A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ___________ FOLIA OECONOMICA -'»9. 1985_______ ________
Emil Katona*
ZMIANY W POIJTYCE GOSPODARCZEJ
V LATACH SZEŚĆDZIESIĄTYCH I SIEDEMDZIESIĄTYCH ORAZ ICH WPŁYW NA STANDARD ŻYCIA W AFRYCE
1. Czynniki warunkujące p o lity k ę rozvojová v o k re sie przejściowym
Większość krajów Czarnej Afryki po uzyskaniu n iep o d leg ło ści około dwudziestu l a t telnu, rozpoczęło swój rozwój na bazie kolo-n ia lkolo-n e j spuścizkolo-ny. Regiokolo-n, o którym mowa, J e s t olbrzymi 1 składa a lę z w ielu gospodarek narodowych, Należy on tak że <jo regionów bardzo zróżnicowanych pod względem obszaru poszczególnych państw, klim atu , warunków glebowych, rzeźby te re n u , zasobów n atu raln y ch, pozycji g e o g ra fic z n e j, lic z b y i rozmieszczeni® mieszkarbów, składu etnicznego, s tru k tu ry sp o łec z n ej, bogactwa k u ltu raln e g o , d z ia ł a l-ności gospodarczej, dochodu narodowego na głowę mieszkarfc*, r o l i Odgrywanej w gospodarce światowej i systemu p o lity czneg o .
Mimo nakreślonych ró ż n ic , pouobne z n ie k s z ta łc e n ia w ic h s tr u k -tu ra c h epołeczno-gospodaręzych i - w r e z u lta c ie - podobne tru d n o ś-c i , г którymi te k ra je borykają s i ę , spraw iły że sformułowały one podobne s t r a t e g i e rozwojowe i mają podobne zam ierzenia. Ponieważ haukowcy s o c ja lis ty c z n i w la ta c h p ię ć d z ie sią ty c h n ie mogli zape-wnić pragmatycznych wskazówek rządom tych kremów ęo do postępo-wych s t r a t e g i i rozwojopostępo-wych opartych na doktrynach Harksa, k ra je te
były zmuszone szukać porad U p rz e d sta w ic ie li burżuazyjnych szk ó ł
• y i l i ekonomicznej. ч
ф . '* ' '.J ’• v"'t
Doc. dr h a b ., I n s ty tu t Ekonomiki Międzynarodowej l Badari rozwojowych. Uniw ersytet Ekonomiczny Karpia Marksa, Budapeszt.
Burżuazyjną ekononi ú c l, próbując znaleźć elementy 1 środki po-zw alające na pokonanie ogólnego zacoranla krajów ropo-zw ijający ch a lt, o g ło s ili szereg założeń, koncepoji i te z , г których w iele - Jak to a ię d z is ia j okazuje - n ie p rz y n io sło oczekiwanych re z u lta tó w . Eko-nomiści c i , lub przynajm niej w ielu z n ich , akceptow ali z reguły zalany s tru k tu ra ln e zgodnie z'czę& to krytykowaną te o r ią faz Walta Rostowa i tra k to w a li zacofanie 1 nędzę Jako proces sam oistni« po-g łę b ia ją c y s ię (M eier, Baldwin, 0111,. L elbonstein ). J e ż e li propor-c ja oszpropor-czędnośpropor-ci w zrasta, wtedy w zrost może utrzymać aJLę sam oist-n ie pooist-nad poziomem krytyczoist-nym dochodu oist-narodowego oist-na głowę miesz-kańca (M yrdal). Temu samemu celowi m iały służyć tzw, 4w i«lki skok* lub "minimalny krytyczny w ysiłek*, t j , wydostanie a ię z pułapki równowagi na niskim poziomie (Hirechman). Chociaż w ielk i skok wy-magał w ielu posunięć, za Jedno z najw ażniejszych uznano w zrost sto p y inw estycyjnej w dochodzie narodowym b ru tto . Uprzemysłowienie z Jego dwojakim celem - zaspokojenia wewnętrznych p o trzeb 1 sub-s t y t u c j i importu - uznano za główny element w p ro c e sub-sie rozwoju» Za ważny czynnik rozwoju uważano zw iększenie współczynnika k a p lta ło - ch ło n n o ści, mimo że doświadczenie wykazało, iż w zrost wydajności p racy n ie był proporcjonalny do wjsrostu ak u teu l.cjl k a p ita łu . We-dług stary ch poglądów Johna M, Keynes'a i równania Domara Harroda w modelu rozwojowym, zm niejszenie kónsumpcji oraz wzroat oszczęd-ności i stopy in w e sty c ji m iały zapewnić w zrost gospodarczy. Te o s ta tn ie d o sta rc z a ły rządom krajów rozw ijających s i ę wymówki u s-p ra w ie d liw iając e j utrzymani* nierów ności, ponieważ w zrost gospo-darczy Jako ta k i wymagał p o p ieran ia ty ch , k tó rzy b y li w e ta n ie oszczędzać, t j . warstw najbogatszych* Ta myśl ekonomiczna z o sta ła sformułowana przez Jakuba Vinera w sposób n astęp ujący ! "Ogólnie przyznaje s i ę , że w obrębie danej ludnością w danym c z a s ie , zaosz-czędzony w ciąg u roku procent dochodu będzie większy w przypadku vysokodochodowych n iż w przypadku nl&kodochodowych grup, a za-tem - im większa nierówność w p o d ziale dochodu, tym większy będzie p ro cen t ogólnego dochodu, k tó ry z o sta n ie zaoszczędzony"1.
Tendencja utrzymywania nierów ności była ukrywana p rie z f a k t, że wyzwolenie narodowe doprowadziło do podwyżki p ła c , w
rzecyy-1 J . V i n e r , The Economics o f Development, lwi) The Eco-nomics o f Underdevelopment, Agarwala, A. M. »na £ingh, Ü .P ., Ox-fo rd U n iv ersity p re s s , Delhi 1975, s . 19.
w is to śc i ty lk o dl* formalnych pracowników, m ającej dalekosiężne d z ia ła n ie ,
Tym niem niej, w w iększości wypadków oszczędności wewnętrzna na-kazywały s ię n iew y starczające. W r e z u lta c ie uciekano s i ę do pomocy zag ran iczn ej stanow iącej Jakoby główny instrum ent w Intensywnej p o lity c e inw estyoyjnej um ożliw iającej * e ta r t" .
Równolegle z tymi asp iracjam i wprowadzano planowanie c e n tr a l-ne, s i l n i e scentralizow ane i o p a rte na zachaWiich koncepcjach га» chunkowości i ekonom etrii. Planowanie stanow iło ogólny wskaźnik e - konomiczny ukierunkowany na produkt narodowy b ru tto i na etopę wzrostu oraz zak ład ający , že r e z u lta ty wzrostu zoataną automatycz-n ie przekazaautomatycz-ne szerokim masoautomatycz-n, przyczyautomatycz-niając s i ę do poprawy ic h etandardu ż y cia , (
Cele planowania i sposoby ich r e a l i z a c j i ró ż a ią e ię w z a le ż - n c śc i od tego, czy dane państwo p rz y ję ło o rie n ta c ję rynkową w awo- J a j p o lity c e czy te ż n ie 2 . Ogólnie można powiedzieć, że odpowiada-ją one a fry k a ń sk ie j s o c ja lis ty c z n e j i k a p ita lis ty c z n e j l i n i i ro x - woju, chociaż różne elementy tych dwóch form p rz e p la ta ją s ię w rz e cz y w isto śc i. Stąd te ż poglądy, k tó re tr a k tu ją Je Jako różne Przejawy tego samego cystemu i o k re ś la ją Je Jako dwa modele kapi-talizm u państwowego.
Państwa, k tó re o b rały eodel sta ty sty c z n y ( e t a t i s t ), usiłow ały zapewnić wyeoki sto p ie ń państwowej w łasności środków produkcji i •centralizo w an ą k o n tro lę nad rozdzielnictw em środków <Да głównych •aktorów gospodarczych. Towarzyszyła temu wymuszani» a fry k a n iz a c ja w obsadzaniu m iejsc pracy przez wykwalifikowaną s i ł ę roboczą. U- Przemysłowienie uzyskało pierwszeństwo w stosunku do rozwoju r o l -nictw a. Był to niew ątpliw ie Jeden z głównych czynników prowadzą-cych do spadku produkcji r o ln ic z e j w w ielu k ra ja ch afry kań sk ich . V re z u lta c ie , elementy te prow adziły do wewnętrznej i z o l a c j i gospo-d ark i przy lekceważeniu hangospo-dlu zagranicznego, a co za tym igospo-d z ie - proeksportowego rozwCJu gospodarki.
Obranie o r ie n ta c j i rynkowej oznaczało w zięcie pod uwagę d zia-ła n ia międzynarodowych i wewnętrznych e i ł rynkowych i torow anie drogi d la zagranicznych in w e sty c ji w sek to rach produkcyjnych.
Pań-Tego rodzaju ro z ró ż n ie n ie występuje wj A. S h a n k a r , p e rsp ec tiv e s and Probleme o f Envelopment in Sub-Saharan A fric a
U?Ü_______________________ Ealł Katon»
»two, zgodnie ze s ta r ą tra d y c ją k o lo n ialn ą, p rz e ję ło na s ie b ie ró -żne rodzaje in w e sty c ji w d z ied z in ie rozwoju in fr a s tru k tu r y i urzą-dzeń użyteczności p ublicznoJ, zwiększając w ten sposób wydajność i opłacalność k a p ita łu zagranicznego. P o lity k a ta oznaczała, że firnom międzynarodowy», za zgodą rządów państw afry k ań sk ich , udało s i ę zająć najw ażniejsze pozycje w gospodarce tych krajów, co w sposób nieuchronny prowadziło do powolniejszego tempa a fry k a n iz a- c j i . Te 3ystemy gospodarcza nastawione na zysk traktow ały handel zagraniczny Jako niezbędny środek zapewniający zyski, 1 -d la te g o te ż państwo p o p ierało rozwój ek sp o rtu .
Możliwości rozwoju prywatnego aek to ra gospodarki, opartego no k a p ita le afrykańskim, ró ż n iły s ię zasadniczo w Zachodniej i Wscho-d n ie j Afryce w chw ili o g ła sz a n ia n ie p o Wscho-d le g ło śc i.
Zachodnioafrykańskie państwa po siad ały prywatny s e k to r gospo-darczy od dłuższego czasu, być może przez k ilk a s t u le c i przed u- zyskanlem n ie p o d le g ło śc i. Jednakże, a s p ir a c je p o lity c z n e 1 ekono-miczne niepodległych rządów ukierunkowane były ra c z e j na zahamowa-n ie prywatzahamowa-nych izahamowa-n w esty cji zahamowa-na małą s k a lę . Środki adm izahamowa-nistracyjzahamowa-ne o - bejmujące su b sty tu c ję im portu, k o n tro lę importu, oraz koncé6je przemysłowe s p rz y ja ły Jednocześnie powstawaniu dużych jednostek gospodarczych * bez względu na to , czy były to przed sięb io rstw a państwowe, mieszane czy firm y prywatne.
W Afryce Wschodniej n ie było prawie żadnych producentów a fry -kańskich. Lokalna ludność pochodzenia azjaty ck ieg o zainteresow ana była handlem i usługami ra c z e j n iż przemysłem. W t e j s y tu a c ji u- przemysłowienle k ra ju pozostawiono, w zależn o ści od obranej p o li-t y k i, obcemu k a p ili-ta ło w i, pańsli-twu alb o li-te ż Jednemu 1 drugiemu.
Powyższe uwagi dowodzą, że to w łaśnie podobne s tr a te g i e rozwo-jowe rządów państw afryk ań sk ich, a n ie odziedziczona s tr a ty f i k a c j a społeczna v różnych regionach A fryki, wpłynęły na sto su n k i własno-ś c i własno-środków p ro d u k c ji, i pomimo występujących ró żn ic upodobniły Je do s ie b ie poprzez symbidzę państwowych, mieszanych i prywatnych p rzed sięb io rstw produkcyjnych. .
2. Problemy hamujące rozwój
* pierwszym o k re sie po uzyskaniu n ie p o d le g ło śc i przeprowadzono in d u s tr ia liz a c ję , Jak s ię okazuje, x powodzeniem w w ielu k ra ja ch .
o b jęto dw adzieścia krajów, wykazują że s tru k tu ra przemysłu p rzetwórczego J e a t podobne we w szystkich krajach C zarn tj A fryki, l Je -go u d z ia ł w -gospodarce J e a t znikomy. (Udział przemysłu przetw ór-czego w produkcie narodowym b ru tto wynosi od 3 do 15£ w różnych krajfcch)''. Poziom o sią g n ię ty przez ten przemysł odpowiadał by p ie r -wszemu lub w najlepszym r a z ie drugiemu etapowi uprzemysłowienia w sześcioetapowym modelu E v e re tt Hagen'a, któ ry z o s ta ł opracowany celem k o n fro n ta c ji t e o r i i Walta Rostowa, przy czym etapy te s<* miernikami ogólnego poziomu rozwoju^*.
Problemy związano z uprzemysłowienie» 1 г przejściem od gospo-darki mieszanej s t a j ą s i ę wkrótce odczuwalne« Ponieważ brakowało afrykańskich ekspertów oraz s i ł y árednio 1 wysoko kw alifikow anej, p rzed sięb io rstw a państwowe i prywatne m usiały utrzymywać wysoko płatnych zagranicznych ekspertów i urzędników państwowych, . Prowa-d z iło to Prowa-do p rzy ciąg an ia wykwalifikowanej zag ran iczn ej s i ł y robo-c z e j, a Jednorobo-cześnie produrobo-cenrobo-ci zmuszeni b y li oferować a trak robo-cy jn e wynagrodzenie d la pozyskania w y staro zającej i l o ś c i s i ł y roboczej z k ra ju 1 z zagranicy, W te n sposób, proces uprzemysłowienia wywo-ł a wywo-ł dalekosiężne zmiany spowywo-łeczno w k rajach afry k ańsk ich .
Popyt na s i ł ę roboczą wywołany procosami i n d u s t r i a l i z a c j i oraz j e j podeż n ie odpowiadały s o b ie , co wywoływało poważne sk u tk i. I s t n ia ło s t a ł e zapotrzebowanie na s i ł ę roboczą (wykwalifikowaną), k tó -r e j s t a l e b-rakowało« J e j niedobó-r s t a ł s i ę kolejnym czynnikiem wywołującym w zrost p łac i prowadził do współzawodnictwa rtiędzy p ra -codawcami w pozyskiwaniu robotników poprzez zapewniani* wyższych p ła c . Prowadziło to do odpływu wykwalifikowanych pracowników z p rz e d się b io rstw państwowych do p rzed sięb io rstw mieszanych i pry-watnych. To samo, co przyczyniało s ię do m alejącej efektywności
pracy Jednostek adm inistracyjnych, s ta ł o Się także w przypadku wy-kwalifikowanych urzędników państwowych. Jednocześnie, na rynku
pracy był nadmiar niewykwalifikowanej s i ł y ro b o czej, k tó ra n ie во» B adanie-to przeprowadzono na podstawie Survey o f Economla end S o c ia l C onditions in A frica 1978-1979, ONZ, Economic Cwmis- • io n fo r A fric a , Adis Abeba 1980; Yearbook o f N ational'- Accounts S t a t i s t i c s 1979, v o l. I - I I , ONZ, New York 1980.
* P a trz i model w a rty k u le : E. H a g e n , Why Economic Growth is Slow?, "World Development" 1980, v o l. 8, s . 2 9 w 9 0 . Krytykę «odelu można znaleźć v i E, K a t o n a , A lte rn a tiv e Sooio-Scooo- 4 ie Development S tr a te g ie s in E ast A fric a . Candidate Thesis Iw 1.
HłśL--- --- ' »«n ‘_______________ _ g ła znaleźć z a tru d n ie n ia . Ponieważ fab ry k i znajdowały a ię w p o b li-żu m iast wyposażonych w niezbędną in f r a s tr u k tu r ę , proc«« uprzemy- ałow ienia wywołał f a lą m ig recjl z« wsi do m ia st..
Perspektywa uzyskania wyższych p łac była bardzo a trak o y jo a d la ludności w ie js k ie j, ponieważ J«J przeważająca większość ««angażo-wana była w gospodarce sam ow ystarczalnej, przynoszącej minimalne dochody gotówkowe. Nawet nowo pow stałe, mniejaze gospodarstwa to -warowe były zniechęcane niskim i cenami akupu produktów rtln y c h , n ie d o state c zn ą podażą na«lon i nawozów sztucznych, kredytów, póź-nym odbiorem zbiorów, szczupłymi możliwościami magazynowania produktów, nieefektyw ną słu żb ą ro ln ą , a ogólni» lekceważącym s to -sunkiem do ro ln ictw a .
Podobnie, pokładanych n a d zie i n ie s p e łn ia ł atan dard życia «ni wyposażanie wsi w ta k ie czynniki rozwoju, Jak u słu g i » o cjalne i in f r a s tr u k tu r a . Jednocześnie ludność ro ln ic z a ni* mogła znaleźć żadnej pracy w awoim re jo n ie celem uzupełnienia ewoich dochodów.
Duża m igracja prow adziła w aposób nieuchronny do w zrostu bez-ro b o c ia , nadmiernego zagęszczenie m iast i w yludnienia rejonów wiej< s k ic h . Wynikające s tą d dysproporcje prow adziły do pogorszenia współpracy pomiędzy przemysłem i rolnictwem . Kolnictwo d o starcz a ło surowców i i a przemysłu w coraz mniejszych ilo ś c ia c h , a jednocześn ie stajednocześnow iło ryjednocześnek zbytu jednocześna wyroby przemysłowe. Te zmiajednocześny s tru k -tu ra ln e oraz n a ra sta ją c e d y sp rop o rejf zapoczątkowały skumulowany p ro ces, w którym poszczególne czyrjalki oddziaływ ały wzajemni* na s ie b ie z coraz większą s i ł ą .
Tę n iek o rzy stn ą sytuację p o g arszał f a k t, że tematyka k s z ta łc e -ni* podstawowego n ie była dostosowana do wymogów technicznych i technologicznych pracesu uprzemysławiania krajów o r «2, że szkoły podstawowe z reg u ły n ie d*w*ły po<Ut«wy do k » zt« łc» n le średniego, Ponadto, k ra je afrykańskie zaniedbały k s tU łc e n ie techniczne i
za-wodowe. ' " j;'!) 'У
Wysokie płace oraz niedobór wykwalifikowanej * iły , roboczej s k ło n iły te k ra je do rozwoju przemyslü przetwórczego o p ie ra ją c s i ę n^ metodach kapitałochłonnych, a ile pracochłonnych, * r e z u lta c ie pow stała kap itało ch łon n a s tru k tu ra przemysłu przetw órczego, k tó ra - z k o le i - u tru d n ia zm niejazenle czy te ż redukcję bezrobocia, V
Wraz z rozwijaniem kapitałochłonnych technik mających wpływ na współczynnik technicznego u zb ro jen ia pracy, s fe ra nieproduktywna w przed sięb io rstw ach mieszanych i państwowych c ie r p i na nadmiar s i ł j
rob o czej, co obniża efektywność d z ia ła n ia zakładów, wydajność p ra-cy oraz prowftdzi do w zrostu u d z ia łu wynagrodzeń w podstawowych ko-sz ta c h Jednostkowych p ro d u k c ji. Towarzyko-szą temu n ied o stateczn e u- e i e j jtn o ś c l kierow nictw a, mpło efektywna o rg a n iz ac ja p ro d u k cji, u- Sależnieni* od dyrektyw otrzymywanych г m in iste rstw , brak b od źców ,
gromadzenie nadmiernych rezerw surowcowych, brak c z ę śc i zamien-nych, co w r e z u lta c ie prowadzi do niepełnego w ykorzystania mocy produkcyjnych ora* zakłóceń w słab o funkcjonującym tra n s p o rc ie .
Aby przeciwdziała«! temu, procesy in d u s t r i a l i z a c j i wspierane są subsydiami państwowymi, ulgami podatkowymi, przyspieszoną amorty-z acją oraamorty-z dyskrym inacją im portu. W ten sposób mało efektywne Jed-n o stk i gospodarcze s ą p ieczo ło w icie chroJed-nioJed-ne przed konkurencją krajową i zag ran iczn ą. Ta p ro te k c ja niew ątpliw i* p rzy czy n iła s ię c5° te e°» ie większość p rz e d się b io rstw u t r a c i ł a swuje i ta k Już n i-k łe szanse na zwięi-kszeni* potencjalnych zdolności ei-ksportowych i zapewnienie konkurencyjności swoim wyrobom. Tego ro d zaju zakłóce-n ia społeczzakłóce-no-gospodarcze, mało widoczzakłóce-ne w o k re sie r e a l i z a c j i po-l ity k i iz o po-la c ji handpo-lowej prze*, w iepo-le krajów afrykańaklch, na- b rz o la ły w o k re sie późniejszym, kiedy zabrakło Już środków na o- P łacenle s t a l e rosnącego im portu.
Wzrost kosztów - spowodowany przez z łe zarządzanie gospodar-cze, pozycję monopolistyczną lub o lig o p o llsty c z n ą w ielu przed się-b iorstw , k tó re się-były możliwe d zięk i protekcjonizmowi państwowemu - doprowadzić do znacznego w zrostu cen na produkty o b ję te k a te g o rią c«n umownych. J * ś l i chodzi o produkty, na k tó re ceny były u s ta la n e Przez państwo, p rzy czy n iły e l f on* do zw iększenia d y sp rop o rcji i v'/3okoścl subsydiów o b ciążając dodatkowo budżet. Oba te zjsw iska spowodowały n a ra sta n í* te n d e n c ji in fla c y jn y c h , k tó r* v dużya s to p -niu były importowane z zagranicy* I n f la c ja , z k o le i, *mnł*Jazyła ' H łę nabywczą w ielk ich mes lu d n o ści, obniżając tym samym ich stopę życiową i zawężając rynek wewnętrzny. Wywarło to swój wpływ na Produkcję i wpłynęło na zwolnieni* tampa rozwoju gospodarczego, ^•d n o cteśn l* , rosnąca sto p a In fla c y jn a sp ra w iła, ż* nakłady inv«a-. ' *y®jrjn* a t a i у s i ę niew y starczające z fihanacwegt» puaktu w idzenia,
lu d n o ś c i inw estycyjne p o garszały ograniczone zdolności wykonawcze . * opóźnienia spowodowane brakiem m ateriałów budowlanych.
Wymogi konsekwentnej r e a l i z a c j i In w esty cji uw ypukliły p iln ą konieczność pozyskania niezbędnych środków finansowych. P o lity k a ^ w o jo w a w pierwszym o |u * e l* po uzyskaniu n ie p o d le g ło śc i o p a rta v ~ -.'vv. !;-4V ’ . > "* > ■ '-'v“ • ••• *•.» - ... ■ ■ ?
była w dużym sto p n iu na imporcie zagranicznego k a p ita łu . W rządowych planach rozwoju gospodarczego stanow iły one główne źródło In -w e s ty c ji. W miarę upły-wu czasu, rządy - nauczone przykrym doś-wiad- doświad-czeniem paristw etaty styczn y ch - w coraz większym • sto p n iu oparły S i ę na zagranicznych źródłach finansow ania swoich in w e sty c ji .
Wśród najw ażniejszych źródeł finansow ania należy tu wymienić pomoc zagraniczną, oraz dwu- i w ielo stro n ne, k ró tk o - 1 długoterm inowe pożyczki. Zobowiązania wynikające ze s p ła ty pożyczek oraz ro -snące zadłużenie odwróciły uwagę od sposobu w ykorzystania ty ch po-życzek.
Efektywność ic h w ykorzystania z o s ta ła obniżona z następujących powodówj
- duża część w szystkich pożyczek z o s ta ła wykorzystana na budo-wę in fr a s tru k tu r y oraz na zaspokojenie coraz p iln ie js z y c h potrzeb . społecznych. Ponieważ były to wydatki na c e le ' nieprodukcyjne, n ie
mogły one stworzyć nowych w a rto ści;
- Inna, całkiem znaczna część tych pożyczek p o chło n ięta przez proces uprzemysłowienia n ie p rz y n io sła zwrotów w p o s ta c i zag ran i-cznych środków p ła tn ic zy c h ze wiględu na brak zdolności eksporto-wych w tym s e k to rz e ;
- żaden z dwóch powyższych sposobów w ykorzystania pożyczek n ie p rz y n ió sł oczekiwanych zysków, a le ra c z e j zm niejszył rezerw y, k tó -r e z -reg u ły były wyko-rzystane na -rosnące wydatki wojskowe.
Dlatego te ż r z ą d y ,- zam iast dokonać niezbędnych przemian w p r z e s t a r z a ł e j 'i z n ie k sz ta łc o n e j k o lo n ia ln e j s tru k tu rz e eksportu i d y w ersy fik acji gospodarki, były zmuszone - J e ż e li zale ż ało Im na pozyskaniu niezbędnych w alut - przeznaczać dodatkowe środki na se-k to r tradycyjnego ese-k sp o rtu . Ta przymusowa droga rozwoju przyczyni-ł a s ię do u trw alenia 1 rep ro d u k cji odziedziczonych z n ie k sz ta przyczyni-łc e ń , zam iast prowadzić do pożądanych przemian s tru k tu ra ln y c h . Poza tak dużą lic z b ą wad, być może Jedyną k o rz y ścią o s ią g n ię tą przez t* k ra je "pozostawione swojemu losow i“ i prowadzące p o lity k ę e ta ty s -tyczną było to , iż wpływ 1 e k sp lo a ta c ja tych krajów przez zagra-niczny k a p ita ł z o sta ły w Jakimś sto p n iu zm niejszone.
С
J Tendencja do coraz mniejszego wykorzystywania środków fin a n -sowych dostarczanych przez ro zw in ięte k ra je k a p ita lis ty c z n e j e s t
także potwierdzona w: A. B l a h o, T ran sn atio n al E n te rp rise s in th e Hew World Economic S itu a tio n tw J . w ęgierskim ], Budapest 1980. R ozdział VI o p isu je mechanizm bezbronności kr&Jów rozw ijających s i ę wobec p rzed sięb io rstw wielonarodowych.
W innych k rajach afrykańskich o o r ie n ta c ji rynkowej, w których prywatni p rz e d się b io rc y i j>i*zadsiębiorstwa wielonarodowe d o s ta r-czyły środków niezbędnych d la rozwoju przemysłu, zakłócenia gospo-darcze były znacznie ła g o d n ie jsz e , a więtcszą uwagę zwrócono na oszczędność w gospodarowaniu, wydajność i opłacalność.
L ite r a tu r a międzynarodowa pośw ięciła dużo uwagi ujemnym s t r o -nom p e n e tra c ji obcego k a p ita łu . Wystarczy t u t a j przypaaiii*<T ta k io forray d z ia ła ln o ś c i p rze d się b io rstw wielonarodowych, ja k t
- opanowanie 1 utrzymanie wiodących sektorów gospodarczych; - zapewnienie wiodącej pozycji w fin an sach , te ch n o lo g ii i han-dlu zagranicznym;
- drenaż dochodów poprzez wywożenie zysków, dywidend i procen-tów od k a p ita łu ;
* e k sp lo a ta c ja poprzez ceny monopolistycznej
- wykorzystywanie często pogarszających s ię "term s o f ęrade0 l t d .
Uznanie powyższych szkodliwych zjaw isk przyczyniło s i ę do po-jaw ienia t e o r i i z a le ż n o śc i, k tó re p o d k reślały niekorzystne konsek-wencje płynące ze stosunków politycznych i gospodarczych utrzynjy-' wanych z rozw iniętym i krajam i k ap italisty czn y m i poprzez ich gospo-darczo słabych partnerów (Boran, Furtado, Gunder Frank, Dos S an to s, Cardoso, P reb isch , S in g e r, P erro u k ). Mowe poglądy lewicowe пч im-p e ria liz m 1 nierówną wymianę handlową są zwykle traktowane od-d z ie ln ie (Emmanuel, B ettelheim , Baran, Amin, Anod-derson)^.
Postęp w d z ie d z in ie uprzemysławiania poprzez umacnianie nowoczesnych sektorów gospodarczych i zachowanie p rz e sta rz a łe g o sek to -ra ro ln iczeg o p rzy czy n ił s ię do u trw alen ia swoistego c h arak teru gospodarki i do zw iększenia lu k i między wymienionymi sektoram i.
To samo zjawisko zaobserwowano w apołeczeństw ie, j e ś l i chodzi o warunki życia w m ieście 1 na w si, a także w obrębie m icst i w al. Zróżnicowanie ludności u trw a liło s ię poprzez znaczne ró żn ice w do-chodach.
6 o ■ ' ' '<■ ’
Sprawy te omówiono szczegółowo ws T. S z e n t e s , The Po- 'J - tic a l Economy o f Underdevelopment, Akademia! Kiadó, Sudanese J* 971; K. K ä n y v k i a d ó, The D ia le c tic s of Packwardnea® and development iD ialektyka zacofania i rozwoju],' [w, J . w ęgierskim J «Jdapeet 1976; t e n ż e , Bourgeois and "New L e f t i s t “ Theories °a th e C a p ita li s t World Economy IBurżuazyjne i "Nowe lewicowe® t e -o rie ek-on-omii św iata k a p ita listy c z n e g -o J, Iw j . w ęgierskim ],
152 lalU i& is^Ł
W la ta c h siedem dziesiątych S ta ło s ię Jasn e, i« te o r ie wzrostu z l a t p ię ć d z ie sią ty c h i sz e ść d z ie sią ty c h n ie p o tr a f ił y ataw ić czo-ł a wymogom p ra k ty k i. V związku z ogólnoświatową re c e s ją i kryzysem paliwowym, tempo w zrostu gospodarczego sp adło , a problemy sp o łecz-no-gospodarcze znacznie powiększyły s i ę .
Różnice gospodarcze pomiędzy krajami rozw iniętym i ł*słab o roz-winiętymi powiększyły s i ę , z wyjątkiem krajów - producentów ropy, zarówno w wymiarach względnych, Jak i bezwzględnyoh. N a s t ą p i ł o
zna-czne zróżnicowanie także w obrębie krajów słab o rozw inlętych. To zróżnicowanie ma n ie ty lk o im p lik acje gospodarcze, a le także wew-n ętrzwew-n e i międzywew-narodowe.
J e á li chodzi o zróżnicowanie gospodarcze, oznacza ono, że kra-je n a jb ie d n iejsz y w dw adzieścia l a t po uzyskaniu n iep o d leg ło ści są uboższe pod względem warunków życia i perspektyw, n iż to miało m iejsce poprzednio.
-Konsekwencje t e j s y tu a c ji w p o llty o e zagranicznej są ta k ie , że znaczne zróżnicowanie może dodatkowo podważyć Już i tak słab ą so - lid a m o á é krajów ubogich, a rozdźwięk ten może uniemożliwić Ja k ie -kolwiek d z ia ła n ia wymierzone przeciw neokolonializm owi. To, z ko-l e i , może pociągnąć za sobą n ie ty ko-lk o dodatkowe sk u tk i poko-litycr.ne, a le także n iek o rzy stn e s k u tk i gospodarcze.
Wewnętrzny r e z u l t a t p o lity c z n y J e s t kształtow any przez f a k t, że nawet w tych k ra ja ch , gdzie dochód na Jednego mieszkańca wzras-t a , warunki życia n a jb ie d n iejsz y ch warswzras-tw ludności pogorszyły s i ę . Według Kelth G rif fIn a , j e s t bardzo prawdopodobne, że dochód r e a l-ny biedoty m ie js k ie j i w ie js k ie j malał prawie w takim samym tem-p ie , a "nędza narodowa, mimo rekordowego temtem-pa w zrostu, dotem-prowa-t d z lła do f r u s t r a c j i 1 goryczy w n ajb ied n iejszy ch spośród słabo rozw iniętych krajów i pośród n ajb ie d n iejsz y ch k la s w prawie wszy-s tk ic h wszy-słabo rozw iniętych k ra ja c h . To, z k o le i, z pewnością dopro-wadzi do nowych p olitycznych wydarzeń w Trzecim Św iecie, a być mo-że takmo-że do większego rozłamu w s k a li międzynarodowej. Niekoniecz-n ie trzeb a zgadzać s ię z m a te ria listy c z Niekoniecz-n ą iNiekoniecz-n te r p r e ta c ją h i s t o r i i , aby zgodzić s ię z istn ie n iem związku między ubóstwem, nierów nością 1 o s tro odczuwanym poczucie» n iesp raw ied liw o ści z je d n e j s t r o n y , . i
a k cep tacją w w ielu k ra ja ch ruchów narodowych 1 rewolucyjnych, г d ru g ie j stron y * 7.
Fakty dowodzą, te rozumowanie ukryte ca parnwannm ro zb iein o áci w dochodach ni# może być podtrzymywane w d a lагут ciągu. Można ten argument poprzeć przynajm niej czterem* czynnikamij
1« Dane empiryczna potw ierdzają, Ze ani oazozędnoćć, an i te ż sklonnoźć do inwestowania w gospodarkę narodową n ie s ą cechą cha-ra k te ry sty cz n ą warstw najbogatszych. Wydają one cha-ra c z e j pieniądze w sposób niekontrolowany na importowane arty k u ły luksusowo ponad po-siadano áro d k i, przyczyniając ei* do w zrostu zad łu żen ia. Dlatego te ż n ie można polegać na n ic h , przypuszczając że przyczynią a ię do tw orzenia k a p ita łu obrotowego.
2» N iskie dochody i niezadow alające werunki życia warstw b ied -nych w yrażają s ię między innymi w Ich niedostatecznym odżywianiu, chorobach i niskim poziomie edukacyjnym. Te negatywna zjaw iska ob-n iż a ją społeczob-ną wydajob-ność pracy, prowadząc w aposób bezpośredob-ni lub pośredni do ob n iżen ia tempa w zrostu gospodarczego.
3. Rosnące dochody biednych stym ulują popyt na taki® lok aln a dobra, Jtikj żywność, ubrania i b a rd z ie j p ro ate ái*ódki p ro d u k cji, Wyższy popyt prowad2i natom ia3t do rdzwoju produkcji krajow ej.
- 4« B ardziej równomierny podział dochodu może s ta ć а.Ц b,44oem Psychologicznym, fcj. może on zmobilizować masy do r e a l i z a c j i celów rozwojowych^ niespraw iedliw e nierówności w p o d ziale dochodu, г dru-g ie j s tro n y , modru-gą powodować-ich brak zainteresow ania celami rozwo-ju lub nawot przeciw staw ianie a ię tym celonu
Uznanie wyżej wymienionych czynników sp ra w lłę, że p o d ział do-chodu oraz tw orzenie nowych m iejsc pracy s ta ł y a ię sprawami pierw-szoplanowymi . Powszechnie stw ierd za s i ę , że n ie mogą one być tra k -towane osobno, a le powiązane ze wzrostem gospodarczym. S ta re p o ję - c ie j "twór* te r a z , a d z ie l p ó źn iej" Jes-t d z i s i a j n ie a k tu a ln e . Ńov?u s tr a te g i a znana J e s t Jako "red y stry b u cja poprzez rozwój" i ®oże ona być pokrótce stre sz c zo n a w sposób następ ujący 8 ;
1. P r io r y te t powinny uzyskać te sek to ry gospodarcze, k tó ra w inw estycjach d ają pierwszeństwo małym producentom I nieformalnym
_ i ‘ . *■
7
' K . C r i f f i n , Economic Development in a Changing World "World Development* 1981, v o l. 9, no % s . 223. *
8 Nowa s tr a te g i o otrzym ała swoją nazwę od ty tu łu pracy wydanej H* Chenery i opublikowanej przez Oxford UUv a r s ity P ress w
przedsiębiorcom , nuwet Uosztom nowoczesnego dużego przemysłu, Je - ż e l i z a jd z ie taka po trzeb a. Poparcie d la nioh J e s t uzasadnione, ponieważ obejmują oni znaczną c z ę ź i rdzennej ludności w k rajach Czarnej A fry k i, a ic h d z ia ła ln o ść J e s t pracochłonna.
2. Rozwój terenów wiejfc4ich stanowi część s t r a t e g i i , le cz chodzi on poza ramy rozwoju produkoji r o ln ic z e j i zw iększenia wy-d ajn o ści pracy. Równolegle ze wzrostem wy-dochowy-dów należy rozwinąć u- s łu g i publiczne i urzqdzenia użyteczności p u b lic z n e j. Aspektom tym towarzyázy c zę sto z a le c en ie d e c e n tr a liz a c ji planowanie,, a w n ie -których k ra ja ch także przeprowadzenie reformy r o ln e j. Głównym celem J e s t tu t a j zm niejszenie ró żn ic pomiędzy standardem życia lu d -ności w ie js k ie j i m ie js k ie j.
, 3. Należy dać p r io r y te t takiemu zestaw ieniu czynników produk-c j i , k tóre kładą naproduk-cisk na praproduk-coproduk-chłonność i produk-ch arak tery zu ją s ię o- szczędnością zagranicznych środków p ła tn ic zy c h . Dlatego te ż two- , rż e n ie nowych m iejsc pracy J e s t głównym czynnikiem poprawy warun-ków życia bezrolnych oraz bezrobotnych w m iastach,
A. Zastosowanie b a rd z iej odpowiedniej te c h n o lo g ii tr a k tu je s ię Jako bardzo is to tn y czynnik, zarówno z punktu w idzenia z a tru d n ie -n ia , Jak ł ro z d z ia łu dochodów.■Powi-n-na to być tech-nologia praco-chłonna, p ro s ta , e la sty c z n a , dostosowana do warunków ekologicznych i przetw arzania n ie importowanych, a le rodzimych surowców.
5. Ważnym czynnikiem w poprawi# warunków bytu może s ta ć s ię obniżenie p rz y ro stu naturalnego 1 zw iększenie lic z b y m iejsc pracy, (czynnik te n J e s t szczeg ó ln ie problematyczny w Czarnej A fryce. Mi-mo że' J e s t to reg io n z największym przyrostem naturalnym ludności na św ięcie, k tó ry nadal w zrasta, rządy tych krajów mając na uwadze względy tra d y c y jn e, nacjon& listyczne i t p . , często n ie podejmują żadnych wysiłków w d z ie d z in ie planowania rodziny lu b te ż po pro-s tu przeciw pro-staw iają pro-s ię pro-s»u).
6 . S tr a te g ia rozwoju powinna być n a stę p n ie dopracowana po-przez uw zględnianie s y tu a c ji n a jb ie d n ie jsz y c h , celem stw ierd ze n ia , ja k ie g o ro d zaju zróżnicowanie posunięć n atu ry sp o łec z n o p o lity c z -n ej J e s t ko-niecz-ne d la p o lep sze-nia ic h lo s u . -v i
7 . Aby wyciągnąć niezbędne w nioski, trz e b a analizować ta k ie w skaźniki, ja k : p ła c e , dochody nominalne i re a ln e , edukację, służbę zdrow ia, warunki mieszkaniowe, zaop atrzen ie w wodę do p ic ia , za-tru d n ie n ie , m igrację, zróżnicowanie i m a rg in a liz ac ję .
-g i l n ie mo-gą być traktowane Jako nove» Nova® s t r a t e -g i i pole-ga na tym, że w szystkie te elementy z o sta ły zebrane w in te r e s i e nowych celów zm ierzających w Jednym kierunku.
W la ta c h siedem dziesiątych Bank Światowy o g ło s ił prygraa zba-d an ia metozba-d, k tó re uczyniłyby zaspokojenie pozba-dstawowych potrzeb w
k ra ja ch rozw ijających s ię sprawą możliwą. Za Jeden z najw ażniej-szych wyników dotychczasowych badań uważa s i ę z a ło ż e n ie, że wzrost gospodarczy n ie będzie narażony na niebezpieczeństw o w t e j stratę-* g i l . J e ż e li zaspokajanie podstawowych p o trzeb 1 d y strybu cja
docha-q dów zostaną przeprowadzone w sposób racjo n aln y * .
Największym niedociągnięciem t e j s t r a t e g i i j o s t niew ątpliw ie
f a k t , ż e J e j z a le c en ia p o zo stają w ramach gospodarki k a p ita lis t y
-czn ej łub m i e s z a n e j . Nie ®5wl ona n ic , a j e ż e l i - to czyni s i ę to
w sposób bardzo o stro żn y , o niezbędnych radykalnych przemianach społecznych. Podkreśla ona albo wyższość modelu o r ie n ta c j i rynko-wej i su geruje jego r e a liz a c ję w krajach rozw ijających s i ę , lu b po p ro atu pozostaw ia m o ż l l w o ś ć wyboru, ühahid J, Burki i Hahbub Ul
Haq, na p rzykład, przodataw iają swoje poglądy w sposób n a stę p u ją -cy« "A nalitycy powszechnie zgodni-Są co do teg o , że re a lo k a c ja sfe- sobów w celu złagodzenia problemu nędzy 1 zaspokojenie podstawo-wych potrzeb wymagają często znacznych zmian stru k tu ra ln y c h w po-lity czn o -g o sp o d arczej równowadze s i ł w obrębi* ty ch społeczeństw . Ale ta zmiany s tru k tu ra ln e z o s ta ły zaplanowana w o d n ie sie n iu do w ielu różnych systemów p o lity czn y ch , chociaż z r ó ż n ą szybkością«
począwszy od gospodarki rynkowej [ . . . ) do gospodarki mieszanej C ...J do gospodarki c e n tr a ln ie planowanej t . , , j i do z d e c e n tra li-zowanej gospodarki s o c ja lis ty c z n e j. Nie m a ja k ie j ś je d n o lite j,
d ro g i, k tó rą można by p o le c ić * 10. Różnice h isto ry c z n e , kulturalns?i ; i geograficzne w tych k ra ja ch z pewnością zak ład ają dużą
różnorod-ność dróg rozwoju. Jednakże re z u ltatem tego po d ojścia J e a t w rze-czyw istości (w sposób zamierzony lub n ie ) z a ta ro le podstawowych ró ż n ic ustrojowych 1 fa k tu wyzysku człowieka przez człow ieka. W
^ Do tego samego wniosku doszedł M. Q, V o g t po zakończe-niu o b liczeń dotyczących Jego wielowariantowego modelu symulujące-go. The E ffe o ts o f P ro g ressiv e Wealth D is trib u tio n on the Econo-my’s Development Performance, "Journal o f Development Economics’* *960, no 7, e . 159-173.
10 S. J . B u r k i , И. 0 1 H a q . Meeting Baciš Seeds; an Overview, "World Development" 1981, v o l. 9, e . Ť69.
КтЦ Katom
n aszej o p in ii., p o d ejście tego rodzaju J e a t szkodliwi? i nl* zasłu -gując» na p o p a rc ie. J e ż e li postępowa przemiany społeczne mają być oparto na yozoiwych zam ierzeniach11.
J e s t Jeszcze zbjrt w cześnie, aby oceniać przydatność t e j nowej s t r a t e g i i . N ie ste ty tak s ię sk ład a, że r e z u lta ty oboonyęh badań wykazują, że sukcesy lu b niepowodzenia w tych k ra ja ch są determ i-nowane spontanicznymi procesami mającymi m iejsce w gospodarce św iatow ej, a n ie różnymi modelami rozwoju wybranymi przez poszcze-gólne k ra je . D zieje s ię tak d la te g o , że ic h pozycja gospodarcza na rynku światowym J e s t s ła b a j flą on* bezbronne, a r e a liz a c ja ich własnych s t r a t e g i i J e s t całkow icie nieefektyw na.
N iekorzystna sy tu a c ja międzynarodowa zwraca uwagą na wykorzye» ta n ie lo k a ln ie dostępnych środków, k tó re połączone z optymalnym zestawieniem d z laiaó łączących gospodarką światową l г rosnącą po-*
tęg ą p o lity c z n ą ubogich, mogą ne d łu ższą matę- przyczynić 3 ię do poprawy stop y życiowej pracujących aea.
S e il Katona
... < ... ‘ . rTv
CHANGES IN THE ECONOMIC POLICY IN THE SIXTIES AND THE SEVENTIES
AND THEIR. INFLUENCE OF LJVIíÍG STANDARDS IN AFRICA
The a r t i c l e d e als w ith ргоЫ^пз o f the economic development in A frican c o u n trie s (W estern and E astern A fric a ) and d ire c tio n s o f th e economic p o licy pursued in th e l a s t two decades. The au th or analyzes a lso some bourgeois concepts o f liq u id a tio n o f backwar-dness in the developing c o u n trie s .
Th* main p a rt o f the a r t i c l e 1я devoted to d iscu ssio n o f pro-blems hampering d evelop m en t o f A frican c o u n trie s and to the pro-blem o f r e d is tr ib u ti o n through development. In th ie way, th e re wa4 outlines a s t r a t e g y o f econom ic development of A frican c o u n trle e and s i g n a l l e d c o n s id e r a b le convergence of th e economic p o lic y cur-r ie d ou t by p a cur-r tic u la cur-r c o u n tcur-rie s . Concluding th e a n a ly s is , th* - au th o r s t a t e s , h ow ever, t h a t i t i s s t i l l too e a rly to e v alu a te the a d a p ta b ility o f th is new s tra te g y ^.я aucoeasee and f a i l u r e s la
the3a c o u n trie s are d ete rm in ed by opoętwieou* processes occurlog
in th e world economy and n e t by various development models chosen , by p a r ti c u la r c o u n trie s .
1 i • ' ^ и - • •
' P a trz : Б, ,д K a t o n 8» Socialism v e r s u s C apitalism ! Some Aspects o f th e N e c e s s i t y o f I d e o l o g i c a l Choice in 1 Black A f r i c s , In s titu t« , of World E con om ics, Hungarian Academy o f-S c ie n c e s, “Stu-d ie s on Developing C ountries* {Bu“Stu-dapest] 1979, no. 101,
