwowanej tylko dla okreïlonego kr¿gu kulturowego. Gdyby nie uznanie jednostkowoïci autora oraz dowartoïciowanie w sztuce tego, co zwizanez osobistymi doznaniami, gdyby nie konstrukt poète maudit, zaistnienie legendy Wojaczka w takim ksztaÙcie, w jakim j znamy byÙoby niemoČliwe. Mit mikoÙowskiego poety jest równieČ zwieÚczeniem procesu narodzin autora, który musiaÙ przyjï° na ïwiat nie tylko dla siebie, ale chyba przede wszystkim dla i przez Innego.
Analiza zjawiska legendy literackiej uïwiadamia zarówno jego rozwarstwienie, jaki funkcjonowanie w ïcisÙej zaleČ-noïci od mechanizmów spoÙecznych, dyskursów literackiego oraz krytyczno-literackiego. Prowokuje takČe do dyskusji nad funkcj, literack czy nawet w ogóle – spoÙeczn – omawianego mitu. Przygldajc si¿ kulturowo uksztaÙtowanemu wizerunkowi Wojaczka, moČna stwierdzi°, Če legenda polskiego poète maudit jest zÙoČona na miar¿ aspiracji odbiorców. ChociaČ osadzenie jednostki w uproszczonym schemacie gwarantuje jej staÙe miejscew historii literatury polskiej, owo sprz¿Čenie literackiego mitu z potrzebami Innego moČe okaza° si¿ zgubne dla bohatera legendy. Czy wi¿c Wojaczek-le-genda, narodzony dla publicznoïci w 1965 r., ma szans¿ przetrwa° w XXI w.?
Trudno dzisiaj udzieli° odpowiedzi. Sdz¿ jednak, Če jeïli ucichnie zapotrzebowanie na legend¿ literack – niekoniecz-nie nawet na t¿ szczególn, RafaÙa Wojaczka – ale jeïli kiedyïw ogóle zb¿dne okaČe si¿ posiadaniekoniecz-nie legendarnego literac-kiego indywiduum, b¿dzie to znak, Če zaszÙy duČe zmiany w mentalnoïci polsliterac-kiego spoÙeczeÚstwa. By° moČe nawet tak wybrzmi zapowiedĊ schyÙku nowoczesnoïci, której odmienne pragnienia uksztaÙtuj pocztek kolejnej epoki.
48 M. Foucault, Nadzorowa° i kara°, Warszawa 1993, s. 267. 49 T. Kunz, dz. cyt., s. 109.
Bibliografia
[1] Bereï S., Batorowicz-WoÙowiec K., Wojaczek wielokrotny, WrocÙaw 2008. [2] Bourdieu P., ReguÙy sztuki. Geneza i struktura pola literackiego, Kraków 2001. [3] Bourdieu P., ZmysÙ praktyczny, Kraków 2008.
[4] Boyer P., I czÙowiek stworzyÙ bogów...: jak powstaÙa religia?, Warszawa 2005. [5] Compagnon A., Demon teorii: literatura a zdrowy rozsdek, GdaÚsk 2010. [6] Cudak R., Inne bajki, Katowice 2004.
[7] CzermiÚska M., AutobiograÞ czny trójkt: ïwiadectwo, wyznanie i wyzwanie, Kraków 2000.
[8] Foucault M., Kim jest autor?, [w:] M. Foucault, Powiedziane, napisane. SzaleÚstwo i literatura, Warszawa 1999. [9] Foucault M., Nadzorowa° i kara°. Narodziny wi¿zienia, Warszawa 1993
[10] Girard R., KozioÙ oÞ arny, RódĊ 1991.
[11] Heinich N., Être écrivain. Création et identité, Paris 2000
[12] JabÙoÚska B., WÙadza i wiedza w krytycznych studiach nad dyskursem – szkic teoretyczny, „Studia Socjologiczne” 2012, nr 1 (204).
[13] Kolbus E. (red.), Kaskaderzy literatury: o twórczoïci i legendzie Andrzeja Bursy, Marka HÙaski, Haliny Poïwiatowskiej, Edwarda Stachury, Ryszarda
Milczewskiego-Bruna, RafaÙa Wojaczka, RódĊ 1986.
[14] Kierc B., RafaÙ Wojaczek. Prawdziwe Čycie bohatera, Warszawa 2007.
[15] Cudak R. (red.), Polska genologia. Gatunek w literaturze wspóÙczesnej, Warszawa 2009.
[16] Cudak R., Melecki M. (red.), Który jest. RafaÙ Wojaczek w oczach przyjacióÙ, krytyków, badaczy, Katowice 2001. [17] Kunz T., Spór o RafaÙa Wojaczka, „Kresy” 1996.
[18] Lejeune P., Pakt autobiograÞ czny, WrocÙaw 1975.
[19] Makowiecki A. Z., Legenda literacka – przykÙad S. Przybyszewskiego, [w:] A. Z. Makowiecki, WokóÙ modernizmu. Szkice., Warszawa 1985. [20] Nycz R., J¿zyk modernizmu: prolegomena historycznoliterackie, WrocÙaw 1997.
[21] Ong W. J., Oralnoï° i piïmiennoï°: sÙowo poddane technologii, Lublin 1992.
[22] Pi¿ta I., Fikcja czy dokument? Problemy genologiczne w polskiej prozie po 1989 roku, [w:] R. Cudak (red.), Polska genologia. Gatunek w literaturze
wspóÙczesnej, Warszawa 2009.
[23] Platon, Dialogi, Warszawa 2007.
[24] Proust M., Contre Sainte-Beuve, [w:] M. Proust, Pami¿° i styl, Kraków 2000.
[25] Sartre J.-P., Czym jest literatura?, [w:] A. Tatarkiewicz (red.), Czym jest literatura? Wybór szkiców krytycznoliterackich, Warszawa 1968. [26] SÙawiÚski J. (red.), SÙownik terminów literackich, WrocÙaw 1976.
[27] SzczawiÚski M. M., RafaÙ Wojaczek, który byÙ, Katowice 1993. [28] Trznadel J., Krucjata dzieci¿ca, „Odra” 1973.
[29] Urbanowski B., Bunt czy schizofrenia, „Poezja” 1974. [30] Viala A., Naissance de l’écrivain, Paris 1985.
Netografia
[31] MaÙecki J., Literacki gaz do dechy, czyli zmagania RafaÙa Wojaczka ze ïwiatem, hĴ p://Þ lm.onet.pl/wiadomosci/publikacje/artykuly/literacki-gaz-do-dechy-czyli-zmagania-rafala-wojac,3,5540188,wiadomosc.html, 13.06.2013.
[32] MysÙajek A., KolaČ tekstów RafaÙa Wojaczka, hĴ p://w402.wrzuta.pl/audio/8AEoSBrbQwU/anna_myslajek_kolaz_tekstow_rafala_wojaczka, 13.06.2013. [33] hĴ ps://www.facebook.com/RafalWojaczek?fref=ts, 29.05.2013. [34] hĴ p://www.instytutmikolowski.pl/, 29.05.2013. [35] hĴ p://www.rafal_wojaczek.republika.pl/, 29.05.2013. [36] hĴ p://www.wojaczek.art.pl/, 29.05.2013. [37] hĴ p://fonetyka.com/, 29.05.2013.
[38] WrocÙawianie: RafaÙ Wojaczek. Sztuka na szewskiej, hĴ p://wizjer49.blox.pl/2012/04/Wroclawianie-RAFAL-WOJACZEK-Sztuka-na-Szewskiej.
