O niektórych trudnościach dydaktycznych i metodach prowadzenia ćwiczeń z prawa finansowego

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

F O L IA IU R ID IC A 40, 1989

W ito ld K o nieczny

O NIEKTÓRYCH TRUDNOŚCIACH DYDAKTYCZNYCH I METODACH PROW ADZENIA ĆWICZEŃ Z PR AW A FINANSOW EGO

I. D IA G N O Z A

1. O bjaw y. Pro w adzen ie zajęć z praw a finansow eg o ze stu d e n ta mi stu dió w stacjo n arn y ch zw iązane jest z wielom a problem am i i tr u d -nościam i, szczególnie dla po czątk u jących ad eptów dy d ak ty k i u n iw er-sy teck iej. N a p o ty k ają oni na trudn ości, k tó re w ostateczn ym ro zrch unk u o wo cują n ieje d n o k ro tn ie n iedo statecznym i ocenam i na e g z a-m inie oraz zdua-m ieniea-m egzaa-m in atora, w y słu chu jącego przedziw nych n iekied y opinii i p rzek on ań stud en tów o sy stem ie in stytu cji praw a finan sow ego lub też n aty k ające g o się rów nie często na m ur zd ecy do -w an eg o m ilczenia po zadaniu py tan ia.

Jeżeli pominąć o bjaw y niew ątpliw eg o spadk u zain tereso w an ia stu dentó w studiow aniem , a naw et uczeniem się, k tó re do tk n ęły p rak ty cz -nie w szystk ie w y k ład a n e na w yd ziałach praw a przedm io ty (wynika to z sondy, jaką przepro w ad ziłem w śród licznych koleg ów p ro w ad zą-cych zajęcia sem in aryjn e i ćwiczeniowe), tak ie jak m anifestacy jny b rak zain teresow an ia, apatia, brak p y tań i wątpliw ości co do om a-w ian ego m ateriału , p ro te sty i oburzenie, a n aa-w et p rób y sk arg do a-władz w ydziału, w razie jak ie jk o lw iek p ró by od ejścia od tzw. m eto d y „p azno kcio w ej" itp. — praw o finanso we jak o przedm iot w yk ładu ch a ra k -tery z u je się pew nym i, sobie ty lk o właściw ym i cechami i w y w ołuje sw oiste reak cje studentów .

Do najw ażn iejszych zaliczyłbym rzeczyw iste niezrozum ienie w ielu elem entó w w y kład u oraz m aterii b ędącej przedm iotem ćwiczeń (po-szczególnych tem ató w , in sty tu cji praw ny ch , k o n k re tn y c h przepisów i ich uzasadnień). W moim przek o p aniu wiele neg aty w n y ch zjaw isk w dziedzinie d yd ak tyk i p raw a fii an so w eg o ma sw o je źródło w łaśn ie w trudn ościach ze zrozum ieniem przedm iotu. B rak zain teresow ania

przedm iotem na przyk ład , w y d a je się jed n ą z pocho dn ych jeg o n ie -zrozumienia,- tak że poczucie obcości w y kład an ej m aterii, poczucie jej n iep rzy staw an ia do ży cio w ych do św iadczeń stud enta, b ierze się chyba stąd w łaśnie.

W czasie p ro cesu d yd akty cznego , podczas ró żn eg o ro d zaju roz-m ów i spraw d zianów , w id ać w y ra źnie o bjaw y n ara stające g o u dużej g ru p y stu d en tów chaosu, o b ejm u jąceg o zaró w no p ojęcia (np. fu n d u-szu celo w eg o w różnych dziedzinach finansów, k red y tu bankow eg o i budżetow ego, poszczególnych podatków), jak i zjaw iska fun k cjo -nalne. C haos ten d aje się często zauw aży ć n aw et w czasie od pow ie-dzi egzam in acyjn ych , niezborny ch, n iepo radny ch , k ied y w szy stk o jest w odpowiedzi nie po w iązane ze sobą.

Studenci w czasie n au ki m ają tru dno ści ze zrozum ieniem i zapam iętaniezapam pojęć, lecz szczególne trudn ości p o jaw iają się p rzy p ró -bach łączenia zdoby tych wiadom ości w większe całości. Pró by uo gól-nienia, w skazania g en eraln y ch tren d ó w czy też uzasadnień instytucji lub po lityki p raw nej i finansow ej pań stw a — koń czą się (z m ałym i w y jątk am i) niepowodzeniem .

2. Przyczyny. Praw o fin an sow e na tle inny ch dziedzin praw a w y -różnia się tym, że w y m ag a ono znajom ości nie ty lk o zagadn ień ściśle praw n ych, lecz także d obrej znajom ości zagadnień ekonom icznych, a finan sow ych w szczególności. Praw a k arn ego , cywilnego, adm in i-stracy jn eg o , p raw a p racy i w ielu innych b ardziej szczegółow ych dzie- dztn p raw a można uczyć o pierając się na ak tu alny ch przepisach, po d-ręcznikach daneg o przedm iotu i ogólnym zasobie inform acji o zjaw is-kach jakie po siad a p rzeciętny człow iek stu d iujący na un iw ersy tecie. Po-znan ie i zrozum ienie np. zasad p raw a przew ozow ego nie w ym ag a u przed niej znajom ości problem ów k om un ik acyjny ch i tran spo rtow ych , a p raw o b udo w lane nie w ym aga studio w an ia inży nierii budownictw a.

O dm ien na jest, n iestety, sy tu a cja p raw a finansowego,- n orm u je ono stosun ki społeczne p ow stające na tle ruchu pieniąd za i w związku z ty m ruchem. Związek praw a z pojęciam i opisującym i no rm ow aną m a-terię jest ta k silny, że w żaden sposób nie da się oddzielić ty ch dwu k ate go rii: nie można nauczać p raw a finanso w eg o bez rów noczesnego p rzek azy w ania ele m en tarny ch choćby wiadomości na te m at no rm o-w aneg o przez prao-w o frag m en tu rzeczyo-wistości. Problem polega na tym, że owe wiadomości stan ow ią treść od rębny ch, tru d n ych i nie łu -bian ych przez stu d en tów nauk: ekonomii p olityczn ej i finansów.

Brak p odstaw ow ych n iek ied y w iadomości u stu den tó w z dziedziny ekonom ii po litycznej (kapitalizmu, ale p rzed e w szystkim socjalizmu!) jest moim zdaniem po dstaw ow ym problem em dy dak ty czny m dla osoby

n auczającej p raw a finansow ego. Ów b rak wiadomości w yn ika z k il-k u powodów ; są to m. in.:

1) niech ęć do ekonom ii po litycznej, w y n ik ając a często ze słabości d y d ak ty czn ej n au czający ch i podręczników , slogano w ych, pisan ych za-razem h erm ety czn ym językiem ;

2) n iep rzy sta w an ie treści p odręczn ik ów i tez w y k .adow ych do zjaw isk o bserw ow any ch przez stud en ta w o taczającej go rzeczy w

i-stości;

3) b rak teo retyc zne go w y jaśn ien ia tych zjaw isk, całkow ita b ezrad no ść in terp reta cy jn a w sto su n k u do no w ych zjaw isk, a w k o n se k -w en cji po m ijan ie ich -w tok u -w y kła du na rzecz p ogłęb iania roz-w ażań w k ieru n k u an alizy sub telny ch p o jęć ekonom icznych, np. z dziedziny efektyw ności inw esty cji łub racjo n alizacji w y bo ró w w h an d lu zag ra-nicznym — k om pletnie do niczego nie p rzy d atn y ch pracow niko m . Z tego w yn ika:

4) b rak d ostosow an ia p ro g ram u nauczania ekon om ii po litycznej do po trzeb w ydziałów praw a; p rzeład o w an ie go m ało isto tny m i szcze-gółam i z rów noczesny m zaniedbaniem tak isto tn y ch k w estii jak np. p rob lem y p ien iężno m o netarne, ró w no w ag a ryn k o w a i rów now ag a g o spo d arki jako całości, p ro cesy tw orzen ia i red y stry b u cji doch odu n a -rodow ego, czy rola k re d y tu b an kow eg o w go spodarce. C ałko wicie za-n iedb aza-ne są też p odstaw ow e zagadza-n ieza-nia fuza-n kcjo za-no w aza-n ia p rzed się-b io rstw i dlatego ty le czasu trzesię-ba pośw ięcić np. p o jęciu am ortyzacji, zanim zacznie się om aw iać p raw n e p rob lem y tw o rzen ia i p odziału fun -duszu am o rtyzacy jn ego w p rzedsiębiorstw ie.

Duże znaczenie ma także, w moim p rzek on an iu , długa p rzerw a m ię-dzy nauczaniem ekono m ii po litycznej na I ro ku stu dió w i p raw a fin afin so w eg o fin a IV ro k u — w tym czasie stud efin ci d aw fin o już zapom -nieli n aw et te o kru ch y wiedzy ek onom icznej, jak ie pośpiecznie w bi-jan o im do głowy na I, selekcy jn y m i nerw o w y m roku studiów. Z tego p u n k tu w idzenia, znacznie k o rzy stn iej był u ło żo ny p rog ram stu dió w o bow iązu jący w d ru g iej połow ie lat sześćdziesiątych; na I ro ku — eko nom ia p olityczn a kapitalizm u, n a II roku — ekono m ia p olityczna socjalizmu, na III ro ku — praw o finansow e. Zachow ana by ła n atu ral-n a ciągłość ral-n au czaral-n ia i u trw alaral-n ia p o jęć (iep e titio est m ater studiorum), a sam proces nauczania ekonomii nie był pośp ieszny, co także sp rzy -jało in ternaliza cji now y ch po jęć. W tym sy stem ie p raw o finansow e staw ało się k o ro ną k ształcen ia praw no -ek on om icznego stu d enta p raw a, obecnie — jest ty lk o jedn ym z wielkich, k azu isty czn y ch przedm io tów sp ecjalisty czny ch , k tó re po p ro stu trzeba zaliczyć.

In ny pow ód trud n ości w n au czan iu naszego przedm iotu tk wi w nim samym; je st nim n iezw yk ła zm ienność stanu p raw n eg o, w n iek tó rych

o kresach zm ien iająca się w ręcz w go nitw ę przepisów , trud n ą do o p ano w an ia n aw et dla sp ecjalistów w ysok iej klasy, nie m ówiąc już o stu dentach. W d o datku zakres przedm iotu, bardzo obszerny, p o ró w n y -w alny ty lko z n aj-w ięk szy m i przedm iotam i n auczanym i na -w ydziałach p raw a, takimi ja k p raw o cyw ilne i p raw o ad m in istracy jn e — stanow i tru d no ść sam w sobie.

Trudności te po głęb iane są d od atkow o przez coraz p ow szech n iej-szą m anierę pisan ia now ych przepisów . Jest w nich coraz w ięcej ka- zu istyk i, rzeczy do nauczen ia się na pam ięć, a coraz m niej zasad, re -gu ł ogólnych, p ozw alający ch Interpretować nieu n ik nio ne luki i n ieja s-ności w praw ie. Konieczność uczenia się przepisów na pam ięć, bez m ożliwości ich zrozum ienia i zaak cep tow an ia, wy klu cza rzeczywistą, sum ienn ą w iedzę o przedm iocie, na rzecz chwilow ego „w kucia" m a-teriału do egzam inu, a n astęp n ie ja k n ajszy bszeg o zapo m nienia go, by zrobić „m iejsce" n a now ą p o rcję w kuw aneg o m ate riału z in nego p rze d-miotu.

W reszcie kw estia wiążąca się z poprzednim i: podręczniki, sk ry p ty i lite ra tu ra arty k ułow a.

P rak tyczn ie rzecz biorąc, nie ma ak tu aln y ch p od ręczn ik ów i nie może ich być w sy tu acji, gd y u k azu ją się o ne w 2—3 lata od złożenia tek stó w w w y daw nictw ie. Przy tem pie zmian leg islacy jn ych , ja -kie o b serw ujem y już od lat, p odręczn iki w m omencie uk azan ia się są już w w ielkich p artiach zdezaktualizow ane. Podobna je st sy tu a cja ze skryptam i, chociaż w iele uczelni p rób u je się ratow ać ak tu alizu jąc je w trak cie druku.

Pozostają jedy n ie artyk u ły , jak o jed yn a w m iarę ak tu aln a lite ra -tu ra przedm io-tu. Trzeba jed nak pam iętać, że przy tłaczająca większość z nich ma jed y n ie o graniczon y w alo r dy d ak ty czny , poniew aż z reg u ły nie są one p isane z m yślą o od biorcy d opiero uczącym się, stu d iu ją-cym, lecz k ierow an e są do odb iorcy już w pełni przy go tow an eg o. Stąd d aje się zauw ażyć, że sporo arty k u łó w z n aszej dziedziny je st trud n o zrozu m iały ch dla stu den ta ze w zględu na w ycink ow ość om aw ianej te -m atyki, głębokość ujęcia i nie zawsze zrozu-m iały język, o peru jący pojęciam i z dziedziny ekonomii, ekonom iki, rachun kow ości i finansów. Nie bez znaczenia jest też pew na lakoniczność, skró tow ość ujęć, o sta tnio w ręcz w ym agan a przez w iększość redak cji. K orzystan ie z a rty k u łów jak o lite ra tu ry pom ocniczej n ak ład a na pro w ad ząceg o zajęcia do -datko w e obowiązki szczegółowego o bjaśnian ia treści artyk ułó w , ta k ab y m ieć pew ność, że zostały one n ależy cie zrozum iane przez stu -dentów . Pod żadnym pozorem nie n ależy ich trak to w ać, ja k lite ratu rę podręcznikową, pisaną z m yślą o nauczaniu, a nie z m yślą o po szerza-niu wiedzy.

II. T E R A PIA

W szystk ie w sk azan e w yżej n ajw ażn iejsze trudności w d y dak tyce praw a finansow eg o prow adzą do tego, że studen ci uczą się teg o praw a n iezby t chętnie, w dużej części nie rozum ieją go, słabo internalizu ją n aw et po dstaw o w e zasady i in sty tu cje teg o praw a. Uczą się go p o -w ierzcho-w nie i -w iedza ta łat-w o ulega zapom nieniu. Stan ten nak ład a na pro w ad zącego zajęcia z naszego przed m io tu szczególne obowiązki. W sytu acji, gdy b rak podręczników , gdy p rzepisy zm ieniają się z m siąca na m iesiąc, gdy polityka finan sowa pań stw a jest chw iejna i n ie-kied y tru d n o w y tłu m aczalna w racjo naln y ch kateg oriach , gdy sam i studenci w reszcie nie m ają p raw ie żadnych m oty w acji do rzeteln ej, po głębion ej nauki — nauczy ciel ak adem icki musi pok onać te p rz e-szko dy i doprow adzić stud en ta do egzam inu z w e w n ętrzn ym poczuciem że ten zna i zrozum ie, w sposób choćby do stateczny, m aterię p rz ed -m iotu i że pew n e residua tej w ied zy pozw olą stu den to w i w przyszło ści utrzy m y w ać się w przek o nan iu , że jest osobą z w yk ształceniem p raw -niczym.

M etod y prow adzenia zajęć, m ające pok on ać w spo m niane trudności, można podzielić z grub sza na dwie grupy:

— m eto dy akty w izu jące prow ad zącego zajęcia, — m etod y akty w izu jące studen tów .

Bez am bicji na w sk azanie w szy stk ich istn iejący ch m etod, do p ierw -szych m ożna zaliczyć np. m etodę w yk ład o w ą prow adzenia ćwiczeń, w k tó rej p ro w ad zący zajęcia po ry tu aln ym p rzep y taniu k ilku stu d e n tów p rzy stęp u je do w y kładu na tem at problem ów, stanow iących te m aty k ę ćwiczeń, k tó ry jest lepszym lub gorszym streszczeniem w y -k ład u -ku rsow eg o i treści n ie-któ ry ch podręczni-ków . Mimo, że dość m ę-cząca, jest to w grun cie rzeczy n ajłatw iejsza m etod a prow ad zenia ćwi-czeń. Ma ona także pew n e w alo ry (głów nie dla stu den tów nie cho-dzących na w ykład y), poniew aż pozwala w y pełn ić lukę, spo wo dow an ą brakiem p od ręczn ikó w i skryptów , a jeżeli w yk ład je st w ystarcz ająco sta ran n ie p rzy g o tow an y na p od staw ie ak tó w praw nych , litera tu ry , z uw zględnieniem bieżących prob lem ów — może m ieć spo re w alo ry poznawcze. Podstaw ow ą w adą tej m etody jest po zo staw ien ie stu d entów w stan ie bierności in tele k tu aln ej; bardzo szybko okazuje się, że stałe stosow an ie te j m eto dy na ćw iczeniach prow adzi do szy bkiego znużenia słuchaczy. Rzadko też zdarza się, by bardzo m łody n iekied y p ra cow nik pro w ad zący ćwiczenia po trafił na dłuższą m etę przy g o tow y -w ać się pra-w idło-w o do pop ro-w adzen ia całego cyklu -wykładó-w.

Inn ą m etod ą silnie ak tyw izu jącą prow ad zącego zajęcia, lecz także p ob udzającą słuch aczy jest m etoda so k ratyczna, m etoda p y tań i od

-powiedzi. Z w łasnego do św iadczenia wiem, że d aje ona b ardzo dobre wyniki — pozwala słuchaczom sam odzielnie form ułow ać pew n e w nio ski na po dstaw ie serii p y tań i odpow iedzi na nie i rów nocześnie śle -dzić to k rozum owania nie tylko nauczyciela, lecz całej grup y. Bardzo cenn a w te j m etodzie jest możliwość, a n aw et nieu nik nion a ko nieczność k o ryg o w ania niepraw id ło w y ch odpowiedzi nie tylko przez p ro w ad zącego zajęcia, lecz przez stu den tów z grupy. N iek ied y naw et w a r to spro w o ko w ać niep raw id łow e odpow iedzi, aby ukazać k o n sek w en -cje p rzy jęcia tak ieg o stanow iska. Grupa, jak o całość ma p rzy tej m e-todzie poczucie o dk ryw an ia, w y m yślan ia św iata, a tym sam ym łatw iej a k cep tu je (a więc i zapam iętuje) wyniki rozum owania. R ów nocześnie stud enci p ozn ają coś, co m ożna b y nazw ać „ku ch nią" m yślenia; sposo-by sta w ian ia p y tań i problem ów oraz sposob y form ułow ania od pow ie-dzi, ta k aby praw idłow o o pisyw ały rzeczywistość.

T rzeba jedn ak stw ierdzić, że m etoda ta jest bardzo tru d n a dla p ro -w ad ząceg o zajęcia. W ym aga ona dość żm udnego p rzy g oto -w ania się, p rec y zy jn eg o rozpisania tem atyk i ćwiczeń na problem y, a tych na p ytania, p rzy czym do p y tań n ależy przew id zieć różne w a rian ty od-powiedzi, a więc i serie py tań ko ry g u jący ch . Z biegiem lat naby w a się jed n a k pew nej w praw y i m etoda ta d aje się w ted y stoso w ać n ie -k iedy n aw et ad hoc, w m om encie po w stan ia p otrzeb y jej zasto so w a-nia. Mimo, że jest to m etoda atrak cy jn a, dynam iczna, nie dop uszcza-jąca do znudzenia — nie daje się ona jed n ak zastoso w ać do w szy stkich p rob lem ów o m aw iany ch na ćwiczeniach, na ogół m ożna ją sto -sować ty lko do p ew n ych w yb rany ch zagadnień.

Do m etod silnie ak tyw izu jącyc h stu dentów n ależy m etod a kazuso- wa. W y m aga ona od p ro w ad ząceg o zajęcia d osk onałej znajom ości p re -zentow an ych kazusów, nie może on skom pro m itow ać się n ajm niejszym błędem , czy n ieznajom ością p rzepisów związanych z kazusem. M etoda ta może b yć sto sow ana w k ilku w a riantach , od w spólnego rozw iązy-w ania przez g ru pę jed neg o kazusu, po przez podział stu d entó iązy-w na k il-ka grup, z k tó rych il-każda ro zw iązuje sw oje zadanie, a n astępn ie referu je w yn ik przed całą greferupą, aż po inscenizow anie m ałych gier sy tu -acyjn ych, g dy w szyscy ćwiczący studenci lub też k ilku z nich stają się kom isją sejm ową b udżetu i p lan u gospodarczego, odw oławczą k o m isją po datk o w ą lub członkam i rad y praco w niczej albo gru pą d o rad -ców m inistra finansów. M eto da ta szczególnie d obrze sp raw d za się p rzy om awianiu prob lem aty ki pod atko w ej, dewizow ej, niek tó ry ch zag adn ień budżetow ych i bank o w ych oraz problem ów po lity ki fin an -sowej.

W ym aga ona bardzo staran n eg o do brania kazusów , k tó re m uszą być niezbyt skom plikow ane, lecz zarazem dobrze o dd ające isto tę om

awianego problem u, m ożliwie k rótkie, łatw e do zainscenizow ania w w a ru n -kach pro w adzo ny ch ćwiczeń.

Od m ianą tej m etody, w pro w ad zo ną przed kilku laty w naszym Za-kład zie Praw a Finan sow ego przez doc. M arię Jan kow iczow ą, są w i-zyty gru p stu den tó w na rozpraw ach przed Naczelnym Sądem A dm ini-stracy jn ym . Pozyty w ne sk utki tak ich w yp raw są tru dn e do p rzece n ie-nia, d y sk usje na ćwiczeniach om aw iający ch w izy tą w NSA są na ogół żywe, p ełn e sporów . W idać, że stud en ci uświadom ili sobie celowość i k o n k retn e skutki pew nych rozw iązań praw ny ch , że poczuli sen s i p o trzeb ę stu diow ania — zobaczyli praw o w działaniu. W izy ty tak ie w y -m agają sporo w ysiłku organ izacyjn ego , lecz pozwala to np. o dp ow ied-nio ułożyć w ok an dę w danym dniu, tak, aby dać stud en tom możliwie szeroki przekró j sp raw finansow y ch sądzonych przez NSA. Form a ta jest do stęp na w ielu ośrodkom akad em ick im w k raju, a i NSA odnosi się do tego p om y słu na ogół p ozy tyw nie.

O prócz w sp om nian ych w yżej m ożna stoso w ać jeszcze inn e m etody ak ty w izu jące stud entó w , chociaż w moim przek o n an iu nie są one ró w -nie w y dajn e, jak wy żej om ówione. M etoda referató w zwiększa swą siłę od działy w an ia dy daktycznego , gdy referat nie jest p rzy go tow an y przez jedn ego stu d en ta , lecz przez gru pę kilku (najlepiej 3—4) stu -dentów.

Pobudza zainteresow anie nauk ą także okresow e robien ie m ini-spra- wdzianów, zawsze zapow iadan ych , niek iedy w pisy w an ych do listy ocen, a n iek iedy nie w pisyw any ch . C iekaw e są skutki tych drugich, p isa n ych anonim owo, a n astęp n ie om aw ianych w spólnie z grupą, n a ty c h -m iast po spraw dzianie; w arto też dać kilka p rac do sp raw dzen ia i o-m ó-w ienia poszczeg ólnym członkom grupy. Ta form a dość o biek ty ó-w nie po kazu je stu den to w i poziom jeg o wiedzy, a zarazem un ik a stresu zw iązaneg o z pisan iem pow ażn ej „klasów ki". M ożliwość oceny cu -dzych błędó w uśw iadam ia i niewiedzę własną. D ośw iadczenie poucza, że na p rzepro w adzenie i om ówienie tak ieg o sp raw dzian u w 15 osobo -w ej grupie -w y starcza około 35— 40 m inut. Pragn ę je d n ak podkreślić, że n ieu nik nion e i bard zo cenne d yd ak ty cznie (chociaż nie łu biane przez stud entów i pracow ników ) są po w ażne sp raw d zian y pisem ne lub u stn e o ch ara k te rz e kolokw iów, przep ro w ad zan e p rzyn ajm n iej raz w sem e-strze. O dp ow iednio p rzem yślan y system p y tan ia stud entó w na ćw icze-niach, po łączon y ze spraw dzianam i, zap ew nia n iezbędn y ele m en t k aż-dego uczen ia się, owo lepetitio.

W y b ór m eto d y prow ad zenia ćwiczeń zależy od celu dyd ak tyczn ego , jaki chcem y osiągnąć. Cel te n uzależn ion y jest od stosun ku w y kładu k ursow ego do ćwiczeń. M ogą one obejm ow ać treści w ogóle nie p o -ru szan e na w ykładzie, a m ogą też pog łębiać w yb ran e zagadn ienia,

k tó re by ły na w y kładzie ty lk o sygn alizow ane. M ożna w reszcie w y -obrazić sobie dw a stosunkow o niezależne cy klé zagadnień, om aw iane na w y k ład zie i na ćw iczen iach (np. w yk ład p ośw ięco ny in stytucjom finansow ym , a ćw iczenia — p raw u finansowem u). Każde z ty ch roz-w iązań roz-w ym aga nieco innego po dejścia m etod yczn eg o do ćroz-wiczeń. W y bó r celu d yd akty czn ego ułatw ia też, bądź u tru d nia rozw iązanie p ew n ych dy lem ató w syg n alizow any ch na wstępie. Jeżeli przyjm iem y, że zależy nam na uczen iu stu d en tów p raw a fin ansow eg o, to zm ienność tego p raw a będzie bardzo u trud n iać proces dy daktyczn y; bardzo tru d -n y je st w ted y także w y bó r poziom u szczegółow ości uczo-n ego praw a. Gdy n ato m iast zadowolim y się nauczan iem po dstaw sy stem u fin anso-w ego oraz in sty tu cji finanso anso-w ych z położeniem n acisk u na ich anso-w zajem ne zależno ści oraz rolę w fin an sach p ań stw a — obo w iązu jące p r a -wo m ożna po tra kto w ać jak o eg zem p lifik ację pew n ych m ożliw ych ro z-w iązań i z-w ted y jeg o zm ienność ma m n iejsze znaczen ie dla p ro cesu

dy daktyczneg o.

N a zakoń czenie w arto zwrócić uw agę na pew ne asp ek ty p row ad ze-nia ćwiczeń, k tó re m ają n iew iele w spó ln eg o z m etodyk ą, lecz są zw ią-zane z osobowością p ro w ad zącego zajęcia i są chyba ró w nie w ażn e jak sp raw y m etodyki. Nie spełn ią założeń d yd aktyczn ych ćwiczenia p ro w ad zone w edług n ajd o sko n alszy ch założeń m eto dycznych, jeżeli będą one po p ro stu nu dn e lub pro w ad zon e w atm osferze ter ro ru p sy chicznego. Pro w ad zący zajęcia m usi być nie ty lk o św ietnie p rzy g o to -w an ym sp ecjalistą -w ram ach -w ąsk ieg o przedm iotu, lecz m usi także um ieć u kazać związki tego p rzedm iotu z szerokim i zjaw iskam i życia p olityczneg o i społecznego, m usi um ieć prow ad zić przedm io t z tzw. „o ddechem ". W te d y n aw et n ajnu d n iejsze p rob lem y k lasyfik acji b u d -żetow ej stają się pasjo nu jący m i zagad nieniam i polityczn ym i, a ku m ulac ja po datk o w a — problem em z zak resu dem okracji, rów ności ek o n o -m icznej spo łeczeń stw a i po lity ki społecznej. N iez-m iern ie w ażny jest tak że hum or, pew ne rozluźnienie i sw oboda w prow adzeniu zajęć, o k a -zyw an ie sym patii do słuchaczy. W szyscy chyba zauważyliśm y, że w grupach, k tó re lub im y — zajęcia pro wadzi się lep iej. W reszcie — la st b ut n o t lea st — nieo dłącznie zw iązany z naszym zawodem e le-m en t ak to rstw a, niezbędn y do w yczucia n a stro ju sali oraz takto w n ego zasto sow ania żartu, gestu, intonacji.

K a te d r a P ra w a F in a n s o w e g o U n iw e rs y te t W a rs z a w s k i

W d y s k u s ji u d z ia t w z ię li: p ro f, d r h a b . J e r z y H a ra s im o w ic z (U n iw e rs y te t W a r -s z a w -s k i, pro f, d r h a b . E u g e n iu -s z T e g le r (U n iw e r-s y te t S z c ze o iń -s ki), do c . d r h a b . R y sz a rd M a s ta ls k i ( U n iw e rs y te t W r o c ła w s k i), d o c . d r h a b . J e r z y M a łe c k i (Uni-w e rs y t e t im . A d a m a M ic k ie (Uni-w ic z a (Uni-w P o z n a n iu ), p ro l. d r h a b . A p o lo n iu s z K o s te c k i (U n iw e r s y te t J a g ie llo ń s k i), m g r A n d rz e j Il u c h l a (U n iw e rs y te t W ro c ła w s k i), p rof, d r J a n u s z W ie rz b ic k i (A k a d e m ia E k o n o m ic z n a w P o z n a n iu ), do c. d r h a b . W a c ła w G o ro n o w s k i (U n iw e rs y te t W a rs z a w s k i), prof, d r h a b . L eo n K u ro w s k i (U n iw e rs y te t W a rs z a w s k i), d r W ito ld K o n ie c z n y (U n iw e r s y te t W a rs z a w s k i), p ro f, d r ha b. N a t a li a G a jl (U n iw e rs y te t Ł ódzki).

W ito ld K o n ie c z n y

O N SO M E D ID A C T IC D IFFIC U L T IE S A N D M E T H O D S O F C O N D U C T IN G PR A C T IC A L C L A SSE S O F F IN A N C IA L L A W

C o n d u c tin g p ra c ti c a l c la s s e s of fin a n c ia l la w w ith s t u d e n ts is c o n n e c te d w ith m a n y p ro b le m s a n d d iffic u ltie s , w h ic h r e s u l ts , a m o n g o th e rs , fro m t h e fa c t t h a t fin a n c ia l la w as a s u b je c t of le c t u re is c h a ra c te ri z e d b y c e r ta in s p e c ific fe a t u re s a n d c a u s e s s p e c ific r e a c tio n s of s tu d e n ts .

O n e of th e m o s t im p o r ta n t d iff ic u ltie s is a n a c tu a l m is u n d e r s ta n d in g of m a n y e le m e n ts of le c t u r e a n d o f th e m a tte rs of c la s s e s . D u rin g th e ir s tu d y s tu d e n ts h a v e d iffic u ltie s w ith u n d e rs ta n d in g a n d m e m o riz in g th e id e a s , b u t p a r ti c u l a r d iffic u ltie s a p p e a r w h e n a tt e m p t in g to s y n th e tiz e th e a c q u ir e d in fo rm a tio n in la r g e r u n its . A tte m p ts to g e n e ra liz e , to s h o w tr e n d s , to m o tiv a te in s tit u tio n s , o r le g a l a n d fi-n a fi-n c ia l p o lic y of th e s ta te , fifi-n is h (w ith fe w e x c e p tio fi-n s ) ifi-n a fa ilu re .

T h e re а те m a n y re a s o n s for th is s i tu a tio n . F irs t of a ll, fin a n c ia l la w d i s tin -g u is h e s its e lf a -g a in s t th e b a c k -g ro u n d of o th e r b ra n c h e s of la w b y re q u ir e m e n t of k n o w le d g e of n o t o n ly s t ri c tl y le g a l m a tte rs , b u t a ls o of a g o o d k n o w le d g e of p ro b le m s of e c o n o m y , a n d in p a r ti c u l a r of fin a n c e . L ac k of s o m e tim e s b a s ic k n o w -le d g e of e c o n o m ic s of s t u d e n ts is th e p ri m a ry d id a c tic p ro b -le m of a p e rs o n te a c h in g fin a n c ia l law .

A n o t h e r d iffic u lty in te a c h i n g of th e s u b je c t lie s in its e lf: it is a n u s u s u a l u n s t a b ili ty of le g a l s ta te ; in s o m e p e rio d s re g u la ti o n s s im p ly c h a s e o n e a n o th e r. T h e d iffic u ltie s a re a d d iti o n a l ly d e e p e n e d b y th e m o re a n d m o re p o p u la r m a n n e r of d ra w in g up n e w re g u la ti o n s . T h e y c o n ta i n m o re a n d m o re c a s u is try , th in g s to b e m e m o riz e d , a n d le s s a n d le s s p r in c ip le s , g e n e ra l ru le s , e n a b l in g in t e r p re t a ti o n of u n a v o id a b le g a p s a n d a m b ig u itie s of la w .

F i n a lly , th e q u e s tio n re la te d to th e fo rm e r o n e s : h a n d b o o k s , s u b lite r a tu r e h a n d -b o o k s a n d a rtic l e s . A t th e s p e e d of le g is la ti v e m o d ific a tio n s o -b s e rv e d fo r y e a rs , h a n d b o o k s a t th e m o m e n t of a p p e a r in g a r e in la rg e p a rts a lr e a d y o u td a t e d . T h e s it u a t io n w it h s u b - li te r a tu r e h a n d b o o k s is s im ila r. W h a t re m a in s a re a rtic le s , w h ic h a re th e o n ly re l a t iv e l y u p to d a t e li te r a t u r e on th e s u b je c t . H o w e v e r, a v a s t m a jo -r it y of thejiij h a v e o n ly a lim ite d d id a c t ic v a lu e , s in c e as a -r u le th e y a -r e n o t w r i tte n for s t u d e n ts , b u t a d d r e s s e d to a fu lly p r e p a r e d r e c e iv e r .

A ll th e a b o v e m e n tio n e d m a in d iffic u ltie s in d id a c tic s of fin a n c ia l la w im p o s e s p e c ia l d u tie s o n th e p e rs o n c o n d u c tin g c la s s e s w ith s tu d e n ts . In th is re s p e c t,

th e c h o ic e of m e th o d s of c o n d u c tin g c la s s e s b e c o m e s e s s e n tia lly im p o rta n t. T he m e th o d s m a y b e g e n e ra ll y d iv id e d in to tw o g ro u p s : 1) th o s e a c ti v iz in g th e p e rs o n c o n d u c tin g c la s s e s , 2) th o s e a c tiv iz in g th e s tu d e n ts . T h e fir s t g ro u p in c lu d e s le c t u rin g a n d th e g u e s t io n - a n s w e r m e th o d . T h e s e c o n d g ro u p re p re s e n ts m o re fa v o u ra b l e m e th o d s , s in c e it d o e s n o t le a v e th e s t u d e n ts in te ll e c tu a lly p a s s iv e , w h a t h a p p e n s in th e c a s e of th e l e c tu ri n g m e th o d . T h e s e c o n d g ro u p c o m p ris e s th e c a s e m e th o d , w h ic h c a n b e u s e d in s o m e v a ria n ts , e .g . a c a s e c o n s id e r e d b y th e w h o le g ro u p , d iv is io n of s t u d e n ts in to s a m e g ro u p s of w h ic h e a c h is s o lv in g its o w n c a s e , e tc . T h is m e th o d d e m a n d s a c a re f u l c h o ic e of c a s e s , w h ic h c a n n o t b e to o c o m p lic a te d b u t s h o u ld p ro p e rly re fl e c t th e s u b s ta n c e of t h e d is c u s s e d p ro b le m . A v a ria ti o n o f th e m e th o d a re v is its o f s tu d e n ts ' g r o u p s to tr ia l s in th e H ig h C o u rt of A d m in is tra t io n , w h ic h e n a b le s th e s t u d e n ts to s e e th e la w in a c tio n . S om e o th e r m e th o d s of a c tiv iz a t io n of s tu d e n ts a re th e m e th o d o f w ritin g r e p o rts a n d t h e m e th o d of t e s ts , w h ic h h o w e v e r a re le s s e ffe c tiv e th a n t h e a b o v e m e n tio n e d m e th o d s of th e s e c o n d g ro u p . T h e c h o ic e of th e m e th o d of c o n d u c tin g c la s s e s d e p e n d s o n th e d id a c tic g o a l to b e a c h i e v e d . T h a t g o a l d e p e n d s o n th e r e la tio n s h ip of th e c o u rs e of le c tu r e s w ith t h e p r a c t ic a l c la s s e s . T h e c la s s e s m a y in c lu d e m a tt e r s n o t d e a l t w ith a t a ll in th e le c tu re s , o r e ls e t h e y c a n d e a l m o re th o r o u g h ly w ith s o m e s e le c te d p ro b le m s o n ly a n n o u n c e d in t h e le c tu re s . A ls o o n e m o re a s p e c t of c o n d u c tin g c la s s e s is a c tu a l ly im p o r ta n t, a lth o u g h n o t d i re c tl y r e la te d to d a da c tic s, b u t c o n n e c te d w ith th e p e r s o n a li ty of th e a c a -d e m ic te a c h e r . T h a t p e rs o n m u s t n o t o n ly b e a n e x p e r t in th e n a r ro w s p e c ific s u b je c t, b u t a ls o m u s t b e a b le to s h o w th e re la tio n s h ip of t h e s u b j e c t w ith b ro a d p h e n o m e n a of p o litic a l a n d s o c ia l life . It is a ls o e x tr e m e l y im p o r ta n t to b e a t e a s e w h e n c o n d u c tin g c la s s e s , to s h o w fri e n d li n e s s to t h e s tu d e n ts , a n d e v e n to a p p ly s o m e e le m e n ts of a c to r's a b ility , n e c e s s a r y to fe e l a n d c o n tr o l t h e m o o d of th e a u d ie n c e .