Dawne napisy polskie na Mazurach

Flis, Stanisław

Dawne napisy polskie na Mazurach

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 623-632

S T A N IS Ł A W FL IS

Germanizacja

ziem polskich,

wchodzących

do

roku

1945

w skład Rzeszy N iem ieckiej, przybierała różne postaci. Jej ofiarą

staw ały się rów nież napisy polskie. Sprawę rugowania tych napisów

om awiałem już w innych pracach t). Zaznaczyłem w nich, że pod

w pływ em różnego rodzaju zarządzeń i nacisków na ludność polską,

a niekiedy i celow ych zniszczeń ilość napisów polskich na ziemiach

pruskich ulegała stopniowem u zm niejszeniu. Ponadto z biegiem lat

w skutek w p ływ ów atm osferycznych w ie le z nich u legło sam oist­

nem u zniszczeniu.

Obecnie napisy polskie z czasów niem ieckich spotyka się stosun­

kowo rzadko na ziem iach mazurskich, chociaż w przeszłości b y ły

niejednokrotnie zjaw iskiem dość częstym . Te nieliczne szczątki

zachow ały się tu i ówdzie na pomnikach i krzyżach nagrobnych,

rzadziej w kościołach, w yjątkow o na kapliczkach, np. w Wielbarku,

lub innych przedmiotach kultu religijnego. Część daw nych napisów

polskich ocalała na kaflach mazurskich. Prócz tego znaleźć je można

na meblach, w ykonane niekiedy ołówkiem , zazwyczaj pod postacią

różnych notatek gospodarskich lub rodzinnych.

Przytoczone poniżej napisy polskie z czasów niem ieckich pocho­

dzą z niektórych m iejscow ości Mazur, Iław y oraz z pow. suskiego.

Odnotowano je w różnych latach po ostatniej w ojnie. N iew ątpliw ie

znajdują się też w innych m iejscow ościach. N apisy te uszerego­

w ano w edług poszczególnych m iejscow ości i zachowano ich wierną

transkrypcję.

KĘTRZYN

W kościele św. Ducha w K ętrzynie znajdował się napis polski na

em tafium K rzysztofa Frölicha, ministra kościoła polskiego w tvm

m ieście. Pochodzi ono z końca XVII w ieku. Od kw ietnia 1947 r.

znaiduje się w Muzeum Mazurskim w O lsztynie (nr inwentarza

S 988). Eoitafium składa się z trzech części. W owalu górnym w id­

n ieje następujący napis polski:

P salm : X X X IIX . V. 10

P anie, przed tobą je s t w szy stk a żądość m ojá: á w zdychanie m oje przed to b ą nie je st sk rý te. S erce m oje skacze: opuściła m ię śiła m ojá: á ja s ­ ności oczu m ojich niem asz przy m nie.

W owalu środkowym o w ym iarach 88 X 74 cm m ieści się obraz,

orzedstaw iający Chrystusa na krzyżu. U jego stóo modli się na

klęczkach jedna kobieta i 8 m ężczyzn. D olny ow al zawiera napis

łaciński:

DAWNE N APISY POLSKIE N A MAZURACH

*) S ta n isła w F l i s , In w e n ta ry za c ja d a w n y ch napisów p o lskich na P ow iślu

S ztu m sk im . K o m u n ik aty M azursko-W arm ińskie, 1958, n r 3 (61), s. 207 i n.;

tegoż: D aw ne n a p isy p o lsk ie w n ie k tó ry c h m iejscow ościach p o w ia tu o lszty ń ­

skiego. Rocznik O lsztyński, T. III R. 1960, s. 225.

C h ristophorus F rölich qvondam P a sto r in R ibben, post D iacon: in B a rten et tandem M inister E cclesiae Polon: R a sten b u rg : obiit m o r­ tem anno C h risti MDCXCV die X V III F ebr: ae ta t: L X IV M inist: XX X IV , et hic jacet sepultus.

Całość epitafium posiada w ym iary: 208 X 140 cm.

K rzysztof F r ö l i c h ordynowany na pastora w R ybnie w 1661 r.

Od 1665 r. b y ł diakonem w Barcianach, a od 1678 — m inistrem zboru

polskiego w K ętrzynie (Rastemborku). Umarł 18 lutego 1695 r.

w 64 roku życia (61 w g A r n o l d t a 2), a 34 roku stanu duchownego.

F ra g m en t ep itafiu m K rzysztofa F rö lich a z r. 1695 w K ętrzynie. Fot. A. K u ra czy k

W

m uzeum

kętrzyńskim

znajduje

się

drewniana

tablica

(100 X 67 cml, pochodząca z kościoła w Bezław kach z następującym

napisem polskim (nr inwentarza 85):

Z tego Zboru u m a rły za oýczyzne ý za K róla: 1. G o ttfried K ru k z W itzdorfa [dziś G rabno] 2. C h ristian K roll z R im sdorfa

Przypięte do tablicy dokum enty odznaczeniowe i w stążeczki

orderów odpadły.

Gotfryd Kruk, urodzony w Reimsdorf [Sławkowo], lat 27, żołnierz

1 batalionu pruskich grenadierów, odbywał służbę w oiskow ą w ciągu

6 lat. Zmarł 29 maja 1814 r. w prow incjonalnym szpitalu w Koblencji

na chorobę płucną. Św iadectw o zgonu w ystaw iono w K oblencji

1 VI 1814 r., str. 4, nr 73.

Christian Król, ur. w Rastemborku [Kętrzyn], odbyw ał służbę

wojskową w ciągu trzech lat jako kanonier 2 bat. artylerii rezerwy.

U m arł w 26 roku życia w szpitalu w ojskow ym w m iejscow ości Taucha

2) A r n o l d t ’s, K u rzg efa sste N achrichten vo n allen seit der R efo rm a tio n

an d en L u th erisch en K irch en in O stpreussen gestandenen Predigern. K önigs­

b erg 1777, s. 263, 286 і 298. 624

pod Lipskiem z ran odniesionych 24 X 1813 r. Św iadectw o śm ierci

w ystaw iono w Taucha 30 X 1813 r. str. 2 nr 52 3).

M IK O Ł A JK I, pow . M rągow o

W kościele ew angelickim znajduje się epitafium pastora Andrzeja

K ow alew skiego, zm arłego 9 XII 1725 r. Zawiera ono dłuższy napis

polski, rozpoczynający się od słów:

C zytelniku łask aw y sk in tu oczy tw o ie....4). RYDZEWO, pow. Giżycko

W kościele rydzew skim do stycznia 1961 r. znajdował się obraz,

będący epitafium zmarłej w 1710 r. z powodu dżum y rodziny pastora

J. Sartoriusa. Tekst epitafium , zaw ierający sześciow iersz w języku

polskim i jego fotokopię zam ieściłem w swej pracy o dżum ie 5). Obec­

nie obraz ten stanowi w łasność Muzeum Mazurskiego w O lsztynie.

WYDMINY, pow. Giżycko

Na w iatrów ce nad bramą, wprowadzającą na cm entarz i do

kościoła, dawniej ewangelickiego, w idnieje n a p is 6):

P io n tk o w sk ý Roku 1834. W IELIC ZK I, pow. Olecko

Na b elce podtrzym ującej dach m odrzewiowego kościoła w W ie­

liczkach zachował się następujący napis polski:

R a p sk ý 1617, Jacob B ýlický 1617, N iedzw iecký

W początkach X VIII w ieku montowano w kościele w W ieliczkach

now e organy i w ów czas zaszła potrzeba pow iększenia chóru. Z tego

czasu przechowała się część usuniętej w ted y balustrady, na której

znajdują się następujące napisy polskie:

C hw ałcię p a n a W sw ontnýcý Jego C hw ałcię go Na R ob....

C hw ałcię p a n a n a niebiosach C hw ałcię go n a w isokosciach C hw ałcięgo w syscy aniołow ie

8) M a te ria ły zeb ran e przez Zofię L i c h a r e w ą , k u sto sza M uzeum w K ętrzynie. O statnio n a te j sam ej ta b lic y u d ało się odczytać jeszcze jedno nazw isko polskie, a m ianow icie: „C h ristian D om brow ski [D ąbrow ski] R a sten - burg. Z arów no K ru k , ja k i K ró l (Kroll) wg dokum entów w ojskow ych u ro ­ dzili się w innych m iejscow ościach, niż te, z k tó ry ch zostali po w o łan i na w ojnę, ja k w y n ik a z tab licy p am iątk o w ej. W obec b ra k u zapisów p arafia ln y c h tru d n o u sta lić m iejsce u ro d zen ia obydw u żołnierzy.

4) N apis te n zam ieściłem w całości w sw ej p ra c y p t. D żum a na M azurach

i W a rm ii w latach 1708— 1711. K o m u n ik aty M az.-W arm ., 1960, n r 4(70), s. 501.

5) St. F l i s , D żum a na M azurach... s. 498, 499.

°) Ze zbiorów S ta c ji N aukow ej Polskiego Tow. H ist, w O lsztynie. N apis odnotow ała E m ilia S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a . A. B o e t t i c h e r w sw ej p ra c y o zabytkach b u d o w n ictw a i sztuki n a M azurach p rzy tacza n ap is polski na patenie, z n a jd u ją c e j się w kościele w W ydm inach. Oto jego treść: A dam z K a ta rz y n ą w S iem ionkach m ię spłodził. A n ato K rzest Ś w ięty w W ydm inach odrodził. W ięc na C hw ałę Bożą te n kielich d aru ię. K ościołow i O jczystem u ofiaruię. A nno MDCCXVIL d en at: d ie 28. A pril. Zob. A dolf B o e t t i c h e r ,

Die B a u -u n d K u n std e n k m ä le r in M asuren. K önigsberg 1896, s. 120.

Ratuj swą duszę.

Pod nim b ył napis niem iecki: Kette deine Seele 1937. Obydwa

napisy w ycięto ze starego krzyża i umieszczono w now ym krzyżu

m isyjnym , w zniesionym już po ostatniej w ojnie.

Chw ałcię go słudzy jego C hw ałeię go sloncę m iesonc C hw ałcię go w szystkie gw iazdy Jego psalm

K ry stia n Lezlink Robył.

W św ietle danych z historii m iejscowego kościoła, jako okres

powstania tych napisów należałoby przyjąć początek XVII w ieku 6a).

Ze w si tej pochodzi deska podłużna z polskim napisem w yko­

nanym czarnym i literami, o następującej treści:

O rganach PS: 150, 4, 9 dziękuycie m u za pokóý doczekani Ї za zw icienstw o n ad F r a 7) [...] wszy k ro i nas, F rid e rý k W ilhelm III, Roku 1814, otrzym ał,

H a lle lu ja h Bogu Chw ała.

Od 3 IX 1949 r. omawiany napis znajduje się w Muzeum Mazur­

skim w O lsztynie (nr inwentarza S 1364).

KRZYŻEWO, pow. Ełk

Na krzyżu cm entarnym zachow ał się następujący napis p o ls k i7a):

T u spoczyw a w Bogu E uphrozyna K olenda u r. w 1822 r., zm. 18 g ru d n ia 1884 r.

Po drugiej stronie krzyża:

Tyś m nie w żalu opuściła, Bo ty m i w ciąż m iła była, G dy się m y tam pow itam y, To znów sobie ręce dam y.

PO ZEG I, pow. Pisz

Na cmentarzu w iejskim w lesie przetrw ał na ramionach żelaznego

krzyża z X IX w. odlany napis p o ls k i8):

T u le ż y ojciec z 5 dzieciam y. KLON, pow. Szczytno

Na cm entarzu w pobliżu kościoła znajduje się żelazny krzyż

nagrobny, z którego w r. 1938 na polecenie w ładz hitlerow skich

usunięto napis polski. Po zniszczonych literach pozostał jednak dość

w yraźny ślad, pozwalający odtworzyć treść napisu. Jest on nastę­

pujący:

°a) Ze zbiorów S ta c ji N aukow ej Pol. Tow. H ist, w O lsztynie. N apisy odno­ tow ał ks. M ieczysław J ó z e f c z y k z W ieliczek.

7) K ońców ka ścięta.

u>) Ze zbiorów S ta c ji N aukow ej Polskiego T o w arz y stw a H istorycznego w O lsztynie.

8) Wg u stn e j in fo rm a c ji p. P a t a l a n a ze w si Bogum iły, pow. piski. W ieś Pożegi uległa całkow item u zniszczeniu podczas o sta tn iej w ojny.

Tu spoczyw a w Eogu W iłem P o lak z Klonu urodził się [....] 1830, zm arł [....] 1881

Na odwrocie krzyża ślad napisu:

Niech spoczyw a w pokoju wiecznym .

W iłem P o l a k odbyw ał służbę wojskową w gwardii starego

Fryca w Berlinie, mimo to nie um iał m ówić po niem iecku 9).

W IELBA R K , pow. Szczytno

Na cmentarzu przykościelnym jest kapliczka, na której zacho­

w ał się napis polski z 1885 roku:

Pod Tw oję obronę uciekam y się!

Fot. A . K u ra c zy k

Za czasów hitlerow skich napis ten b y ł przykryty warstw ą betonu.

Odsłon;ęł o go ponownie w r. 1945. Ponadto na tym że cmentarzu

znajdował się krzyż m isyjny z r. 1921 z polskim napisem:

*) Wg ustn y ch in fo rm a c ji A u g u sty D o p a t k i , w nuczki W ilem a P o lak a z K lonu. Wg tejże in fo rm a to rk i rów nież n a w ie lu innych grobach w K lonie znajdow ały się napisy polskie. P o n ad to były też n a D rodze K rzyżow ej w m iej­ scowym kościele oraz na kapliczce p rzy w ejściu do kościoła. U sunięto je w okresie hitlerow skim .

SZCZYTNO

Na uw agę zasługują napisy polskie, pochodzące z X IX wieku,

zachowane na kaflach mazurskich. Muzeum w Szczytnie posiada

ogółem 20 kafli, zawierających różne napisy p o ls k ie 10). Znajdują się

one na dwóch piecach oraz na luźnych kaflach mazurskich.

Większość spośród nich opublikowała już E. S u k e r t o w a -

B i e d r a w i n a u ). Autorka wspomniała też, że zniszczone w czasie

ostatniej w ojny Muzeum Mazurskie w D ziałdow ie miało kilkadziesiąt

kafli mazurskich z polskim i napisami. W ostatnich dniach sierpnia

1939 r. zakopano je w ogrodzie obok muzeum . Odnalezione przez

N iem ców zaginęły bez śladu.

Do odnotowanych przez E. S u k e r t o w ą - B i e d r a w i n ę

napisów z m uzeum szczycieńskiego dorzucić jeszcze można nastę­

pujący napis polski, w idoczny na kaflu jednego z pieców:

G raý B racie oy zapustý u naszego p a n a D aýcie p an i K ołaca i K iełbasy

bo w iecie że dzis te czasi.

Inny napis polski znajduje się na kaflu pieca mazurskiego

z 1802 roku. Piec ten składa się z kafli głów nie produkcji Fryderyka

Nadrowskiego. Przeniesiono go do m uzeum z Jesionowca w pow.

szczycieńskim . Napisu tego nie przytoczyła w sw ym artykule

E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a . Początek jego jest następujący:

G ray B racie pod B orem p ielie L en K acz m a rsk a D ziew cina przyszed [... ]

Również Muzeum Mazurskie w O lsztynie w sw ych zbiorach

posiada 9 kafli mazurskich z polskimi napisami. Wśród nich znaj­

dują się m iędzy innym i następujące:

[Jjesce P olska ni[e] zginęła a lie zginonc m u si p a n i e j 12)

10) R yciny n iektórych spośród nich zam ieścił Józef G r a b o w s k i w sw ej p ra c y p t. S ztu k a ludow a M azur i W arm ii. P o lsk a S ztu k a L udow a, 1948, n r 4—5. Rycinę k a fla m azurskiego z napisem : ,,ia ubogi dziadek po prośbie chodzie” znaleźć m ożna w broszurze: S ztu k a ludow a M azur i W arm ii. O pracow ał H ieronim S k u r p s k i . W ystaw a M uzeum M azurskiego w O lsztynie. L uty, m arzec 1948. [O lsztyn]. T ą sam ą ry cin ą a u to r te n ilu stro w a ł sw ój arty k u lik pt. K u fla rstw o m a zu rsk ie cenną pozycją p o lsk ie j s ztu k i ludow ej. G łos O lsztyń­ ski, 1952, n r 135 (237) z d n ia 7—8 VI. P ró c z tego w a rty k u lik u ty m re p ro d u ­ kow ano dw a inne k a fle m azu rsk ie z polskim i napisam i, a m ianow icie: „Mój p an ie w oicie jus sie n[a]d n am i zm iłuicie” ; „S łuchei ro sk azu ”. R ycinę tego k afla zam ieścili rów nież E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a i T. G r y g i e r w przew odniku po w ystaw ie: Działacze M azur i W a rm ii epoki M ickiew icza.

[Olszlyn 1956], s. 34. In n y k a fe l m azu rsk i z napisem : „M oia P a n y znaycie sie n a Rzeczy sykuycie K olende bo ia u w as długo nie b en d e”, z n a jd u ją c y się w zbiorach m uzealnych w Szczytnie, rep ro d u k o w a ła E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a w arty k u le: Szczytn o . S tra ż n ic a E w angeliczna. R. 1952, n r 6, s. 62. P o n ad to należy zaznaczyć, że R om an R e i n f u s s w a rty k u le pt. K a fle ludow e z B rzegu na D o ln ym Ś lą sk u , P o lsk a S ztu k a L udow a, R. III, 1949, n r 9—10, s. 261—267 zam ieścił 6 re p ro d u k c ji k a fli z napisam i polskim i, k tóre, zdaniem au to ra, n iew ątp liw ie w yw odzą się z te re n u m azurskiego.

u ) E m ilia S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , N apisy polskie na ka fla ch

m a zu isk ic h . P o ra d n ik Językow y, R. 1951, z. 10(95), s. 27—31.

18) R ycinę tego k a fla zam ieszczono w e w sp o m n ian y m p rzew odniku po w ystaw ie E. S u k e r t o w e j - B i e d r a w i n y i T. G r y g i e r a (str. 12). 628

Bo ia od w as pude daly co w as k aždý pochw ały d aý rou ta m M atko

*

G ray B racie na sm ace Z jad k ełb asi w koninie [kom inie — S. F.]

*

A n d reas Solew ský z n ib o rk a d n ia

17

*

A n d reas Solew ský zn ib o rk a

28

K afel m azu rsk i z napisem : „Jeszcze P o lsk a nie zginęła”.

Fot. A . K u ra c zy k

Oprócz kafli w M uzeum szczycieńskim znajduje się też szafka

ścienna, pochodząca z W ólki Dąbrowskiej, pow. Szczytno, z w ym alo­

w anym napisem polskim 13):

R oku 1815

Ponadto M uzeum w Szczytnie posiada szafę mazurską z K arw icy

w pow. piskim, z 1841 r. Na w ew nętrznej ścianie drzwi tej szafy

widoczne są liczne napisy polskie o treści gospodarskiej. Pochodzą

one z drugiej połow y X IX i pierw szych lat X X w ieku. Skreślone

zostały ołów kiem przez w łaściciela szafy.

Także Muzeum Mazurskie w O lsztynie przechow uje w sw ych

zbiorach szafę z napisem:

1S) R ycinę szafki zam ieścił w e w spom nianej ju ż p ra c y Józef G r a b o w s k i n a str. 54.

R ocu [roku] 1842

Prócz tego muzeum olsztyńskie posiada skrzynię błękitno m alo­

waną i zdobioną kwiatam i, która od strony w ewnętrznej zawiera

pisaną ołówkiem w języku polskim oryginalną kronikę rodzinną.

Znajdują się w niej imiona oraz daty urodzeń i śmj,erci członków

rodziny. Notatki rozpoczęto w 1881 r. W celu usunięcia śladów

polskości z obiektu m uzealnego N iem cy częściowo zdrapali napisy 14).

Zarówno wspomniana szafa, jak i skrzynia pochodzą z powiatu

szczyci eński ego.

PASYM, pow. Szczytno

Na jednych z drzwi w ew nątrz kościoła ew angelickiego w idnieje

szereg napisów kronikarskich, wśród nich na pierw szym miejscu

dwa w języku polskim:

T a Dzw onica O biana Roku — 1S22 Ten Kościół bielony R oku 1868

Dalej idą napisy niem ieckie z lat 1878, 1881, 1884, 1891.

OLSZTYNEK, pow. O stróda

W okresie pow ojennym na jednym z cm entarzy odnotowano

stary napis p o ls k il5):

Tu spoczyw a w Bogu śp. P io tr Sow a — u m a rł 7 listo p ad a 1891 r.

OSTRÖDA

W katolickim kościele parafialnym przetrw ały dwa napisy

polskie, pochodzące z czasów niem ieckich ln). Znajdują się one na

witrażach. Jeden z nich z postacią św. Marka posiada następujący

napis:

D ar ks. Szydzik prob, w e W ielu. 1902/05 w O stródzie.

Z prawej strony ołtarza głów nego na w itrażu z Madonną

w idnieje napis:

M atko nie opuszczaj nas.

U dołu okna częściowo uszkodzony napis:

F ra n ciszk a i Zbi[gniew Żuralscy] Jedzbarg

Zbigniew Żuralski b y ł w łaścicielem dużego gospodarstwa rolnego

w Idzbarku pod Ostródą. Po plebiscycie przeniósł się do Polski

M) W ym ienione sprzęty, zn ajd u jące się w M uzeum M azurskim w Olsztynie, omówiono już w przew odniku: [H ieronim S k u r p s k i ] , M u zeu m M azurskie

O lsztyn — Z am ek. D ział etnograficzny. R. 1947, s. 7.

I5) Ze zbiorów S ta c ji N aukow ej Polsk. Tow. H ist, w O lsztynie. N apis te n odnotow ała w d niu 9 I I I 1953 r. R e n ata K o z ł o w s k a , prac.. W ojew. A rchiw um P a ń stw , w O lsztynie. W r. 1962 n ie udało m i się go odnaleźć.

*·) W O stródzie był też p ro te sta n c k i kościółek polski (tzw. P olnische L a n d ­

kirche). Z najdow ał się on m iędzy sta ry m , dziś spalonym , kościołem ew ange­

lickim a sta ry m m urem m iejskim . N a z ew n ę trzn ej ścianie tego kościółka ponad w ejściem w X IX w ieku w id n ia ł napis w y konany dużym i, złotym i litera m i: „Dom Boży” . U sunięto go w 1904 r. Zob. Jo h a n n es M ü l l e r , O sterode in O st-

preussen. O sterode 1905, s. 337.

i zam ieszkał w Wonnej, pow. nowom iejski. S yn jego w okresie

m iędzyw ojennym pracował w redakcji ,»Kuriera Poznańskiego” .

Jedna z córek w yszła za mąż za dra Kopczyńskiego w Gdańsku 17).

IŁAW A

Stosunkowo dużo napisów polskich zachowało się na cm entarzu

katolickim w m ieście. W okresie hitlerow skim b yły one zamalowane

lub przykryte tynkiem . W iele całkow icie zniszczono. W r. I960

odnotowałem tu następujące napisy polskie, pochodzące z czasów

niemieckich:

S .p . Józef Szw aba u r. 18. m a rc a 1853, urn. 27. czerw ca 1917. Józef Szw aba u r. 5. g ru d n ia 1901. um . 5. listop. 1917.

*

Tu spoczyw ają zw łoki mego kochanego męża, naszego drogiego ojca ś. p. B ru n o n a 2uchow skiego

u r. 23. m a ja 1885. um . 21. m a rc a 1917. przez nieszczęśliw y w ypadek. W ieczny odpoczynek racz m u dać Panie!

*

Ś. p. A n to n i L ew alsk i długoletni tu te jsz y kościelni u r. 13. k w ie tn ia 1850. urn. 21. m a rc a 1915.

Z drow aś M arya!

*

S. p. F ra n ciszek S zekliński u r. 18. czerw ca 1899, urn. 28. lutego 1910.

Z drow aś M arya!

* ;

T u spoczyw a w Bogu ś. p. Leon L ew an d o w sk i ur. 21. 4. 1921 r. zm. 3. 6. 1928 r.

*

S. p. Ja n G ajew ski ur. 30.12.1853 um . 5.2.1935

*

T u spoczyw a w Bogu nasza k o ch an a có rk a i sio stra ś. p. K la ra Ja n k e u r. 21. sie rp n ia 1892 um . 11. m a ja 1913.

*

S. p. B e rn a rd y n Ogończyk Roch u r. 20. m a ja 1824 um . 7. stycznia 1907

P ro si o Z drow aś M arya PRABUTY, pow. Susz

W kościele ewangelickim , zw anym przez N iem ców K lein e L an d­

kirche na plafonie znajduje się napis polski, pochodzący z czasów

niem ieckich 18):

A lbow iem ta k Bóg um iłował....

17) Wg in fo rm acji u stn y c h Józefa U ł a n o w s k i e g o ze Z w ierzew a. 18) Ze zbiorów S ta c ji N aukow ej Pol. Tow. H ist, w O lsztynie.

Reszta napisu ginie w zwoju w stęgi. Jest to w erset z Ewangelii

św . Jana.

* * *

W Muzeum Mazurskim w O lsztynie przechow uje się św iecznik

cynow y 19) (nr inwentarza S 260), na którym jest w yryty dużymi

literam i następujący napis w języku polskim:

C h rostoprvus W oýt K oscelnick S im onski D arow ał n a chw ale P a ń sk a

dnia 20 Feb: Rokv 1623 ANNA SZYFER

Z BADAŃ NAD TRADYCYJNĄ WIEDZĄ LUDOWĄ Z ZAKRESU

ASTRONOMII ORAZ METEOROLOGII N A WSI MAZURSKIEJ

I WARMIŃSKIEJ N A PRZEŁOMIE X IX I X X W.

I. W STĘP

W iedza ludow a, tra d y c y jn a je st zaw sze w pew nym stopniu subiektyw na. N atu raln ie, im p ry m ity w n iejszy jest człow iek grom adzący tę w iedzę, tym w y o b rażen ia te będą b ard ziej subiektyw ne, uproszczone i w ypaczające. Na poziom tych w yobrażeń w p ły w ają w ięc ta k czynniki ogólne: stopień rozw oju społeczeństw a, ja k i in d y w id u aln e czynniki psychiczne opisującego czy in te rp re tu ją c e g o z ja w is k a 1). N a tu ra ln ie w społeczeństw ach o w yższym stopniu cy w ilizacji w iedzę tra d y c y jn ą jak o nied o k ład n ą w y p ie ra n au k a. P ozostaje ona w ted y w tych społeczeństw ach w w a rstw a c h m niej ośw ieconych, szczególnie n a w si i u trzy m u je się b ard zo długo. N aw et po p rzy jęciu do w iadom ości „książkow ych” w yobrażeń w um ysłow ości lu d u tk w ią bardzo długo pojęcia tra d y c y jn e . E lem enty ta k ic h trad y cy jn y ch w yobrażeń i w iedzy o świecie, zjaw iskach astronom icznych, m eteorologicznych itp. z n ajd u jem y jeszcze n a w siach w k ra ja c h o w ysokiej cyw ilizacji.

Od sam ych początków w iedzy w ra z z pierw szym i obserw acjam i i uogólnie­ n iam i pojaw iły się fan tasty czn e i n aiw n e p róby tłu m aczen ia tych zjaw isk, ich w yw oływ ania, zapobiegania itp. B yły to pierw ociny w ierzeń i religii. O bserw ow ano np. słońce, ale i tw orzono rów nocześnie m ity o jego pochodzeniu. T ak było z K siężycem , deszczem, tęczą, b u rz ą itp . A im b ard ziej rozw inięte były społeczeństw a, ty m m ity te i w ierzen ia były b a rd z ie j bogate, różnorodne. Z n an y etnolog, M alinow ski, tw ierd zi, że „...w iedza dąży do opanow yw ania p rzyrody a m agia do zjed n y w an ia jej...” 2). W iedza tra d y c y jn a szła zawsze w parze z w ierzeniam i. E lem enty jednych i d rugich p rz e p la ta ją się ta k ze sobą, że b ad ać je trzeb a łącznie. T ak też m u siałam zrobić, z b ierając m a te ria ły do w iedzy ludow ej M azur i W arm ii. W zak res ty ch b a d a ń w eszły w yobrażenia 0 zjaw iskach m eteorologicznych, atm osferycznych (tęcza, w ir, w ia tr, burza, Księżyc1, gw iazdy, Słońce), kosm ogonicznych (budow a św ia ta, k u li ziem ­ skiej itp.), oraz w ierzen ia zw iązane z ty m i zjaw iskam i i pojęciam i.

P ra w ie w szystkie elem enty w ierzeń i w iedzy tra d y c y jn e j n a M azurach 1 W arm ii są g en etyczn ie słow iańskie i analogiczne do w yobrażeń ludow ych ,e) O pochodzeniu św iecznika b ra k d anych w książce in w en tarzo w ej M uzeum .

*) K. M o s z y ń s k i , C złow iek, W rocław 1958, om aw ia ogrom ną ró żnorod­ ność i plastyczność ludzkich psychik n a całym świecie.

2) L. M a l i n o w s k i , S zk ice z d zie jó w k u ltu ry , W arszaw a 1958, s. 409. 632