38
O
koło 100 kilometrów na północny wschód od Mińska, przy szosie z Mińska do Orszy i Smo- leńska, położone jest rejo- nowe miasto Krupka. W dawnych wie- kach wchodziło ono w skład klucza smo- leńskiego książąt Sanguszków. W czasie wyprzedaży tego klucza kupił je Michał Świacki (zm. 1876). Za jego czasów na terenie majątku istniał zakład przemy- słowy i znane w całej guberni młyny pytlowe. Modernistyczny pałac został wzniesiony na początku XX w., prawdo- podobnie przez Świackich. Jest on dwu- kondygnacyjny, ma kształt nieregularny.W fasadzie występuje płytki ryzalit zwieńczony attykowym szczytem i frontonem ze spływami wolutowymi.
W lewej elewacji bocznej widoczna jest okrągła wieża nakryta kopułą na ośmio- bocznym bębnie, w prawej jest ryzalit z attykowym szczytem. Elewacje dekoro- wane są boniowaniem i płycinami.
Wewnątrz zachowała się klatka scho- dowa z metalową balustradą. Dobrze utrzymany pałac zajmują biura władz rejonowych oraz instytucje ubezpiecze- niowe. W otoczeniu przetrzebiony park, w którym stoi murowany budynek daw- nej oficyny.
W odległości 15 kilometrów na zachód od rejonowego miasta Bieszen- kowicze, w obwodzie witebskim, poło- żona jest wieś Nizhołów (na mapach białoruskich Dwor Nizhaława). Miej- scowe dobra należały najpierw do Sta- browskich, później do Hrebnickich, na koniec do Szaumanów, którym w 1864 r.
został skonfiskowany za udział właści- cieli w powstaniu styczniowym. Późno- klasycystyczny dwór na brzegu rzeki Uły wzniesiono w połowie XIX w. Znisz- czony w 1944 r. i odbudowany w 1970 r.
Jest on parterowy, na planie prostokąta.
Nie zachował się wysoki portyk kolum- nowy. Elewacje dekorowane są lizenami, nadokiennikami i prostokątnymi wnę- kami pod oknami. Po II wojnie świato- wej mieściła się tu szkoła. W 1998 r.
dwór był opuszczony, ale jeszcze w dobrym stanie. Zachowały się zabu- dowania gospodarcze: murowana ofi- cyna, drewniany budynek dawnej wędzarni oraz ceglany budynek z ostro- łukowymi oknami i drewnianym podda- szem (być może dawna kaplica?).
W otoczeniu park regularno-krajobra- zowy.
W odległości 10 kilometrów na połu- dnie od rejonowego miasta Drybin, w obwodzie mohylewskim, położone jest miasteczko Raśna. Okoliczne dobra w 1430 r. należały do Świdrygiełły, w 1499 r. zostały nadane przez wielkiego księcia Aleksandra Michałowi Żesław- skiemu, który przyjął tytuł księcia mści- sławskiego. W XVIII w. dobra były wła- snością Pociejów, którzy założyli tu misję jezuicką. W 1863 r. polscy powstańcy zajęli miasteczko i zniszczyli akta miej- scowego biura policji. W 2. poł. XIX w.
majątek był w ręku Rosjan Sypytkowów.
Zespół dworski położony jest ok. 2 km od centrum miasteczka. Neoklasycysty- czny dwór wzniesiono w 2. poł. XIX w.
Jest on parterowy, na wysokiej podmu- rówce, dekorowany boniowaniem i pod- okapowym gzymsem. Za czasów sowiec- kich mieściła się w nim szkoła. W 1998 r.
był opuszczony, ale jeszcze w dobrym stanie. W pobliżu stoją zrujnowane za- budowania gospodarcze z końca XIX w.
W odległości około 20 kilometrów od rejonowego miasta Orsza, w obwo- dzie witebskim, położone jest miasteczko Smolany. Osada istniała już w XV w.
W 1501 r. król Aleksander nadał ją w dożywocie swej żonie Helenie. Po jej śmierci dobra otrzymał od króla Zyg- munta Starego książę Konstanty Ostrog- ski. Następnie Zygmunt August darował dobra księciu Kurbskiemu. Ten wymienił je z Sanguszką na Kowel. Przez pewien czas w Smolanach mieszkała królowa Bona. Smolany znane są z okazałego barokowego zespołu klasztornego domi- nikanów (zdewastowanego za czasów sowieckich), a także z grobu filomaty Tomasza Zana na miejscowym cmenta-
Kończymy podróż szlakiem dawnych polskich rezydencji na Białorusi, nie uwzględnionych w dziele Romana Aftanazego, prezentując obiekty na przedrozbiorowych Kresach I Rzeczypospolitej (dawne województwa mińskie, witebskie i mścisławskie), które po 1918 r. weszły w skład ZSRR.
Obecnie jest to wschodnia Białoruś.
Dawne zapomniane polskie rezydencje na Białorusi
Zbigniew Hauser
Krupka. Dawny pałac Świackich z pocz. XX w.
Nizhołów. Dawny dwór Szaumanów z 2. poł. XIX w.
Raśna. Dawny dwór Sypytkowów z 2. poł. XIX w.
39
rzu. Na rozległych łąkach widoczne są z daleka ruiny zamku książąt Sangusz- ków. W 1626 r. Szymon Sanguszko wzniósł renesansowy zamek, zwany małym Kowlem. Miał on kształt czworo- boku z wewnętrznym dziedzińcem, narożnymi basztami i wysoką wieżą bramną. Został on częściowo zniszczony w czasie wojny polsko-moskiewskiej w latach 1654-1657. Podczas wojny pół- nocnej w 1708 r. Rosjanie, wycofując się pod naporem Szwedów Karola XII, wysadzili zamek w powietrze. Odbudo- wany pozostał własnością Sanguszków do połowy XVIII w. Później opuszczony popadł w ruinę. W połowie XIX w.
ówczesny właściciel, niejaki Siemionow, sprzedał go na cegłę miejscowym Żydom. Zachowały się ruiny pięciokon- dygnacyjnej wieży bramnej oraz frag- menty budynku mieszkalnego i piwnic.
Na ścianie wieży ozdobne panneau z kartuszem herbowym.
Około 40 kilometrów na północ od Mohylewa, na wysokim brzegu Dniepru, przy ujściu do niego rzeki Szkłowianki, położone jest rejonowe miasto Szkłów.
Od XVI w. dobra należały do Chodkie- wiczów, którzy pisali się „hrabiami na Szułowie”. Zbudowali oni zbór kalwiński (później zamieniony na Kościół kato- licki), którego ruiny istniały jeszcze w 2. poł. XIX w. Była to podobno naj- większa świątynia na Białorusi. Na po- czątku XVII w. hetman Jan Karol Chod- kiewicz otoczył miasto nowymi umoc- nieniami ziemnymi. W 1654 r. hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł pobił pod Szkłowem przeważające liczebnie wojska moskiewskie kniazia Czerka- skiego. Miasto było wielokrotnie nisz- czone (m.in. w 1655 r. przez Kozaków, w 1708 r. przez Szwedów). W XVIII w.
dobra były własnością Sieniawskich i Czartoryskich. W 1762 r. krół August III nadal osadzie prawa miejskie i herb przedstawiający wiszący bezmian (rodzaj wagi). Po pożarze w 1769 r. mieszkańcy przenieśli się na lewy brzeg Szkłowianki, a dawna osada stała się wsią, zwaną odtąd Szkłów Stary. W 1772 r. posia- dłość przejął rosyjski skarb państwa.
Nadano ją ks. Potiomkinowi, a w 1778 r.
gen. Zaryczowi. Dwa kilometry od cen- trum miasta, w dawnym majątku Zab- ramne, znajduje się zespół dworski, który w 2 poł. XIX w. należał do Wojejkowów, a na początku XX w. do carskiego mini- stra dróg Kriwoszejna. Drewniany, par- terowy dwór modernistyczny wzniesiono w latach 1902-1903. W elewacji głównej występuje wydatny ryzalit z gankiem utworzonym przez cienkie słupy połą- czone balustradką. W obu skrzydłach
bocznych występują pseudoryzality zwieńczone frontonami. Elewacje deko- rowane są fryzem, gzymsami, nadokien- nikami i boniowaniem. Wewnątrz zacho- wały się ozdobne piece kaflowe. W 1998 r.
w dworze mieściła się biblioteka. W oto- czeniu rozległy park regularno-krajobra- zowy (obecnie miejski park kultury i wy- poczynku).
W odległości około 60 kilometrów na północ od Bobrujska, w obwodzie mohylewskim, na prawym brzegu Bere- zyny, przy ujściu do niej rzeki Świsłocz, położone jest miasteczko Świsłocz. Pier- wotnie dobra były własnością książąt mińsko-zasławskich. W 1367 r. księciem świsłockim tytułował się Siemion, syn litewskiego księcia Jawnuty. W 1387 r.
Władysław Jagiełło nadał dzielnicę świ- słocką swemu bratu Skirgielle, następnie była ona królewszczyzną zarządzaną przez starostów. Około 1600 r. starostwo otrzymał Mikołaj Haraburda, kasztelan miński. W XVIII w. właścicielami byli Zawiszowie, a po nich do połowy XIX w.
Niezabitowscy. W 1812 r. w Świsłoczy przez jakiś czas mieściła się główna kwa- tera dywizji gen. Henryka Dąbrowskiego.
W styczniu 1920 r. wojska polskie, po wielogodzinnej walce, odparły tu atak silnych oddziałów bolszewickich. Na wyniosłym wzgórzu, położonym w wi- dłach Świsłoczy i Berezyny, znajdują się ruiny rezydencji, wzniesionej prawdopo- dobnie na przełomie XVIII i XIX w., być może przez Niezabitowskich. Przedtem istniał tu drewniany zamek książąt ruskich, ostatecznie zniszczony przez kozaków Iwana Zołotareńki w 1654 r.
Nową rezydencję wzniesiono z kamienia polnego i cegły. Niewiele wiadomo o jej dziejach. Zachowały się mury obwo- dowe, z otworami drzwiowymi i okien- nymi oblicowanymi cegłą.
Około 15 kilometrów na północ od rejonowego miasta Orsza w obwodzie witebskim położona jest wieś Wysokie.
Zachował się tu dawny pałac Makszyc- kich, wzniesiony na przełomie XIX i XX w.
Jest on eklektyczny, dwukondygnacyj- ny, z dobudowanym drewnianym skrzy- dłem parterowym. W elewacji głównej występuje pięcioboczny ryzalit z żeliw- nym kutym balkonem, półkolistymi niszami po bokach i trójkątnym fronto- nem na szczycie. Elewacje dekorowane są boniowaniem, gzymsami, ozdobnymi obramieniami okien i ostrołukowymi niszami. Po II wojnie światowej w pałacu mieściła się szkoła. W 1998 r. był on opu- szczony i zdewastowany. Park zamienił się w trudną do przebycia dżunglę. n Fot. autor
Wysokie. Dawny pałac Makszyckich z przeł. XIX i XX w.
Smolany. Ruiny zamku ks. Sanguszków z 1626 r.
Szkłów. Dawny dwór Wojejkowów z 2. poł. XIX w.
Świsłocz nad Berezyną. Ruiny dworu (z przeł. XVIII i XIX w.?)
