Konkurencyjność sektora innowacyjnych mikroprzedsiębiorstw w gospodarce opartej na wiedzy na przykładzie Polski w latach 2000-2010

Milena Filipowska

KONKURENCYJNOŚĆ SEKTORA

INNOWACYJNYCH MIKROPRZEDSIĘBIORSTW

W GOSPODARCE OPARTEJ NA WIEDZY

NA PRZYKŁADZIE POLSKI W LATACH 2000-2010

Rozprawa doktorska

Promotor:

dr hab. Ewa Łaźniewska, prof. nadzw. UEP

Katedra Konkurencyjności Międzynarodowej Poznań 2014

SPIS TREŚCI

WSTĘP ... 4

Rozdział 1 PODSTAWY TEORETYCZNE KONKURENCYJNOŚCI NA POZIOMIE MIKROEKONOMICZNYM ... 16

1.1. Rozwój poglądów na problematykę konkurencji w naukach ekonomicznych ... 16

1.2. Definicja i klasyfikacja konkurencyjności przedsiębiorstw ... 29

1.3. Czynniki kształtujące konkurencyjność przedsiębiorstwa ... 41

1.4. Innowacje jako źródło przewagi konkurencyjnej ... 46

Rozdział 2 WIEDZA W KSZTAŁTOWANIU KONKURENCYJNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW . 54 2.1. Koncepcja gospodarki opartej na wiedzy ... 54

2.2. Stan i perspektywy rozwoju gospodarki opartej na wiedzy ... ………69

2.3. Realizacja założeń strategii lizbońskiej ... 71

2.4. Europa 2020 – nowa strategia dla Europy ... 80

Rozdział 3 ROZWÓJ MIKROPRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE W LATACH 2000-2010 ... 91

3.1. Dynamika rozwoju i znaczenie mikroprzedsiębiorstw w gospodarce ... 91

3.2. Zróżnicowanie w strukturze branżowej ... 104

3.3. Kondycja mikroprzedsiębiorstw w czasie gorszej koniunktury gospodarczej ... 110

Rozdział 4 ISTOTA I ZNACZENIE INNOWACYJNOŚCI W BUDOWANIU PRZEWAGI KONKURENCYJNEJ MIKROPRZEDSIĘBIORSTW W GOSPODARCE OPARTEJ NA WIEDZY W POLSCE W LATACH 2000-2010 ... 121

4.1. Działalność innowacyjna mikroprzedsiębiorstw ... 121

4.2. Polityka wspierania innowacyjności mikroprzedsiębiorstw ... 158

Rozdział 5

REKOMENDACJE DLA SEKTORA MIKROPRZEDSIĘBIORSTW ORAZ

WNIOSKI ROZSZERZAJĄCE DEFINICJĘ INNOWACYJNEGO

MIKROPRZEDSIĘBIORSTWA ... 166

ZAKOŃCZENIE ... 185

BIBLIOGRAFIA ... 189

SPIS TABEL ... 208

WSTĘP

Uzasadnienie wyboru tematu rozprawy

Transformacja ustrojowa oraz coraz intensywniejsza współzależność gospodarki od zjawisk zachodzących w skali światowej, a także zmiany zachodzące w obszarze współczesnych procesów gospodarczych, określane mianem „nowej gospodarki”, wywołały głębokie zmiany w gospodarce polskiej i rozległe skutki w mechanizmach konkurencji przedsiębiorstw [UOKiK 2010]. Współcześnie działające przedsiębiorstwa borykają się z coraz trudniejszymi i bardziej skomplikowanymi warunkami rozwoju. Należą do nich między innymi wzrost agresywności i tzw. turbulencji przedsiębiorstwa (wyrażającej się we wzroście nowości i szybkości zmian oraz złożoności i intensywności otoczenia), niespotykana dotąd dynamika procesów globalizacyjnych, nowe wymogi konkurencyjne i natężenie konkurencji a także bardzo szybki postęp technologiczny. Każde przedsiębiorstwo chcące odnieść sukces musi efektywnie wykorzystywać posiadane zasoby rzeczowe, finansowe czy potencjał pracowników oraz dokonywać analizy otoczenia, w którym działa. W związku z tym przedsiębiorstwa stale się zmieniają, musząc dostosowywać funkcje, cele i zadania, czy metody organizacji i zarządzania do zmieniających się warunków działalności gospodarczej [Grzebyk 2009]. Zapewnienie konkurencyjności, poszukiwanie i umiejętne wykorzystywanie jej źródeł, jest we współczesnym świecie jednym z najważniejszych wyzwań, przed jakimi stają wszystkie podmioty gospodarcze. Wzrost konkurencji, zmieniające się wymagania nabywców, oraz zmniejszające się znaczenie instrumentów cenowych na rzecz instrumentów pozacenowych, a także skracanie się cykli życia produktów to tylko niektóre zmiany w otoczeniu zewnętrznym. Chcąc zwiększyć efektywność gospodarowania i rozwój przedsiębiorstw, skutecznie konkurować na rynku i zaspokajać potrzeby nabywców, osiągając przy tym

jego konkurencyjność, trzeba wprowadzać innowacje. Wiedza zaś stała się zasobem strategicznym we wdrażaniu innowacji [Domański 2004, s. 268-281; Macias 2007]. Zdolność

do wytwarzania, gromadzenia i wykorzystywania wiedzy jest podstawą przewagi konkurencyjnej na co uwagę zwracał P. Drucer (1999), zauważając, że wiedza nie jest wprawdzie jedynym źródłem ich przewagi, ale za to najważniejszym. Pogląd ten jest powszechnie przyjmowany również przez innych autorów (np. Limański 2011; Skrzypek 2011; Makulska 2012).

Jednym z głównych powodów skłaniających polskie zakłady pracy do innowacji jest silna presja konkurencyjna oraz chęć utrzymania się na rynku. Wiąże się to głównie z ekspansją przedsiębiorstwa na rynki zbytu położone poza granicami kraju, z wejściem do branży przed-siębiorstw zagranicznych o większej zdolności konkurencyjnej i umiejętności jej wykorzy-stania. Przedsiębiorstwa uczą się lepiej zarządzać własnym potencjałem, wciąż jednak nie doceniają roli innowacji w podnoszeniu konkurencyjności. Stale zbyt małą jest wiedza na temat innowacji, by przedsiębiorstwo uznało ją za źródło przewagi konkurencyjnej. Potrzeba zintensyfikowania działań w kierunku rozwoju innowacji w polskich przedsiębiorstwach to zagadnienie regularnie pojawiające się w praktyce gospodarczej oraz znajdujące odzwierciedlenie w krajowej literaturze przedmiotu. Innowacyjność jest bowiem przejawem zmian zachodzących w przedsiębiorstwie oraz w otoczeniu podlegającym procesowi globalizacji, wpływającym znacząco na zwiększenie poziomu konkurencyjności gospodarki. Budowanie przewagi konkurencyjnej opartej na działalności innowacyjnej przedsiębiorstw oraz procesach systemowego kształtowania tzw. kultury innowacji w społeczeństwie znalazło odzwierciedlenie w działaniach Unii Europejskiej. Podkreśla się znaczenie innowacji w kluczowych dokumentach strategicznych Unii Europejskiej, zarówno w przyjętej na lata 2000-2010 strategii lizbońskiej, jak i w obecnie obowiązującej strategii –

Europa 2020. Przedsiębiorstwa są ważnym czynnikiem przyczyniającym się do wzrostu

gospodarczego [Beck, Demirguc-Kunt i Levine 2005], a w szczególności te, które są innowacyjne, gdyż to one dynamizują gospodarkę [OECD 2006a]. Szczególne znaczenie w strukturze, nie tylko polskiej gospodarki, ale też wielu innych krajów Unii Europejskiej mają małe podmioty, określane mianem mikroprzedsiębiorstw. Wprawdzie ich potencjał, mierzony zasobami pracy, strumieniem przychodów oraz zasobami kapitału jest relatywnie najmniejszy, a mimo, to ich znaczenie w gospodarce narodowej jest bardzo duże. Same też należą do istotnego stymulatora rozwoju gospodarczego. Wynika to przede wszystkim liczebności, bowiem sektor mikroprzedsiębiorstw jest w Polsce największym pracodawcą. Ponadto ich funkcjonowanie odzwierciedla przedsiębiorczość społeczeństwa i oprócz przedsiębiorstw małych i średnich, stanowi przejaw zdrowej konkurencji

[Skowronek-Milczarek 2003]. W Polsce, podobnie jak w całej UE, najmniejsze podmioty generują około jednej piątej wartości dodanej przedsiębiorstw, stanowiąc przy tym ponad dziewięć na dziesięć wszystkich firm (96%), dając pracę 40% pracujących w przedsiębiorstwach [PARP 2011]. Cechą tego sektora w Polsce jest jednak jego niewielki rozwój w porównaniu z innymi państwami Unii Europejskiej i ograniczony zakres oddolnej innowacyjności. Prowadzenie działalności innowacyjnej jest szczególnie istotne, nie tylko ze względu na wpływ na ich rozwój, ale również pośrednio na rozwój całej gospodarki. Negatywnym zjawiskiem dodatkowo jest brak zainteresowania wdrażaniem innowacji w przyszłości. Z tego względu głównymi instrumentami konkurowania są, i prawdopodobnie pozostaną, cena i jakość produktów. Wskazuje to na konieczność podjęcia intensywnych działań promujących postawy proinnowacyjne mikroprzedsiębiorców. Wraz z przechodzeniem od gospodarki przemysłowej do gospodarki opartej na wiedzy o rozwoju przedsiębiorstw w coraz większym stopniu decydują jednak nie tyle zasoby rzeczowe i finansowe firm, co ich zasoby intelektualne, zwłaszcza wiedza i właściwe jej przetwarzanie. Dotyczy to przy tym nie tylko przedsiębiorstw dużych, ale również firm mikro. Co ważne, przedsiębiorstwa zaliczane do sektora mikroprzedsiębiorstwa charakteryzują się jednak odmiennymi, specyficznymi cechami, które umożliwiają im skuteczne konkurowanie z dużymi firmami. Mikrofirmy są bardziej elastyczne w wyszukiwaniu i wypełnianiu nisz rynkowych, dzięki czemu potrafią szybciej reagować na zmiany w otoczeniu, a zorientowanie ich działalności na konsumenta, w tym często bardzo dobra znajomość nabywców, powoduje, iż oferta towarowa skierowana jest do tych segmentów rynku i odbiorców, którzy osiągają niższe dochody i często mają mniejsze wymagania jakościowe. Taka specyfikacja warunkuje stopień rozprzestrzenienia oferty asortymentowej, bowiem łatwiejsze jest wchodzenie z produktami do rozdrobnionej sieci handlowej, a jednocześnie wykorzystywanie dotychczas stosowanych tradycyjnych technologii. Mikroprzedsiębiorstwa znacznie łatwiej wchodzą też w układy kooperacyjne, a przepływ informacji wewnątrz firmy jest szybszy, dzięki czemu rozwija się przedsiębiorczość i determinacja w realizacji założonych celów. Mimo takich „zasług” wciąż wiedza na temat uwarunkowań działalności tego sektora jest znikoma, zwłaszcza wśród samym zainteresowanych. Tymczasem funkcjonowanie we współczesnej gospodarce, determinowanej procesami globalizacyjnymi, wymusza poszukiwanie źródeł trwałej przewagi konkurencyjnej. W związku z tym konieczne jest uzupełnienie wiedzy w zakresie istotnych czynników mających wpływ na ich funkcjonowanie i trwałość oraz zwrócenie uwagi na innowacje i zdolność do bycia innowacyjnym w kształtowaniu

konkurencyjnej przedsiębiorstw wskazują w literaturze autorzy wielu prac teoretycznych (M. Porter, P.F. Drucker, W. Grudzewski, I. Hejduk, H. Simon, G. Hamel, C.K. Prahalad). Niniejsza praca stanowi próbę uzupełnienia wiedzy w tym zakresie. Opisywany problem badawczy jest tym bardziej uzasadniony, iż dotychczas sektora mikroprzedsiębiorstw nie wyodrębniano nawet w statystykach Głównego Urzędu Statystycznego, mimo jego znacznej liczebności. Również w literaturze przedmiotu mikroprzedsiębiorstwa nie stanowią odrębnej jednostki zainteresowania i włączane są często w analizie do kategorii firm małych, nie tylko w zagadnieniach dotyczących wskaźników liczbowych, ale również w rozważaniach dotyczących uwarunkowań ich funkcjonowania.

Cel pracy i hipotezy badawcze

Zbadanie stanu sektora innowacyjnych mikroprzedsiębiorstw w Polsce w latach 2000-2010, w tym uwarunkowań ich aktywności innowacyjnej oraz próba określenia czynników wpływających na ich konkurencyjność sektora w gospodarce, która jest oparta na wiedzy – to zasadniczy cel niniejszej pracy.

Oprócz celu głównego, sformułowano dalsze cele poznawcze i normatywne, służące realizacji celu głównego. Do celów poznawczych rozprawy należy:

− usystematyzowanie obecnego stanu wiedzy teoretycznej w zakresie konkurencyjności przedsiębiorstw dla określenia innowacyjnego mikroprzedsiębiorstwa,

− ustalenie wpływu innowacji na konkurencyjność współczesnych mikroprzedsiębiorstw w Polsce i jej powiązania z oddziaływaniem rynku,

− określenie źródeł oraz warunków sprzyjających wdrażaniu innowacji w mikroprzedsiębiorstwach.

Z kolei sformułowanie wniosków, które dotyczą sektora mikroprzedsiębiorstw w Polsce oraz rekomendacja rozwiązań w zakresie kreowania postaw proinnowacyjnych mikroprzedsiębiorstw i mobilizacji do wdrażania innowacji, to cel normatywny.

Po przeprowadzeniu studiów literaturowych i wstępnej analizy empirycznej, podano dwie następujące hipotezy:

1. We współczesnej gospodarce opartej na wiedzy większe szanse na uzyskanie i utrzymanie przewagi konkurencyjnej mają innowacyjne mikroprzedsiębiorstwa, odpowiadające „zachowaniem” na zmiany dokonujące się w otoczeniu.

Podstawa sformułowania hipotezy: Jak pisze G. Hamel, wyzwaniem dla współczesnych przedsiębiorstw jest stawianie czoła „luce innowacji”, która oddziela przedsiębiorstwo od najgroźniejszych konkurentów [Hamel 2000, s.13]. Zasadniczym celem wdrażania innowacji w przedsiębiorstwach, w dynamicznie rozwijającej się gospodarce, jest dążenie do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej na rynku [Grudzewski i Hejduk 2002].

2. Konkurencyjność mikroprzedsiębiorstw w Polsce determinowana jest przez powiązanie i współzależność czynników takich jak: uwarunkowania endogeniczne, lokalne warunki do rozwoju, skłonność do współpracy i funkcjonowania w sieciach powiązań.

Podstawa sformułowania hipotezy: współcześnie, kluczowe czynniki konkurencyjności przedsiębiorstw są interaktywne, albowiem są splotem czynników wzajemnie ze sobą powiązanych. Tworzą one wielowymiarową przestrzeń. Czynniki, rzutujące na konkurencyjność przedsiębiorstw, powinny być rozpatrywane w ujęciu kompleksowym. Należy dostrzegać wzajemne ich powiązania i współzależność [Walczak 2009].

3. Poziom innowacyjności mikroprzedsiębiorstw jest zróżnicowany branżowo i/lub zależny od sektora działalności lub skala nowości jest zróżnicowane w zależności od rodzaju wprowadzanej innowacji.

4. Współcześnie, zdolność do bycia innowacyjnym (wdrażanie kluczowych innowacji) jest zależna od okresu prowadzonej działalności, tj. im „dojrzalsze” mikroprzedsiębiorstwo tym większa świadomość w upatrywaniu innowacji jako istotnego źródła przewagi konkurencyjnej.

Podstawa sformułowania hipotezy 3 i 4: dedukcja na podstawie wyników badań wtórnych przeprowadzonych przez A. Żołnierskiego (2005), M. Juchniewicz i B. Grzybowską (2010), dotyczących sektora mikroprzedsiębiorstw i głębokiej analizy ich potencjału innowacyjnego oraz raportów GUS pt. „Działalność innowacyjna przedsiębiorstw […]” oraz „Nauka i technika […]” odnoszących się do sektora MŚP.

Zakres pracy

Realizacja celów poznawczych i normatywnych, podporządkowana osiągnięciu głównego celu rozprawy, wymaga by określony został przedmiot rozprawy, obiekt i zakres czasowy i przestrzenny analizy.

Przedmiotem rozprawy jest ocena stopnia istotności innowacji jako czynnika wpływającego na konkurencyjność mikroprzedsiębiorstw w zmieniających się warunkach globalizacji, tj. w gospodarce opartej na wiedzy. Zaś obiektem analizy empirycznej jest sektor mikroprzedsiębiorstw w Polsce rozpatrywany z punktu widzenia określonych kryteriów branżowych oraz podejmowanych działań innowacyjnych.

Zakres przestrzenny pracy obejmuje w głównej mierze obszar Polski oraz w zakresie porównań diagnostycznych (zwłaszcza danych liczbowych), także Unię Europejską. Natomiast zakres czasowy analizy jest uwarunkowany dostępnością danych statystycznych. Zasadniczo obejmuje okres 2000-2010, a w niektórych przypadkach, z uwagi na brak danych, okres 2003-2010.

Źródła informacji, metody i etapy badawcze

Podejmowany problem naukowy oraz zdefiniowane cele i hipotezy rozprawy zadecydowały o tym, które metody badawcze wybrano. Metody analizy porównawczej i opisowej wykorzystano do przeanalizowania dostępnych danych statystycznych. Głównie prowadzono badania literaturowe polskojęzycznych opracowań ekonomicznych, które były poświęcone tematyce:

a) konkurencji i konkurencyjności przedsiębiorstw,

b) innowacji i ich źródeł – w poszukiwaniu nowych metod budowania i wzmacniania konkurencyjności współczesnych przedsiębiorstw,

c) nowego paradygmatu trwałego rozwoju – gospodarce opartej na wiedzy, d) innowacyjności przedsiębiorstw.

Głównie wzięto pod uwagę najnowszą literaturę przedmiotu – z lat 2000-2012 – a w przypadku istotności podejmowanych rozważań nawet z roku 1960. Jednakże zwracano również uwagę na klasyczne opracowania z obszaru analizowanych zagadnień. Szczególne znaczenie w rozprawie miały opracowania i raporty publikowane przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, Główny Urząd Statystyczny oraz Ministerstwo Gospodarki. Na pierwszym etapie prowadzonych badań analizowano literaturę. W kolejnym, drugim etapie, dokonano analizy materiałów źródłowych, stanowiących podstawę do określenia przedmiotu i obiektu badania w postaci badań statystycznych prowadzonych przez GUS, a następnie badań wtórnych, przeprowadzonych przez A. Żołnierskiego (2005), M. Juchniewicz i B. Grzybowską (2010), dotyczących sektora mikroprzedsiębiorstw

i głębokiej analizy ich potencjału innowacyjnego (przy zastosowaniu metodyki OSLO). Analiza badań wtórnych została skonfrontowana z badaniami własnymi przeprowadzonymi na grupie blisko 3500 mikroprzedsiębiorstw. Badania zostały przeprowadzone metodą wywiadu, przy użyciu formularza, z przedstawicielami instytucji otoczenia biznesu działających w Wielkopolsce, posiadających bazy mikroprzedsiębiorstw podejmujących działalność innowacyjną oraz wiedzę i świadomości na temat istoty badania. Taki sposób przeprowadzonych badań podyktowany był ograniczonymi środki finansowymi na samodzielne badania na grupie mikroprzedsiębiorstw. Ponadto w celu porównania sektora mikroprzedsiębiorstw do pozostałych grup wykorzystano również opracowania GUS pt. „Działalność innowacyjna przedsiębiorstw […]” oraz „Nauka i technika […]”. Pozwoliło to na przeprowadzenie analizy kontekstualnej i sformułowanie na etapie trzecim innowacyjnego podejścia w budowaniu konkurencyjności mikroprzedsiębiorstw w gospodarce opartej na wiedzy i istotnych czynników wpływających na zdolność innowacyjną, które dalej stały się podstawą do próby określenia definicji sektora innowacyjnych mikroprzedsiębiorstw. Ostatni, czwarty etap, obejmował wnioskowanie, weryfikację hipotez badawczych oraz sformułowanie wniosków odnoszących się do sektora mikroprzedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem czynników wpływających na ich konkurencyjność.

Ograniczona dostępność danych empirycznych odzwierciedlających specyfikę i uwarunkowania działalności sektora mikroprzedsiębiorstw w innych krajach Unii Europejskiej, zwłaszcza w kontekście podejmowania działalności innowacyjnej i wdrażania innowacji, wpływa na jakość i kompleksowość podejmowanych rozważań na poziomie międzynarodowym. Niewątpliwie jest to słabość niniejszej rozprawy doktorskiej, trudno bowiem skorelować i porównać pojawiające się problemy tego samego sektora na tle innych gospodarek. Chcąc jednak podjąć próbę poznania uwarunkowań rozwoju i czynników pozwalających na uzyskanie i utrzymanie pozycji konkurencyjnej przez sektor mikroprzedsiębiorstw przeprowadzono analizę porównawczą wskaźników ilościowych i strukturalnych, a także porównanie polityki innowacyjnej prowadzonej przez wybrane kraje UE. Pomimo zidentyfikowania słabych punktów rozprawy doktorskiej, niewątpliwie bardzo ważnych, to jednak ze względu na rangę i istotność podejmowanych rozważań, dotyczącą innowacyjności mikroprzedsiębiorstw, jest ona elementem poszerzającym wiedzę o działalności innowacyjnej prowadzonej przez mikroprzedsiębiorstwa w Polsce i wypełniającym lukę informacyjną w tym zakresie.

Struktura i treść pracy

Układ pracy uzależniono od celów i hipotezy badawczej pracy. Opracowanie składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszych czterech rozdziałach omówiono cele poznawcze pracy. W piątym odniesiono cele poznawcze do sytuacji sektora mikroprzedsiębiorstw w Polsce i zawarto wnioski z przeprowadzonych wcześniej analiz.

W pierwszym rozdziale dokonano analizy konkurencji w oparciu o współczesny dorobek ekonomii. Autorka zgadza się w swoich rozważaniach z poglądem M. Goryni, że warunkiem by zaistniały procesy konkurencyjne, konieczna jest ograniczoność zasobów w stosunku do potrzeb, a w warunkach rynkowych ograniczona wielkość popytu na dobra. Sprowadza się to do tego, że liczne jednostki lub grupy rywalizują, ażeby osiągnąć ten sam cel. Istota i cele prowadzonych działań były dla ekonomistów przedmiotem badań od przejścia do kapitalistycznego sposobu gospodarowania. Mimo pierwotnego charakteru tej kategorii ekonomicznej występuje wiele definicji i podejść do tego zjawiska. Przez ponad 20 lat wyznaczały one sposób myślenia nie tylko o naturze gospodarki, lecz również o tym jak organizować życie ekonomiczne. Konkurencja jako podstawowy mechanizm ekonomiczny gospodarki rynkowej, ewaluowała w czasie. Wraz z jej rozwojem zmieniały się formy tego zjawiska oraz podejście do niego jako elementu rynku [Leśniewski 2011, s. 37]. W ramach przeglądu teorii konkurencji w nurtach ekonomicznych opisano ekonomię klasyczną, teorię K. Marksa, teorie neoklasyczne, nurt keynesowski, szkołę harvardzką, austriacką, ekonomię ewolucyjną, w tym idee J.A. Schumpetera, oraz współczesne teorie z obszaru ekonomii branży. Poza przeglądem poglądów znalazły się rozważania na temat dość niejednoznacznych, nieprecyzyjnych, a jednocześnie powszechnie stosowanych i do tego bardzo ważnych kategorii ekonomicznych, jakimi są innowacje i konkurencyjność. Waga obu kategorii wynika z ich znaczenia dla wzrostu gospodarczego, dobrobytu społeczeństw i przetrwania firm. Obie te kategorie uznawane są za kluczowe w pokonywaniu wszelkiego rodzaju kryzysów. Mają więc istotne, znaczenie długo- i krótkookresowe, mikro- i makroekonomiczne, polityczne i społeczne. Jednocześnie między wspomnianymi kategoriami istnieją dość wyraźne powiązania. Innowacje są bowiem kluczowym elementem konkurencyjności, rozumianej jako zdolność do konkurowania na rynku. Potwierdzają to zresztą, omawiane w tym rozdziale, prowadzone przez wielu, badania teoretyczne i empiryczne nad korzyściami z konkurencji. Dokumentują one pozytywne znaczenie – dla korzyści z konkurencji – efektywności dynamicznej, czyli takiej, która jest wynikiem wprowadzenia innowacji. Z jednej strony, konkurencja pobudza innowacje, a z drugiej –

innowacje mają kluczowe znaczenie dla zmian konkurencyjności przedsiębiorstw, czyli zdolności do konkurowania. Perspektywa teoretyczna rozpatrywana w tym rozdziale jest istotnym punktem odniesienia do dalszej – i teoretycznej, i empirycznej – analizy uwarunkowań w kolejnych rozdziałach. Analiza teoretyczna i dalsze badania literaturowe sprowadzają się do bazowania w badaniach empirycznych na definicji i interpretacji konkurencyjności M. Goryni, oznaczającej „umiejętność konkurowania, a wiec działanie i przetrwanie w konkurencyjnym otoczeniu”. Wynika ona z jego wewnętrznej charakterystyki i jest związana z umiejętnością adaptacji do zmian, które zachodzą w otoczeniu [Gorynia 2002, 2009]. Istotne jest zatem podejmowanie działań stymulujących rozwój przedsiębiorstwa, aby zdobyć i utrzymać przewagę konkurencyjną, od niej zależy bowiem ich sukces na rynku

Zgadzając się z K. Poznańską uznaje się, że współczesne przedsiębiorstwa, dla uzyskania przewagi konkurencyjnej, muszą szukać tego, co nowatorskie i trudne do kopiowania, a szczególne miejsce wśród czynników warunkujących konkurencyjność zajmują innowacje [Poznańska 2009].

Rozdział drugi rozpoczyna się od wprowadzenia historycznego tła kształtowania się dzisiejszego sposobu rozumienia kategorii innowacji. Rozważania zawarte w poprzednim rozdziale pokazują, iż współcześnie istota i zakres pojęciowy tej kategorii zdecydowanie odbiega od wcześniej prezentowanych, w tym od kategorii postępu technicznego i wynalazku. Sprowadza się ono do szerokiego spojrzenia na innowacje, inaczej – wyprowadzenia jej z wiedzy. Ostatnie lata XX i XXI w. są okresem diametralnych zmian w gospodarce światowej, charakteryzującym się szybkim postępem globalizacyjnym oraz wzrostem roli niematerialnych aktywów organizacji. Dotychczasowe, uznawane za źródło przewagi konkurencyjnej, wartości, takie jak: ziemia, zasoby naturalne sprawiają, że najistotniejsza staje się wiedza i kapitał ludzki. Atutem ich jest niezużywalność, można ją zdobywać i rozwijać w procesie uczenia się i jest ogólniedostępna. W ten sposób wyznacza się nowy porządek gospodarczy, który bazuje na produkcji, dystrybucji i wykorzystaniu wiedzy – gospodarka oparta na wiedzy. Traktowanie innowacji jako procesu tworzenia, nabywania, stosowania i urynkowienia wiedzy nie tylko umożliwia zdefiniowanie nowych problemów i jest źródłem powstawania nowej wiedzy, ale wskazuje jak dalece pojemne jest dzisiaj pojęcie innowacji. Budowanie gospodarki opartej na wiedzy nie może być skuteczne bez budowania przedsiębiorstw opartych na wiedzy. O istotnym znaczeniu wiedzy jako

jest również Unia Europejska. Wychodząc naprzeciw ciągle wzrastającej światowej konkurencji, Wspólnota Europejska (WE) od początku lat 90. podejmuje inicjatywy wspierające tworzenie strategii innowacyjnych na różnych poziomach, a ich celem jest wzmocnienie potencjału innowacyjnego i konkurencyjności gospodarek poszczególnych państw oraz regionów europejskich. W niniejszym rozdziale wskazano podstawowe założenia sformułowane w strategii lizbońskiej. Oceniając jej stan realizacji dokonano przeglądu założeń i ustalenia przyczyn trudności w ich realizacji. W dalszej części opisano założenia kontynuatorki strategii lizbońskiej, strategii – Europa 2020, odnoszącej się do bardzo istotnych wyzwań, które stoją przed społeczeństwami Europy, również w okresie kryzysu i transformacji. Strategia ta ma przyczynić się do tego, by Unia Europejska osiągnęła inteligentną i zrównoważoną gospodarkę, o niskim procencie bezrobocia oraz o większej spójności społecznej.

Kolejne części rozprawy dotyczą rozważań empirycznych w obszarze działalności mikroprzedsiębiorstw i są podstawą nie tylko do weryfikacji postawionych hipotez, ale również, w oparciu o analizę licznych badań sektora i podejmowanej działalności innowacyjnej, do określenia istotnych zaleceń odnoszących się do kreowania oddolnej innowacyjności u mikroprzedsiębiorców i upatrywania w innowacji przewagi konkurencyjnej.

Rozdział trzeci ma charakter empiryczny i zawiera analizę sektora mikroprzedsiębiorstw w Polsce na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia, która została przeprowadzona w oparciu o dostępne dane statystyczne. W pierwszej części rozdziału przedstawiono dynamikę rozwoju i zmiany struktury. Na tej podstawie, poprzez parametry makroekonomiczne, dokonano charakterystyki mikroprzedsiębiorstw w gospodarce Polski, wskazując ich udział w wytwarzaniu PKB i kształtowaniu rynku pracy. Dokonano również porównania sektora mikro w Polsce z sektorem mikro w Unii Europejskiej, jednakże w ograniczonym zakresie z uwagi na brak szczegółowych danych.

Rozdział ten ma istotne znaczenie dla poznania uwarunkowań i specyfiki działalności mikroprzedsiębiorstw z powodu dużego wpływu tego sektora na rozwój polskiej gospodarki. Stanowi on bowiem 96% polskich przedsiębiorstw, dając pracę 40% pracujących w przedsiębiorstwach. Mikroprzedsiębiorstwa stanowią również najliczniejszą grupę podmiotów w Unii Europejskiej. Biorąc pod uwagę liczbę tworzonych miejsc pracy, to ich znaczenie jest porównywalne z dużymi przedsiębiorstwami. Analizując jednak generowane

przychody, wartość dodaną czy wydajność pracy to ich znacznie jest jednak słabsze. Dlatego też w przypadku niektórych zagadnień badawczych sytuację sektora mikro porównywano do sektora MŚP, przywołując dostępne dane statystyczne

W czwartym rozdziale, w oparciu o dane wtórne i przeprowadzone badania własne, dokonano określenia poziomu oraz diagnozy stanu innowacyjności mikroprzedsiębiorstw w Polsce oraz uwarunkowań aktywności innowacyjnej. W pierwszej kolejności zweryfikowano poziom innowacyjności mikroprzedsiębiorstw w oparciu o rodzaje wprowadzanych innowacji, skali ich nowości, a analiza ta odnosiła się do okresu 2000-2010. Pozwoliło to nie tylko na porównanie tendencji zmian, ale również na ustalenie czy wdrażanie w Polsce, od czasu akcesji do Unii Europejskiej, polityki innowacyjnej i możliwości korzystania z dotacji na wdrażanie innowacji miało istotne znacznie dla zwiększenia postaw innowacyjnych i poziomu innowacyjności. Dalej dokonano weryfikacji motywów i źródeł finansowania innowacji oraz czynników, które utrudniają podejmowanie działań innowacyjnych przez mikroprzedsiębiorstwa. Należy tu zwrócić uwagę, że sektor ten, mimo licznych barier rozwojowych, jest znacznie bardziej innowacyjny niż sektor MŚP. Poziom innowacyjności w analizowanym okresie nie wykazuje porównywalnych tendencji, co może wynikać nie tylko ze zmian tempa wzrostu gospodarczego, ale również z napływu środków strukturalnych ułatwiających podejmowanie działalności innowacyjnej lub też dwukrotnie większej próby badania. Polska gospodarka będzie innowacyjna, jeśli innowacje będą powszechnym zjawiskiem w przedsiębiorstwach i to w ich najliczniejszej kategorii – mikroprzedsiębiorstwach, bowiem skłonność do podejmowania działań innowacyjnych jest skorelowana z tempem rozwoju kraju. Utrzymywanie się dystansu innowacyjnego Polski mimo bezprecedensowego napływu funduszy europejskich powoduje zagrożenie dla realizacji celu strategicznego, jakim jest znalezienie się do 2020 roku wśród najbardziej innowacyjnych krajów świata.

Rozdział ten na podstawie wcześniejszych analiz diagnozujących potencjał innowacyjny sektora mikroprzedsiębiorstw w Polsce określa innowacyjne podejście mikroprzedsiębiorstw w budowaniu przewagi konkurencyjnej w gospodarce opartej na wiedzy. W czasach nasilonej konkurencji coraz ważniejszym czynnikiem warunkującym przetrwanie i rozwój, szczególnie w długookresowej perspektywie, jest zdolność do kreowania innowacji. Zdolność ta jest ważnym źródłem wzrostu gospodarczego i poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw (ten element był m.in. akcentowany w strategii lizbońskiej) i zawiera się

produktów, technologii, metod organizacji. Analiza badań potwierdza, że jakość kapitału ludzkiego można uznać za determinantę aktywności innowacyjnych firm, zwłaszcza usługowych. W dalszej części określono wpływ funkcjonowania mikroprzedsiębiorstwa w odpowiednich strukturach sieciowych i lokalizację, jako przejawy kreowania proinnowacyjnego podejścia do działalności innowacyjnej. Autorka przychyla się do podejścia zasobowego w kształtowaniu przewagi konkurencyjnej, potwierdzając istnienie związku między zasobami (a dokładnie odpowiedniej konfiguracji i umiejętności wykorzystania wewnętrznego potencjału) a wynikami przedsiębiorstwa, bowiem uznaje, że to właśnie przedsiębiorstwo jest zbiorem rzadkich zasobów materialnych (produkcyjnych i technologicznych) oraz niematerialnych (w tym wiedza), które są trudne do imitacji czy zastąpienia.

Rozdział piąty podejmuje próbę sformułowania wniosków dla sektora mikroprzedsiębiorstw funkcjonujących w gospodarce opartej na wiedzy w zakresie innowacyjnych postaw wobec działalności innowacyjnej. Na podstawie analizy sektora mikro i diagnozy stanu jego innowacyjności podjęto również próbę ustalenia definicji sektora innowacyjnych mikroprzedsiębiorstw i ustalenia mierników składających się na tę kategorię przedsiębiorstw. W przypadku mikroprzedsiębiorstw będziemy mieli do czynienia rzadziej z wąskim ujęciem innowacji, którą określa się jako „pierwsze handlowe wprowadzenie (zastosowanie) nowego produktu, procesu, systemu lub zarządzenia”. W takim ujęciu musiałyby to być rozwiązania w skali całego rynku lub chociażby branży. Mikroprzedsiębiorstwom, z uwagi na proste sposoby gospodarowania i ograniczone kapitały, trudno sprostać takiemu ścisłemu rozumieniu. Elastyczność rynkowa tych podmiotów skłania jednak do wniosku, że działalność innowacyjna jest dla nich istotnym obszarem. Innowacje należy jednak rozumieć szerzej, jako każde nowe rozwiązanie w odniesieniu do produktu, procesu jego wytwarzania, sprzedaży i organizacji produkcji.

Rozdział 1

PODSTAWY TEORETYCZNE KONKURENCYJNOŚCI NA POZIOMIE

MIKROEKONOMICZNYM

1.1.

Rozwój

poglądów

na problematykę

konkurencji

w naukach

ekonomicznych

Konkurencja jest mechanizmem ekonomicznym gospodarki rynkowej i złożonym procesem interakcji rynkowej. Pojęcie „konkurencja” pochodzi od łacińskiego concurrentia oznaczającego współzawodnictwo. W odniesieniu do obrotu gospodarczego konkurencja rozumiana jest jako proces, w ramach którego producenci rywalizują o nabywcę ceną i jakością dóbr, a efektem tej rywalizacji jest obniżka cen, szeroki asortyment towarów oraz postęp techniczny.

Procesy konkurencyjne wystąpią wówczas, gdy zostaną ograniczone zasoby musi być spełniony warunek ograniczoności zasobów w stosunku do istniejących potrzeb, a w konkurencji rynkowej to ograniczona wielkość popytu na dobra jest głównym problemem [Gorynia 2002]. Idea konkurencji sprowadza się więc do rywalizacji o osiągnięcie tego samego celu przez wiele jednostek lub grup, co w takim znaczeniu stanowi podstawę sukcesu lub porażki gospodarek narodowych, branż czy przedsiębiorstw.

Celem konkurencji – w aspekcie mikroekonomicznym – jest możliwie duże zwiększenie zarówno przychodu ze sprzedaży, jak i korzyści wynikających z zakupu towarów i usług. Przedsiębiorstwa, poprzez swoje zachowanie i działania chcą pozyskać środki produkcji, jak najlepszy kapitał pracowniczy i rynki zbytu. Przyczyni się to do wzmocnienia ich pozycji konkurencyjnej. Natomiast konkurencja ma w tym wypadku na celu maksymalizowanie przez nich przychodu ze sprzedaży, a z punktu widzenia nabywcy maksymalizowanie korzyści z kupowanych produktów albo usług. Konkurencja określa zatem relację, która zachodzi między uczestnikami gry rynkowej [Maniak 2004, s. 67].

Konkurencja, jako pojęcie ekonomiczne jest w praktyce powszechnie rozumiane, lecz często intuicyjnie interpretowane. Dopiero w momencie zaistnienia kapitalizmu, gdzie konkurencja występuje jako nieodłączny mechanizm regulującym, pojawiły się badania nad istotą tego zjawiska, a także nad prawami, które rządzą tym rynkiem. W literaturze ekonomicznej występują liczne definicje pojęcia konkurencja, jednak większość charakteryzuje się brakiem precyzyjności i jednoznaczności. W konsekwencji powodowało to rozmaitość i odmienność poglądów na temat jej istoty i znaczenia [Adamkiewicz-Drwiłło 2010, s. 15].

W warunkach gospodarki rynkowej, konkurencja, będąc podstawowym mechanizmem ekonomicznym, ewoluowała w czasie. Zmieniały się jej formy, stała się bowiem elementem rynku [Leśniewski 2011]. W związku z tym prowadzenie rozważań na poziomie mikroekonomicznym wymaga spojrzenia w obszar historii myśli ekonomicznej, gdyż ich znajomość tworzy implikacje na przyszłość. Na przełomie XVII i XVIII wieku powstały pierwsze teorie konkurencji i od tego czasu ulegały one znacznym modyfikacjom. Do najważniejszych teorii konkurencji w nurtach ekonomicznym zalicza się ekonomię klasyczną, teorię K. Marksa, teorie neoklasyczne, nurt keynesowski, szkołę harvardzką, austriacką, ekonomię ewolucyjną, w tym idee J. Schumpetera oraz współczesne teorie z obszaru ekonomii branży.

Pierwsze próby związane z określeniem istoty konkurencji, zostały podjęte na gruncie ekonomii klasycznej. Klasycy ekonomii odrzucali możliwość ingerencji państwa w procesy gospodarcze i propagowali ideę samo dostosowującej się natury wolnego rynku. Ich zdaniem konkurencja prowadziła do najkorzystniejszego rozmieszczenia zasobów i uzyskania możliwie największego dobrobytu społecznego. Dzięki działaniu konkurencji zasoby trafiły do najbardziej produktywnych zastosowań, zaś egoistyczne działania jednostek przyczyniały się wzrostowi dobrobytu w skali całej gospodarki. Konkurencja była „siłą regulującą” [Gorynia 2009, s. 14] działań uczestników procesów wymiany, dla których podstawą ich funkcjonowania była rywalizacja. Koncepcje rywalizacji były już rozwijane przez myślicieli Oświecenia, lecz to dzięki klasykom ekonomii, głównie A. Smithowi nadano pojęciu konkurencja znaczenia badawczego i wpisano go w ramy analizy ekonomicznej [Gorynia 2002, s. 27]. Według twórcy ekonomii klasycznej – A. Smitha – konkurencja, wsparta prywatną własnością środków produkcji oraz gwarantowaną przez prawo swobodą gospodarowania, jest podstawowym mechanizmem gospodarki rynkowej. Ten dynamiczny proces umożliwia każdemu podmiotowi swobodne nabywanie potrzebnych mu dóbr. Współzawodnictwo między podmiotami powoduje, że dobra trafiają do najbardziej

ceniących je podmiotów. A. Smith, który w zasadzie w większym stopniu rozważał kwestie wpływu wolności gospodarowania aniżeli konkurencji, traktuje indywidualne dążenia jednostek do zwiększania własnych korzyści (typ człowieka gospodarującego) jako zasadniczy element systemu ekonomicznego. W takim ujęciu wolny rynek i procesy konkurencji służą bardziej efektywnemu lokowaniu zasobów w gospodarce. Jednocześnie, jeśli system ekonomiczny, który składa się z poszczególnych ludzi (podmioty prywatne) jest optymalny biorąc pod uwagę pomnażanie ogólnego dobrobytu, to nie może tu pojawiać się dodatkowy podmiot – państwo – który miałby kompetencje ingerowania w działalność podmiotów prywatnych. W efekcie konkurencja staje się mechanizmem, który niczym „niewidzialna ręka” zapewnia optymalną alokację zasobów materialnych w gospodarce i przyczynia się do dobrobytu społecznego [Smith 2007, s. 145]. Konkurencja w tym rozumieniu wymagała wielu sprzedawców a także liczne grupy właścicieli zasobów, którzy byliby dobrze poinformowani o zyskach, płacach, rentach w gospodarce oraz swobodzie przemieszczania zasobów pomiędzy gałęziami. Interes właściciela zasobów, dzięki spełnieniu tych warunków, doprowadza do uformowania długookresowych cen naturalnych [Landreht i Colander 1998]. Konkurencja ta przyczyniała się do tego, że ceny rynkowe sprowadzane były do poziomu owych cen naturalnych, czyli do poziomu zrównującego zysk, płace i renty między poszczególnymi sektorami gospodarki, co umożliwiało uzyskanie stanu optymalnego – równowagi gospodarczej. Tak rozumiana cena rynkowa zostaje ustalona dzięki „wolnej rywalizacji”. Podstawowym działaniem jest bowiem dążenie do jak największych korzyści własnych [Smith 1954]. Nie istniały więc nadwyżki pobytu i podaży dzięki działaniu siły regulującej. Na tej podstawie powstało prawo rynków Jeana Baptiste’a Say’a, mówiące, że podaż rodzi popyt i w związku tym nie istnieje nadprodukcja. Analiza konkurencji u Smitha eksponuje więc proces rywalizacji, sprowadzając ceny rynkowe do cen naturalnych, a nie zrównywanie się kosztu marginalnego i przychodu marginalnego, czyli rezultat stanu równowagi. Zauważało się tu niedoskonałości rynku.

U ekonomistów klasycznych konkurencja związana jest wyłącznie z wymianą rynkową, nie wskazuje się na powiązania ze sferą produkcji czy też organizacji firmy, a jej ideą jest rywalizacja określonych uczestników życia gospodarczego. Konkurencja traktowana była w kategoriach behawioralnych jako proces ustalania się pewnego stanu. Dostrzega się, że konkurencja jest bardziej efektywna na rynkach rozdrobnionych, dopiero neoklasycy zaczną postrzegać konkurencję w kategoriach struktury rynkowej.

rywalizacji nie zależy od liczby firm na rynku. Proces konkurowania polega na angażowaniu równego typu zasobów i instrumentów, powodujących różnicowanie produktu, co sprawia, że koncepcja produktu ulega ciągłej zmianie, dlatego wykorzystanie w teorii pojęcia „cena produktu” jest niemożliwe. W odróżnieniu od klasyków, gdzie konkurencja związana była wyłącznie z procesami rynkowymi, Marks odnosi konkurencję do sfery wymiany, do sfery produkcji, dystrybucji i alokacji kapitału, czyli w swej analizie schodzi do poziomu przedsiębiorstwa. Marks zauważył, że konkurencja nie tylko siły równoważy rynek, ale i powoduje niewłaściwą alokację kapitału oraz wytrącenie ze stanu równowagi. Szczególną cechą w tej teorii jest przedstawienie społeczeństwa, które jest podzielone na klasy stale walczące ze sobą o kapitał. Konkurencja umożliwia pokonanie feudalnych zasad produkcji i powoduje, że kapitał, stał się najważniejszym czynnikiem w procesie produkcji [Maniak 2005]. Marksowski model gospodarki zakładał, że będą istniały konkurencyjne rynki na których będą działały małe przedsiębiorstwa w każdej branży. Jednocześnie autor miał świadomość tego, że jeśli przedsiębiorstwa będą rosnąć, to osłabiona zostanie konkurencja i wzmacnia się siła monopolu. Akumulacja kapitału, korzyści skali, wzrost rynków kredytowych, opanowaniu przedsiębiorstw przez korporacje, prowadzi to do centralizacji kapitału i samounicestwienia konkurencji. Konkurencja zatem toczy się między kapitalistami – uczestnikami tej samej branży, przy ustalaniu ceny rynkowej danego dobra – oraz między kapitałami, które są ulokowane w różnych branżach i tam kształtują poziom rentowności. Marks, podobnie jak klasycy, uważa konkurencję za proces, twierdzi, że prowadzi do koncentracji branż, których struktura przyjmuje cechy pośrednich form rynku [Gorynia 2009], postrzeganych jako procesy zachodzące na rynku, a nie jego struktura [Gorynia 2002, s. 31]. Marksa uważa, że konkurencja ma charakter siły, która powoduje zarówno niewłaściwą alokację kapitału, jak i wypadnięcie ze stanu równowagi.

Przedstawiciele ekonomii klasycznej postrzegali konkurencję jako pewną siłę określonych konsekwencji dla przedsiębiorców, poprzez sposoby ustalania ceny naturalnej, zaś już na gruncie szkoły neoklasycznej koncepcja konkurencji zmieniała swój charakter.

Konkurencja w ekonomii neoklasycznej jest traktowana jako pewien stan układu, jako określona struktura rynkowa, a nie działania „siły regulującej”. Dlatego koncepcja ta określana jest mianem statycznej. Konkurencja w tym ujęciu to pojęcie charakteryzujące szczególną, idealną sytuację. W tym rozumieniu konkurencja stanowiła przeciwstawienie monopolu. Utożsamiano ją z koncepcją doskonałej konkurencji. Podstawy neoklasycznej konkurencji jako struktury rynku zapoczątkował A. A. Cournot, który w swojej pracy

że można wyróżnić różne formy rynku i związane z tym modele konkurencji, w zależności od tego, ilu sprzedawców jest na tym rynku. Konkurencja jest więc utożsamiana z jej skutkami, czyli końcowym stanem rynku. Koncepcję konkurencji i struktury rynku połączyli W.S. Jevons i F.Y. Edgeworth, co po zmianach wprowadzonych przez J.B. Clarka i F. Knighta zaowocowało koncepcją konkurencji doskonałej w obecnym kształcie.

Podstawowe założenia modelu konkurencji doskonałej to: − wysoka liczba kupujących i sprzedających, − duży stopień homogeniczności produktów,

− brak barier zarówno wejścia, jak i wyjścia z branży, − największy zysk – cel wszystkich przedsiębiorstw, − brak ingerencji państwa,

− najlepsza mobilność i podzielność czynników produkcji,

− znakomita wiedza na temat rynku – i producentów, i kupujących.

Jeśli występuje konkurencja doskonała, to uczestnicy rynku reagują jedynie na sygnały cenowe, zyski przedsiębiorstwa mają charakter przejściowy i nie jest można osiągnąć przewagi nad rywalami. Zysk jest jedynie konsekwencją niedoskonałości rynku. Rynki doskonale konkurencyjne to rynki, które prowadzą do zaistnienia optimum Pareta, czyli nie jest możliwe osiągnięcie poprawy sytuacji materialnej jednej osoby bez pogorszenia bytu drugiej osoby. Równowaga w skali całej gospodarki jest skutkiem występowania równowagi na rynkach poszczególnych dóbr, czyli jest wynikiem istnienia tzw. równowag cząstkowych. Zyski osiągane przez firmy mają jedynie charakter przejściowy i nie jest możliwe zdobycie przewagi nad konkurencją. Stan równowagi ogólnej cechuje się optymalną alokacją zasobów, gdzie żaden z podmiotów nie jest zainteresowany zmianą własnej pozycji, a czynniki naruszające równowagę mają charakter zewnętrzny. Każda zmiana powoduje natychmiastową reakcję dostosowawczą, w wyniku której układ osiąga nowy punkt równowagi, w związku z tym przedsiębiorca ma do wyboru tylko jedno optymalne rozwiązanie, co pozbawia go jakiejkolwiek możliwości decydowania.

Założenia konkurencji doskonałej wykorzystywał w swoich modelach A.Marshalla. Podejmując próbę stworzenia teorii wyjaśniającej formalne i idealne warunki osiągnięcia równowagi ogólnej w książce Zasady ekonomiki (1890) posługiwał się założeniami o doskonałej konkurencji. Idea takiego modelu odpowiada koncepcji wolnego ryku w ujęciu Smitha, uzupełniona jednak o dwa dodatkowe założenia: doskonała mobilność i podzielność czynników produkcji i gruntownej wiedzy podmiotów rynkowych o stanie rynku.

Konkurencja według Marshalla to stan na rynku danego produktu – jej przeciwieństwem jest monopol. Koncepcja obejmowała wyłącznie rezultaty interakcji między firmami na rynku, a przebieg tych procesów pomijano. Konkurencja doskonała spotyka się z krytyką, zwłaszcza ostrą formę przybrała ona w latach dwudziestych XX wieku. W badaniach zajęto się analizami rynkowymi stanowiącymi ogniwo pośrednie między konkurencją doskonałą a monopolem (terminy wymieniane współcześnie, opisujące te pośrednie formy rynku to konkurencja monopolistyczna i oligopol). Przedsiębiorcy zauważyli, że szybciej można zwiększać zyski, gdy zmniejszy się liczbę konkurentów i skoncentruje w swoich rękach podaż i popytu, wpływając w ten sposób na ceny rynkowe.

Czołowymi pracami omawiającymi rynek niedoskonałej konkurencji są Ekonomika

niedoskonałej konkurencji (1933) autorstwa J. Robinson i Teoria monopolistycznej konkurencji (1933) E. Chamberlina. Autorzy tych prac utożsamiają konkurencję ze strukturą

rynkową, podkreślają konkurowanie innymi sposobami niż cena. Z analiz niedoskonałości konkurencji obojga badaczy wynika wiele krytycznych wniosków:

− występowanie niedoskonałości konkurencji, jako nienormalnego stanu gospodarki kapitalistycznej, która powoduje, że nie są w pełni wykorzystane zdolności produkcyjne, a wytwarzany dochód narodowy jest niższy od normalnego,

− równowaga monopoli nie jest oparta na trwałych podstawach produkcyjnych, dlatego trudno osiągnąć trwały stan równowagi,

− nie ma sprawiedliwego podziału dochodu narodowego, gdyż w warunkach konkurencji niedoskonałej kapitał uzyskuje przewagę nad czynnikami niezmonopolizowanymi, co powoduje, że dochód jest wyższy od krańcowej produkcyjności [Romanow 1999].

Podkreśla się jednak, że J. Robinson tylko udoskonaliła teorię monopolu Alfreda Marshalla, opracowując tylko stereotypowy model równowagi w tych warunkach, w którym występują dwie zmienne: cena i wielkość produkcji, co jest zgodne z konwencją klasyczną. Z kolei Edward Chamberlin zmodyfikował model konkurencji doskonałej i zaproponował wykorzystanie nowych narzędzi analitycznych do badania rynku. Jego model stanowił modyfikację konkurencji doskonałej i polegał na wprowadzeniu nowych zmiennych do układu gospodarczego: produktu i kosztów, które są konsekwencją różnicowania produktów. Było to podejście nowatorskie, umożliwiało analizowanie różnych struktur rynkowych, ale nie została wypracowała pełna i czytelna definicja rynku niedoskonałego i odniesienie modelu wyłącznie do sytuacji, gdzie nabywcą jest ostateczny odbiorca.

Jego poglądy dalej były rozwijane koncepcją konkurencji zdolnej do działania J.M. Clarka, w której konkurencja to rywalizacja w sprzedaży dóbr. Sprzedający poszukują największego zysku netto, przy czym ceny są ograniczone przez kupującego, który ma wolny wybór sprzedawcy wśród innych oferujących ten sam produkt, mimo próby wyróżnienia swojej oferty od innych [Gorynia 2009]. W późniejszych pracach, analiza konkurencji została rozszerzana o jej dynamiczne ujęcie – konkurencję efektywną – i wprowadziła koncepcję przewagi różniczkowej, którą można uzyskać poprzez wprowadzenie innowacji do przedsiębiorstwa. Prowadzi to do postępu technicznego i wzrostu gospodarczego w skali makro.

Poglądy E. Chamberlina i J.M. Clarka zostały wykorzystane przez W. Aldersona do zbudowania teorii zachowania rynkowego, który wskazuje segmentację rynku, wybór, sposób informowania, rozwój produktu, rozwój procesów i innowacje produktowe jako podstawę przewagi różniczkowej firmy.

Szkoła neoklasyczna dzięki analizie marginalnej przyczyniła się w znacznym stopniu do rozwoju i formalizacji teorii konkurencji i wykorzystania modelu konkurencji doskonałej jako punktu odniesienia w dążeniu do równowagi ogólnej i kształtowania stanów równowagi cząstkowej, kontynuując dorobek klasyczny. Podsumowując, efektem tego było udoskonalenie modeli rynkowych oraz rozwój struktury branży. Samo pojęcie konkurencja przestało być utożsamiane z procesem rywalizacji, a zaczęło oznaczać stan rynku [Leśniewski 2011, s. 41-42].

W ekonomii keynesowej istotą jest odmowa traktowania konkurencji jako zjawiska, które jest niezbędne do odpowiedniego funkcjonowania gospodarki. Uważano bowiem, że te funkcje może pełnić rząd i nierynkowe instytucje. Keynes sądził, że konkurencja niedoskonała jest jedyną formą konkurencji. Była ona uważana za taką na skutek braku optymalizacji oddziaływania na rynek [Gorynia 2002]. Brak pozytywnego oddziaływania na gospodarkę, zwłaszcza na osiągnięcie równowagi ekonomicznej, uzasadnia konieczność aktywnej roli państwa w gospodarce. Gospodarka może osiągać równowagę nie tylko dzięki działaniu rynku. Konieczna jest również interwencja państwa, które wpływając na wysokość wydatków społecznych, na konsumpcję i inwestycje może zapobiegać stanom nierównowagi i depresji. Działania konkurencji muszą być uzupełnione przez aktywność państwa. Postkeynesiści zaś uważali, że państwo, posługując się polityką fiskalną, zobowiązane jest do korygowania zjawisk dokonujących się na rynku. Omawiając konkurencję skupiają się na ustalaniu cen, przez tę grupę, które dysponuje władzą monopolistyczną, a więc przez duże

klasycznej, gdzie konkurencja utożsamiana była z pewnymi zachowaniami jednostki, mechanizmem działającym w gospodarce, a z drugiej widać odwołanie do tezy Karola Marksa, że konkurencja prowadzi do koncentracji i centralizacji kapitału.

Na gruncie krytyki modelu konkurencji doskonałej i czystego monopolu, jako nierealnej platformy analizy, przedstawiciel tej szkoły J.M. Clark kładzie nacisk na rzeczywiste dynamiczne procesy konkurowania – rywalizacji między przedsiębiorstwami. Zauważa się, że czynnikiem prawdziwej konkurencji jest zróżnicowanie warunków podaży [Wilczyński 1960, s. 50], co jest powodem rzeczywistej niedoskonałości rynku. Warunki konkurencji zdolnej do działania sprawdzają się do współzawodnictwa między przedsiębiorstwami, natomiast nie jest ważna liczba uczestników. W ramach tzw. szkoły harvardzkiej prowadzono badania dotyczące współzależności pomiędzy strukturami, zachowaniami, a rezultatem rynkowym. J. Bran, najbardziej znany przedstawiciel był pierwszym ekonomistą, który zasugerował, że w wysoko skoncentrowanych branżach poziom cen kształtuje się poniżej progu cen maksymalizujących zyski, co blokuje wejście na rynek potencjalnym konkurentom [Maniak 2005, s. 154]. Szkoły harvardzka głosi, że duże skupienie kapitału, świadczące o wysokim stopniu ograniczeń konkurencji i umożliwiające wpływ na zachowania konsumentów i konkurentów, prowadzi do:

− braku efektywności dystrybucji poprzez wzrost cen dóbr, które są dostarczane przez silniejsze firmy, dzięki temu uzyskujące ponadnormalne zyski,

− braku efektywności alokacyjnej poprzez zmniejszenie produkcji i utrzymywanie zdolności produkcyjnych, nie w pełni wykorzystanych,

− braku efektywności produkcyjnej wynikającego z niechęci przedsiębiorstw do zmniejszania kosztów produkcji i wprowadzania innowacji [Przybyciński 2000]. W ujęciu szkoły harvardzkiej, konkurencja wiąże się z rynkiem, a przedsiębiorstwo z hierarchią. Rozwój przedsiębiorstw spowodował wzrost ich wielkości, a to przyczyniło się do spadku znaczenia koordynacji rynkowej, a zwiększenia znaczenie hierarchii w życiu gospodarczym [Maniak 2005].

Inaczej zagadnienie konkurencji rozpatrywała tzw. szkoła austriacka, zwana często psychologiczną, której prekursorami byli C. Menger, E. von Boehm-Bawerk i F. Von Wieser., którzy poprzez analizę marginalną dali początek ekonomii neoklasycznej. Szkoła austriacka odrzucała statyczną analizę równowagi rynkowej. Przedstawiciele tej szkoły uważali, że konkurencja jest procesem dynamicznym, który z czasem wyeliminuje wysokie zyski. Ekonomia ta zakładała, że jednostki działają w warunkach, które się zmieniają, informacja jest niepełna, a przyszłość nieznana [Landreht i Colander 1998]. Konkurencja jest

procesem, a nie określoną strukturą rynku. Jest to zresztą proces odchodzenia od równowagi rynkowej w wyniku dążenia firmy do osiągnięcia coraz lepszej pozycji rynkowej, a ostatecznie finansowej.

Czołowy przedstawiciel szkoły austriackiej F. Hayek, w swoich najważniejszych pracach krytykuje koncepcję konkurencji doskonałej i niedoskonałej. Jego zdaniem, różnice pomiędzy stopniami konkurencji mają mniejsze znaczenie niż różnica pomiędzy konkurencją a jej brakiem. Hayek twierdzi, że ważna rola rynków i procesów konkurencji polega na odkrywaniu wiedzy, która poprzednio nie była dana [Przybyciński 2000, s.51-52]. L. von Mises – innym przedstawiciel tej szkoły wyjaśnia procesy rynkowe przez analizę zachowań podstawowych uczestników rynku, czyli konsumentów i przedsiębiorców, którzy dążąc do osiągnięcia własnych celów maksymalizacji korzyści z wymiany, powodują wzajemne dopasowanie się stron popytu i podaży. Podstawą zmiany w szkole austriackiej jest gotowość przedsiębiorców do zareagowania na sygnały wysyłane przez konsumentów. Zdaniem przedstawicieli tej szkoły działanie państwa jest nieefektywne i nieustannie zakłóca optymalizacyjną rolę wolnej konkurencji. Powyższe poglądy spowodowały powstanie nurtu zasobowego w teorii firmy, upatrującego podstaw osiągania przez firmy sukcesu w walce konkurencyjnej, a także w umiejętnym wykorzystaniu własnej kompozycji zasobów.

Kolejny nurt w ekonomii ewolucyjnej, wyjaśnia procesy zmian w gospodarce rynkowej analizując podmioty uczestniczące w tych zmianach i cechy, które pozwalają im przetrwać w wyniku działań konkurencji zwany jest nurtem schumpeteriańskim. Nurt ten opiera się na koncepcji twórczej destrukcji, czyli trwałego zachwiania równowagi rynkowej. Innowacje, postęp techniczny i rozwój przemysłu powodują rozwój gospodarczy, oraz występowanie cykli koniunkturalnych. Traktował on przedsiębiorczość jako siłę napędową konkurencji i rozwoju gospodarczego. Dla J.A. Schumpetera (ekonomista, czasem zaliczany do grupy austriackiej) przedsiębiorcą nie jest każdy człowiek biznesu lub menedżer, jest nim osoba reprezentująca wyjątkową indywidualność, podejmująca z samej swojej natury i wprowadzająca do gospodarki innowacyjne produkty i nową technologię [Landreht i Colander 1998, s. 544]. Dzięki wywodom J.A. Schumpetera, I. Kirzner mógł stwierdzić, że „działalność przedsiębiorcy jest zawsze konkurencyjna, a aktywność konkurencyjna – zawsze ma charakter przedsiębiorczy” [Przybyciński 2000, s. 49].

W ekonomii ewolucyjnej konkurencja odbywała się w kategoriach darwinowskich, była walką o przetrwanie, procesy konkurencji miały charakter dynamiczny i zazwyczaj nie analizowało się stanów równowagi. Neoklasyczne założenie konkurencji doskonałej uznano

przedsiębiorstw na rzecz ograniczonej racjonalności H. Simona. Odrzuca się tu przede wszystkim założenie, że głównym celem celu przedsiębiorcy jest osiągnięcie jak największego zysku. Chcąc przetrwać na rynku nie trzeba być najlepszym – wystarczy tak działać, by osiągnąć zysk satysfakcjonujący [Gorynia 2002]. W ujęciu ewolucyjnym zwraca się uwagę na analizę procesów gospodarowania w długim okresie. Proces konkurencji jest postrzegany jako źródło tworzenia i erozji władzy, która ma charakter przejściowy. Teorie ewolucyjne istnienie równowagi siły rynkowej podmiotów gospodarczych jako zjawiska nieusuwalnego. Niemniej przewagę nad konkurentami można zachować mając nieograniczony dostęp do rynku, gdyż stanowi to przesłanki ograniczenia konkurencji [Przybyciński 2000].

W ekonomii instytucjonalnej eksponuje się zagrożenie, które wynika z konkurencji. Państwu ma się przyczynić do łagodzenia skutków konkurencji. Postuluje się politykę przeciwdziałania nierówności wiążącą się z działaniem siły gospodarczej. Cechą teorii instytucjonalnej jest przyjęcie poglądu, że konkurencja może samoczynnie zachować swoją zdolność działania, albowiem konkurencja przyczynia się do powstania władzy gospodarczej, a to może prowadzić do łamania gry rynkowej. Nierówność sił rynkowych musi spowodować odpowiednie działania z zakresu polityki konkurencji. Zmienić według ustalonych zasad układ sił rynkowych i przyczynić się do powtórnej dystrybucji. J.K. Galbraith – jeden z wybitniejszych myślicieli instytucjonalizmu, traktuje konkurencję jako mechanizm regulujący gospodarki wyparte przez siłę przeciwważącą. Siła ta jest samorodnym czynnikiem regulującym, gdyż każda, siła, która powstaje gospodarce rodzi siłę przeciwważącą [Landreht i Colander 1998]. Dla poparcia tej koncepcji J.K. Galbraith posługuje się przykładami wielkich korporacji, instytucji typu związki zawodowe, a także ingerującą w gospodarkę za pośrednictwem swoich agend, działalność państwa [Maniak 2005, s. 156].

Twórcami teorii gier byli J. von Neumann i O. Morgenstern, a jej szerokie zastosowanie, szczególnie na gruncie teorii branży i zarządzania strategicznego, wynika z powszechności występowania we współczesnej gospodarce oligopolu. Istotą teorii jest gra o sumie zerowej (jeśli wygra jeden gracz, to drugie gracz przegrywa) pomiędzy dwoma podmiotami rynkowymi. Bazuje na przekonaniu, że firmy są bardziej skłonne do aktywnej rywalizacji niż do współpracy (poprzez porozumienie), teoria gier poszukuje optymalnych rozważań dla każdego z graczy [Maniak 2005]. Według takiego ujęcia teoria gier wprowadziła do teorii ekonomii narzędzie pozwalające analizować sytuację rynkową w warunkach oligopolu. Nie wniosła jednak ogólnego modelu zachowania konkurencyjnego na rynku.

Konkurencja w menedżerskim podejściu to walka między firmami w celu zdobycia względnej przewagi w zasobach. Umożliwią one osiągnięcie konkurencyjnej przewagi rynkowej i w rezultacie polepszą pozycję finansową (nie zaś maksymalizację zysków) [Leśniewski 2011, s. 44]. Powyższa teoria wyjaśnia procesy konkurencyjne dokonujące się w obecnej rzeczywistości gospodarczej i zwana jest teorią konkurencji opartą na przewadze zasobowej. Opiera się na założeniu, że innowacje i uczenie się przedsiębiorstwa, niedoskonała informacja, wpływ przedsiębiorczości oraz instytucji i polityki państwa mają związek z wynikiem ekonomicznym przedsiębiorstwa. Teoria konkurencji zasobowej podkreśla, jak ważne jest to, że istnieją różne segmenty rynku, przewaga różniczkowa w zakresie zasobów oraz pozycja rynkowa, która odzwierciedla przewagę konkurencyjną. W tym ujęciu konkurencja polega na ciągłym poszukiwaniu źródeł przewagi komparatywnej, zgodnej z założeniami towarzyszącymi konkurencji doskonałej. Odmienne jest natomiast założenie dotyczące zasobów, które głosi, że nie są to jedynie czynniki produkcji, ale wszelkie dostępne dobra wpływające na stworzenie skutecznej oferty rynkowej reprezentujące pewną wartość dla określonego segmentu rynku. Odmienne podejście identyfikuje się również w zakresie dynamiki konkurencji, konkurencja jest procesem ewolucyjnym, jest odchodzeniem od równowagi. Bardzo ważną cechą konkurencji wg teorii zasobowej są innowacje, które nadają całemu procesowi aspekt rozwojowy i decydujący o jego dynamice. Mają one jedynak charakter wewnętrzny pobodnie jak proces uczenia się organizacji.

Przedstawione powyżej poglądy na zjawisko konkurencji mają charakter wyjaśniający, w praktyce biznesu konieczne jest rozpatrywanie procesu konkurencji z punktu widzenia przedsiębiorstw, które działają w konkurencyjnym środowisku. firmy konkurują, Przedsiębiorstwa rywalizują o nabywców, konkurują z dostawcami produktów z kraju i z zagranicy. Oczywiście firmy konkurują również o czynniki wytwórcze – kapitał rzeczowy, finansowy, a także o technologię i zasoby pracy [Maniak 2005].

W literaturze ekonomicznej występuje wiele różnorodnych podejść i sposobów klasyfikowania zarówno w samej konkurencji, jak i jej mechanizmów i skutków [Taranko 2010, s. 15]. Spowodowało to istnieniem licznych szkół naukowych, przytoczonych powyżej, których autorzy tworzący dane teorie podejmowali trud zrozumienia przyczyn dynamicznie dokonujących się zmian. Ewolucja poglądów na przebieg procesu konkurencji spowodowała, iż współcześnie ekonomiści nie kwestionują już jej kreatywnej roli w gospodarce. Przez ponad dwieście lat koncepcje te wyznaczały sposób myślenia o naturze społeczeństw

i ekonomicznego ludzi. W literaturze rodzimej, jak i światowej literaturze ekonomicznej występuje prawie jednolita definicja konkurencji, co potwierdza mocne utrwalenie w świadomości ekonomistów i uznanie jej za podstawową kategorię ekonomiczną. Zmienił się jedynie sposób jej postrzeganie na gruncie nauk ekonomicznych. Wraz z rozwojem konkurencji ewoluowało podejście do tych zagadnień. Konkurencja jest procesem, którego badanie umożliwia stale rozwijająca się teoria konkurencyjności.

Podsumowując przegląd zaprezentowanych teorii, można stwierdzić, że każda z nich niesie treści przydatne dla konkurencyjności przedsiębiorstwa we współczesnej rzeczywistości gospodarczej. Obserwuje się, że firmy podejmują najczęściej działania rywalizacyjne, mające na celu wyparcie konkurenta z rynku za pomocą wojen cenowych, fuzji, przejęć czy też agresywnej reklamy, istnieje jednak wiele przykładów na politykę wzajemnych relacji między przedsiębiorstwami a jego klientami, dostawcami oraz zwrócenie się ku możliwościom, jakie daje kapitał ludzki i wiedza [Łosiewicz 2009].

Mnogość ujęć ekonomicznego aspektu konkurencyjności prowadzi do pojmowania zjawiska w dwojaki sposób. Konkurencja jest rozpatrywana zarówno statycznie – brany jest wówczas pod uwagę nie tylko układ czynników otoczenia, ale też różne powiązania pomiędzy organizacją i otoczeniem – i dynamicznie – analizuje się wtedy różne sytuacje rynkowe, które powstały na skutek współzawodnictwa [Porter 2001]. Według tych rozważań konkurencja występuje wtedy, gdy następuje rywalizacja między uczestnikami, którzy dążą do podobnych celów [Sobel 1999]. Zatem osiągnięcie wyznaczonych celów przez pewne przedsiębiorstwa niejednokrotnie uniemożliwiają osiąganie podobnych celów innym firmom [Stankiewicz 2005]. Konkurencja jest więc działaniem prowadzonym przez co najmniej dwa podmioty, które mają przeciwstawne cele. Jest to zatem zjawisko niejednorodne i nie może być rozpatrywane w układzie dychotomicznym [Mantura 2001]. Konkurencja w tym przypadku jest stałym porównywaniem się przedsiębiorstw na wielu płaszczyznach, współza-wodniczy na rynku dóbr i usług. Sprzedający i kupujący oddziałują na siebie. Poszczególne przedsiębiorstwa stale wywierają wpływ na swych konkurentów, jest to ciąg zmiennych zdarzeń w czasie [Drwiłło 2007, s. 191].

Nieodłącznym elementem konkurencji jest podmiot konkurencyjny, czyli podmiot, który rywalizuje, współzawodniczy, walczy o pierwszeństwo osiągnięcia czegoś [Sobel 1999]. Konkurowanie jest procesem, w którym podmioty rynku starają się prezentować oferty bardziej korzystne od ofert konkurentów, tak by oni zawarli korzystną transakcję [Flak i Głód 2012]. Duża liczba przedsiębiorców w sektorze stwarza różnorodne sytuacje, w których firmy konkurują między sobą, przedsiębiorstwa w tym samym czasie zabiegają o tę samą

pulę popytu, a dokładnie o pieniądze posiadane przez nabywców. Na rynku zaś pozostają te przedsiębiorstwa, które opanują sztukę konkurowania o klienta [Strużycki 2002].

Mechanizm konkurencji w ujęciu opisanym wyżej obejmuje zatem zespół działań podmiotów gospodarczych prowadzących do uzyskania wygranej na rynku. W tej sytuacji sprzedający starają się uzyskać jak najwyższą cenę za oferowane produkty, kupujący zaś są zainteresowani uzyskaniem dóbr i usług za możliwie najniższą cenę. Transakcje jednak dochodzą do skutku dopiero wówczas, gdy sprzedający i kupujący osiągną kompromis, z którego obie strony będą zadowolone. W ten sposób, konkurencyjna gra w grupie sprzedających i w grupie nabywców, wyrażająca się w dążeniu do przedstawienia możliwie najbardziej atrakcyjnych ofert, stwarza uczestnikom gry rynkowej możliwość uzyskania wysokich wygranych i osiągnięcia zadowolenia. Korzyści osiągane przez uczestników gry rynkowej w wyniku procesów konkurencji stawiają ważny argument w rozważaniach nad wysoką efektywnością ekonomiczną konkurencji. Mechanizm konkurencji sprawia, że uzyskanie wygranej na rynku wiąże się z koniecznością podejmowania przez podmioty rynkowe działań podnoszących ich atrakcyjność. Wygrana z rywalami jest bowiem możliwa wówczas, gdy podmioty konkurujące posiadają zdolność i potencjał umożliwiający osiągnięcie przewagi konkurencyjnej; innymi słowy, aby móc konkurować, należy być konkurencyjnym [Maniak 2005, s. 158].

Współczesna praktyka gospodarcza wykazuje istotne zmiany w formach, metodach, priorytetach konkurencji różnych systemów ekonomicznych. Przy tym istota konkurencji w zasadzie nie zmienia się. Pozostaje ona walką, rywalizacją o dostęp do odpowiednich jakościowo i tanich zasobów, o najkorzystniejsze warunki produkcji i realizacji towarów, przeważnie ze szkodą dla pozostałych uczestników gospodarki rynkowej. Cechą charakterystyczną konkurencji jest to, że przedsiębiorstwo osiąga zamierzony cel (na ogół ekonomiczny) kosztem przedsiębiorstw rywalizujących (po stronie podażowej) [Kramer 2000]. Znaczenie konkurencji, jako podstawowego mechanizmu rynkowego regulacji stosunków gospodarczych, wzrasta. Wzrost ten warunkują owe tendencje, które ukształtowały i kształtują się w gospodarce światowej i gospodarkach narodowych na początku XXI wieku, włączając zjawiska globalizacji, intelektualizmu reprodukcji społecznej, przegrupowania w aspekcie możliwości transformacyjnych w systemie czynników – zasobów i czynników – procesów, narastanie integracji nauki, edukacji, produkcji, rynku, itp. Wszystko to przejawia się w stopniowym kształtowaniu się gospodarek nowego typu, bazujących na wiedzy, na wszystkich poziomach – od firmy do aliansów