Obraz czytelnictwa uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej i klas I-III gimnazjum w świetle badań ankietowych

Małgorzata Kowalczyk-Przybytek

Obraz czytelnictwa uczniów klas

IV-VI szkoły podstawowej i klas I-III

gimnazjum w świetle badań

ankietowych

Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica 8, 565-570

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FO L IA L IT T E R A R IA P O L O N IC A 8, 2006 M a łg o r z a ta K o w a lc z y k - P r z y b y te k O B R A Z C Z Y T E L N IC T W A U C Z N IÓ W K LA S IV -V I S Z K O Ł Y P O D S T A W O W E J I K LA S І - Ш G IM N A Z JU M

w

A u to rk a artykułu zainteresow ała się czytelnictwem i jego aspektam i wśród uczniów w łocław skich szkół klas IV -V I szkoły podstaw ow ej oraz uczniów gim nazjum . P racu jąc przez wiele lat ja k o nauczycielka języ k a polskiego w szkole podstaw ow ej w klasach IV -V III (szkoła przed reform ą), zetknęła się w p rak ty ce z problem em skutecznego zachęcania uczniów d o czytania lek tu r szkolnych. Wiele w łasnych obserw acji o raz dośw iadczeń wyniesionych z p rak ty k i szkolnej po latach rozstania ze szkołą p ostanow iła zw eryfikow ać i p o ró w n ać ze stanem obecnym , zdiagnozow anym w świetle m ateriału, uzyskanego w w yniku b ad a ń ankietow ych. Z asadniczym celem ow ych bad ań m iał być stan wiedzy o raz zainteresow ania uczniów literatu rą św iatową. K w estionariusz został ta k skonstruow any, aby pierw sze p y ta n ia oswoiły uczniów z tem aty k ą ankiety i dlatego pojawiły się p y tan ia n a tu ry ab ovo, od p o czątku, a więc: czy lubisz czytać lektury szkolne o raz k to i w ja k i sposób zachęca Cię do czytania. O dpow iedzi należało k ró tk o uzasadnić. A nkieta była oczywiście anonim ow a i poprzedzał ją in stru k taż, w yjaśniający sposób pracy, a także cele przedsięwzięcia. Uczniow ie w ypełniali kw estionariusz podczas lekcji języka polskiego, w klasie. U zyskany w ten sposób m ateriał był ta k bogaty i ciekawy, że pozw olił n a sform ułow anie kilku w niosków , k tó re zostały przedstaw ione poniżej.

O koło 12% uczniów klasy IV (łącznie p rzeb ad an o blisko 150 osób) odpow iedziało zdecydow anie negatyw nie n a pytanie, czy lubi czytać lektury szkolne. Ja k o główne przyczyny b rak u zainteresow ania czytaniem uczniowie podali fakt, iż większość lek tu r to książki fantastyczne, a takich p o p ro stu nie lubią, wreszcie, iż są za długie i męczące.

A ż 85% ankietow anych uczniów stw ierdziło, że lubi lub bardzo lubi czytać lektury szkolne. W świetle odpow iedzi w klasach starszych, gdzie proporcje niem alże są odw rotne, te deklaracje i zapał d o czytania jest

5 6 6 M afgorzata К owalczyk-Przy by tek

zastanaw iający i sym ptom atyczny. Najczęściej uczniowie w klasie IV uza­ sadniali sw oją przyjaźń d o książek i chęć czytania tym , że lektury szkolne są interesujące i ciekaw e, pełne h u m o ru i fan tazji (p ad ały określenia: śmieszne). W wielu w ypow iedziach atutem lektur były przygody i fan tas­ tyka. W jednej zaledwie wypowiedzi uczeń podkreślił w alory poznawcze książek, stw ierdzając, że lubi czytać lektury, poniew aż wiele nas uczą. W śród osó b , k tó re najczęściej w ym ieniane były przez uczniów jak o za­ chęcające do czytania, pojaw iają się nauczyciele (w tym języ k a polskiego) - ok. 60% odpow iedzi, rodzice - w ym ieniane są m am y, ojcow ie lub łącznie, ale tak że rodzeństw o o raz babcie i dziadkow ie. Ja k o głów ny arg u m en t osób zachęcających do czytania w skazuje się, iż czytanie rozw ija w yobraźnię, jest przyjemne i pożyteczne, np. pom aga w uczeniu się ortografii. Jed n a z dziew­ czynek zauw aża, że dziadek zachęca ją do czytania lek tu r, prosząc, by czytała głośno d la niego, przez co staje się jej słuchaczem . T ylko jedna osoba, n a szczęście, napisała, że do czytania lek tu r zachęca ją pani od polskiego, grożąc (w dom yśle - jakim iś nieprzyjem nym i konsekw encjam i). T ru d n o ta k ą m etodę nazw ać zachęcaniem , raczej fo rm ą przym usu, ale dziecko ta k ą inform ację po d ało , d o d ając zresztą, że w ten sam sposób po stęp u ją jego rodzice.

Uczniów klasy V, k tó ry m postaw iono te same p y tan ia, było 106. P ro p o r­ cje udzielonych odpow iedzi były następujące: po pierwsze, pojaw iła się now a kategoria, k tó ra będzie obecna i dość licznie rep rezentow ana w kolejnych grupach uczniow skich, a m ianow icie odpow iedź w arunkow a, czyli „Lubię czytać, ale zależy, jakie lektury” ; po drugie, odpow iedzi pozytyw ne stanow ią ok. 62% wszystkich odpow iedzi, negatyw ne ok. 34% o raz w spom niane odpow iedzi w arunkow e - 4 % .

U czniow ie klasy V chętnie czytający lektury szkolne podkreślają, że najbardziej lubią książki przygodow e, przyrodnicze, poniew aż są one ciekawe, w ciągające, a naw et fascynujące. K ilk a osób ceni lektury szkolne za walory poznaw cze, w skazując, że książki są pouczające, że wiele m o żn a się z nich nauczyć, że przedstaw iają interesujące historie i m o żn a poznać ciekawych bohaterów , że w wielu z nich dużo się dzieje i są z akcją. U czniow ie, którzy zdecydow anie nie lubią czytać, tw ierdzą, iż książki tru d n o się czyta i są nudne. Często pojaw ia się opinia, iż lektury są za długie i zajm ują zbyt dużo czasu, a naw et pojaw ia się skrajna w ypowiedź, że czytanie lek tu r jest stra tą czasu. W ydaje się, że dość liczna g ru p a niechętnych czytaniu to głów nie uczniow ie słabi z języka polskiego, m ający problem y z czytaniem. W m yśl zasady, że tego, co tru d n e i kłopotliw e, nie lubim y, uczniowie z p roblem am i w czytaniu po p ro stu lektur szkolnych nie lubią. N iektórzy z nich w p ro st ujaw niają: „N ie lubię czytać, bo spraw ia m i to problem y” , „K siążki obszerne są czasam i nie do przebrnięcia” i tylko dlatego, że są obszerne, oceniane są ja k o nieciekaw e, nudne, n a k tó re traci się czas.

O braz czytelnictwa uczniów klas 1V-VI szkoły podstawowej., 567 A nkietow ani uczniow ie klasy VI odpow iadali na to sam o pytanie w n a ­ stępujących proporcjach: zdecydow anie nie lubi czytać lek tu r ok. 60% ; lubi czytać, ale zależy jakie, blisko 40% . W grupie tej nie pojaw iła się ani je d n a zdecydow anie pozytyw na deklaracja. W arunkiem chęci do czytania lektur byl w alor: ciekaw a, interesująca, przygodow a (często w ym ieniana). Tylko je d n a o so b a nie sprecyzow ała, od czego zależy to, czy lubi czytać lektury szkolne. U czniow ie deklarujący niechęć do książek p o w tarzają wiele a r­ gum entów sw oich m łodszych kolegów . W skazują n a to , że książki są nudne, zabierają dużo czasu, który m ożna inaczej w ykorzystać. K ilk a osób użyło ja k o w yraźnie pejoratyw nego określenia przestarzałe. W n iektórych w ypo­ wiedziach uczniow ie skarżą się, że są zm uszani do czytania, co stanow i d o d atk o w o zniechęcającą okoliczność. W reszcie kilkoro uczniów uznało, że nie lubi czytania, poniew aż woli oglądać filmy.

Czas n a pierwsze podsum ow anie - w grupie uczniów klas IV -V I szkoły podstaw ow ej ok. 56% ankietow anych deklaruje chęć do czytania lektur szkolnych. W arto podkreślić, że w klasie czw artej pro cen t te n jest zdecydo­ w anie większy, a w klasie piątej zerowy. 11 % to uczniowie deklarujący chęć do czytania po d pewnym i w zględami (tu m ieszczą się osoby o sprecyzow a­ nych zainteresow aniach czytelniczych); i wreszcie co trzeci uczeń zdecydow a­ nie nie lubi czytać (pam iętajm y, że w klasie szóstej niechęć tę deklaruje p onad połow a badanych). W yniki te nie potw ierdzają opinii o raz troski nauczycieli, którzy wręcz m ów ią o powszechnej niechęci uczniów do czytania. Pow tórzm y więc, w ś w i e t l e b a d a ń a n k i e t o w y c h w s z k o ł a c h p o d s t a w o w y c h n a t e r e n i e W ł o c ł a w k a , c o t r z e c i u c z e ń n i e l u b i c z y t a ć l e k t u r s z k o l n y c h , n a t o m i a s t b l i s k o 70 % d z i e c i l u b i c z y t a ć l u b c z y t a p o d p e w n y m i w a r u n k a m i . T o dość optym istyczna, choć zaskakująca diagnoza.

W klasie VI n a pytanie: kto i w jak i sposób zachęca Cię do czytania lektur, najczęściej p a d a ją odpow iedzi: rodzice, pani od polskiego, ale w p o ­ rów naniu z odpow iedziam i młodszych uczniów częściej pojaw ia się koleżanka, kolega, przyjaciel i now a k ateg o ria wypowiedzi, m ianow icie - n ik t m nie nie zachęca, to m ój obow iązek, m uszę to robić. W śród najczęściej przytaczanych argum entów w ym ieniane są utylitarne, polegające n a osiąganiu korzyści w przyszłości, np. „R odzice zachęcają m nie do czytania, tłum acząc, że to mi się p rzy d a” , „ D o czytania lek tu r szkolnych zachęca m nie m am a i m ów i, że pow innam je czytać, jeśli chcę zostać praw nikiem ” , „R odzice m ów ią, że gdy nie będę czytał, będę m iał źle w przyszłości” .

Co ciekawe, nie m a ani jednej wypowiedzi, k tó ra w skazyw ałaby na w alory estetyczne lektur; nie poleca się czytania, poniew aż jest to zajęcie przyjem ne, miłe. U w agę au to rk i kw estionariusza zw róciła w tej kategorii wiekowej je d n a odpow iedź, w skazująca na program y telewizyjne o książkach ja k o źródło kreujące chęć do czytania i wpływające na zainteresow ania czytelnicze.

568 M ałgorzata ICowaiczyk-Przybytek

Przyjrzyjm y się teraz m ateriałow i ilustrującem u czytelnictw o w klasach I - I I I gim nazjum . N a p o n a d 200 ankietow anych uczniów klas pierwszych 64% lubi czytać lektury szkolne, bard zo lubi czytać lub czyta chętnie pod pew nym i w arunkam i; pozostałe 36% deklaruje niechęć do czytania.

Spośród uczniów deklarujących przyjaźń d o książek aż 26% bezw a­ ru n k o w o lubi lu b b ard zo lubi czytać lektury. N ajczęściej p o sta w a ta u zasad n ian a jest tym , że lektury są ciekawe, ro zb u d zają i kształtują wy­ obraźnię, są godne zainteresow ania. W wielu w ypow iedziach uczniowie po d k reślają w alory poznaw cze książek, z k tó ry ch m o żn a uczyć się np. ortografii, poznaw ać św iat i historię. Je d n a oso b a zauw aża, że czytanie lek tu r jest przyjem ne, o n a sam a przy czytaniu łatwiej zasypia i szybciej płynie jej czas.

C o trzeci uczeń klasy I gim nazjum lubi czytać, ale p o d w arunkiem , że książki są interesujące, przygodow e i m u się p o d o b ają. W ypow iedzi z tej grupy rzadziej uzasadniają, jak ie lektury są czytane chętnie, natom iast w zdecydow anej większości w skazują, ja k ie cechy lek tu r dyskredytują je w oczach uczniów. D o tych cech należą: n u d a (tu w ym ieniana jest Ania

z Zielonego W zgórza i K rzyżacy), zbytnia pow aga; tak że historyczność

w ym ieniana jest ja k o cecha pejoratyw na, zniechęcająca do czytania. K siążki nudne, zb y t obszerne i nieciekawe to głów na przyczyna, dla której ucznio­ wie deklarują, iż nie lubią czytać. Część z nich przyznaje, że „O d czytania b o lą oczy” , że „C zytanie spraw ia tru d n o ści” i jest przyczyną szybkiego m ęczenia się. Jest k ilk a odpow iedzi negatyw nych zakończonych w ykrzyk­ nikiem , a naw et kilk o m a w ykrzyknikam i; w jednej pojaw ia się stwierdzenie: „N ienaw idzę, w tym ro k u nie przeczytałem żadnej lektury. Są n udne” , a w a rto d o d ać, że a n k ie ta p rzep ro w ad zan a była w m arcu . W świetle odpow iedzi z ostatniej grupy m o żn a m ów ić o silnych em ocjach negatyw ­ nych w sto su n k u do czytania, któ re są udziałem uczniów nielubiących lektur szkolnych.

N a pytanie: k to i w ja k i sposób zachęca Cię do czytania? padają najczęściej odpow iedzi, że jest to nauczycielka, m am a, ale znaczna część odpow iedzi zaw iera inform ację, że n ik t nie zachęca. Są uczniow ie, którzy w skazują, że jest im to niepotrzebne, poniew aż są nastaw ieni pozytyw nie do czytania, lu b ią książki; czytają, aby przygotow ać się d o lekcji. W śród wypowiedzi skrajnych p o jaw ia się k onstatacja: „ N ik t m nie nie zachęca do czytania lek tu r szkolnych, poniew aż j a w ogóle nikogo nie słucham ” i roz­ brajająca: „N ie m a n a m nie sp o so b u ” . Są to odpow iedzi uczniów , którzy zdecydow anie nie lubią czytać.

A nkieta przeprow adzona w śród uczniów klas II i III gim nazjum wykazała bard zo zbliżone p roporcje do poprzednich ustaleń; co trzeci uczeń (35% ) nie lubi czytać lek tu r szkolnych, pozostali to uczniow ie bard zo lubiący czytać, lubiący lektury o raz lubiący pod pewnymi w arunkam i. W śród tych

O braz czytelnictwa uczniów klas IV -V I szkoły podstawowej... 569 uczniów zdecydow aną w iększość (45% w szystkich odpow iedzi) stanow ią czytelnicy o sprecyzow anych zainteresow aniach - tu preferow ane są lektury przygodow e i w ojenne. K ilk ak ro tn ie ja k o lekturę pasjo n u jącą i w artą prze­ czytania w ym ieniano Kamienie na szaniec. Jed n a z uczennic inform uje, że inicjatyw a należy do niej zarów no w sensie w yboru k onkretnej książki, ja k i sam ego fa k tu sięgnięcia po lekturę. In n a dziew czynka pisze: „Sięgam po książki, któ re w ybieram sam a, dlatego, bo m nie interesują i pociągają. Ale zawsze czytam w szystkie lektury szkolne, poniew aż je st to jeden z obow iąz­ ków u czn ia” .

W nioski płynące z b ad ań ankietow ych, przeprow adzonych w śród gim ­ nazjalistów , są w sensie ilościowym zbliżone do w niosków dotyczących uczniów klas IV -V I szkół podstaw ow ych, nato m iast w sensie jakościow ym są odm ienne. O k o ł o 6 5 % g i m n a z j a l i s t ó w t w i e r d z i , ż e c h ę t ­ n i e c z y t a l e k t u r y s z k o l n e , p o z o s t a l i d e k l a r u j ą n i e ­ c h ę ć a n a w e t w r o g o ś ć d o k s i ą ż e k . W s t o s u n k u d o u c z n i ó w s z k ó ł p o d s t a w o w y c h z d e c y d o w a n i e w i ę c e j o s ó b w ś r ó d c h ę t n y c h d o c z y t a n i a t o c z y t e l n i c y 0 o k r e ś l o n y c h z a i n t e r e s o w a n i a c h i p r e f e r e n c j a c h w d o b o r z e l e k t u r - s t a n o w i ą o n i o k o ł o 4 5% . F a k t t e n w y n i k a z p e w n o ś c i ą m .in. z w i ę k s z e j d o j r z a ł o ś c i g i m ­ n a z j a l i s t ó w .

W p rogram ie n au czan ia języka polskiego pojaw ia się ja k o cel edukacyjny 1 jednocześnie zadanie dla nauczycieli: „R ozbudzanie m otyw acji czytania i rozw ijanie um iejętności odbioru dzieł literackich o raz innych tekstów k ultury, a przez nie uczenie rozum ienia człow ieka i św iata” 1. W świetle b ad ań ankietow ych zadanie to nauczyciele realizują, w spierani przez śro d o ­ w iska dom ow e uczniów, brak n ato m iast udziału w tym procesie takich m ediów , ja k telewizja czy Internet; m iejm y nadzieję, że jest to kw estia najbliższej przyszłości.

D o b ó r lek tu r w p rogram ach nauczania to kolejna spraw a do analizy i być m oże także b ad a ń ankietow ych. W świetle b ad a ń ankietow ych, d o ty ­ czących sto sunku uczniów do lektur szkolnych, w yłania się o b raz, który w praw dzie nie zw alnia nauczycieli od -wysiłków n a rzecz rozw ijania wśród uczniów zam iłow ania do czytelnictwa, ale z drugiej strony nie jest to czarna wizja rzeczywistości szkolnej. T en obraz pow inien być d la nauczycieli polonis­ tów źródłem zapału i m otyw acji do pracy.

1 T . M i k a , B. W a w r z y n i a k , Przygoda z czytaniem i pisaniem. Program nauczania

570 M ałgorzata K ow alczyk-Przybytek

M a łg o r z a ta K o w a l c z y k - P r z y b y te k

D A S B ILD L E SE R S C H A FT BEI SC H Ü L E R N D ER G R U N D S C H U L E (K LA SSEN IV -V I) UND D ES G Y M N A SIU M S (K LA SSEN I- III)

IM L IC H T E D ER U M F R A G E N S FO R SC H U N G (Zusammenfassung)

D er A rtikel resultiert aus d en m ithilfe von Fragebogen d u rchgeführten U m fragen bei Schülern der W loclaw eker Schulen und versucht das Bild d er Leserschaft d er IV .-V I. Klasse der G rundschule sowie der I.—III. K lasse des G rym nasium s zu verm itteln. D ie Lesebereitschaft d er Schullektüren w urde von ca. 70% der Schüler aus der G rundschule und von ca. 65% der Schüler aus dem G ym nasium deklariert. D ie U m fragen h aben ergeben, d ass jed er dritte Schüler das Bücherlesen eindeutig nich t m ag. D ie Analyse d er A ussagen weist a u f d en A nstieg der Schülerzahl m it bestim m ten Leseinteressen hin, die vom A Jter abhängig sind - je älter die Schüler, d esto m ehr Personen m it präzisierten Präferenzen.