A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S F O L IA OECONOMICA 21. 1902
— S t a n is ła w M ik o s lk *
EKONOMIKA NAUKI ЭАКО NOWO WY0DRĘ8NIA3ĄCA S i ę O YSCYPLINA NAUKOWA
I . Uw agi w stępne
Cechę c h a r a k t e r y s t y c z n y w sp ó łcz esn eg o rozw o ju n a u k i J e s t p r o c e s r ó ż n ic o w a n ia . Ja k ró w n ież in te g r o w a n ie s i ę p o e z c z s g ó l- nych g a ł ę z i w ie d z y . Nowe d y s c y p l in y p o w s ta ją w n a s t ę p s t w ie zawę ż e n ia bądź te ż r o z s z e r z o n ia o b s z a ru badań. W ie le epoéród n ic h ma c h a r a k t e r i n t e r d y s c y p l i n a r n y . P o w s ta n ie nowych d y s c y p l in nauko wych wpływ a n i e w ą t p liw ie na p r z y ś p ie s z e n ie rozw o ju w ie d z y nauko w ej o ra z d o s k o n a le n ie metod b ad aw czych, p on iew aż r e p r e z e n ta n t w ą s k ie j s p e c j a l n o ś c i szybko o s ią g a w y n ik i, zna sw oją metodę i o k re ś lo n ą grupę z a g a d n ie ń b a r d z ie j d o g łę b n ie .
P o ja w ie n ie s i ę nowych d y s c y p l in naukowych w y w o łu je d w o ja k ie go ro d z a ju r e a k c je . B y w a ją one uważane za o b jaw d o d a tn i i w it a s ię J e z zedo\*oleniem , Ja k o w yra z w zbogacania p r o b le m a ty k i nau kow ej i dowód, że nowe o b s z a ry r z e c z y w is t o ś c i s t a ł y s ię p rz e d miotem od rę b n ych badań1 , z d r u g i e j s t r o n y Je d n a k p a t r z y s i ę z pewnym p rz e ra ż e n ie m ne c o ra z to w ię k s z ą l i c z b ę d y s c y p l in
nauko-*D r - a d iu n k t w I n s t y t u c i e E k o n o m ii P o l i t y c z n e j U n iw e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o .
Л
P o r . P o w s ta n ie nowych d y s c y p l in naukowych, p r . s b io r . , Wro c ła w 1973, W stęp,
w ych, ja k o na z ja w is k o ro d zące n ie b e z p io c z a ń s tw o n le c a io á c io w e g o w id z e n ia z ja w is k ,
P r o c e s y r ó ż n ic u ją c e i in t e g r u j ą c e n ie o m in ę ły ró w n ie ż nauk ekon om icznych , W z a s ię g d o c ie k a ń ekonom icznych w e s z ły nowa p ro b lem y; zapoczątkow ano b a d a n ia nad ekonom icznym i a s p e k ta m i z j a w is k rito w ią ż ą c y c h s ię b e z p o śre d n io z p ro c e sa m i g o sp o d aro w a n ia . E k o n o m iś c i c o ra z s z e r z e j z a c z ę l i badać « f a r ę u s łu g n i e m a t e r i a l nych - tw orzon ych p rz e z n au kę, o ś w ia t ę , s łu ż b ę z d r o w i e 'i k u lt u r ę . P o d k re ś lo n o z n a c z e n ie t a k ic h cz yn n ik ó w we w z r o ś c ie gospodarczym , j a k ł k w a l i f i k a c j e , b a d a n ia naukowe, s ta n z d ro w ia s p o łe c z e ń s tw a l Ja g o poziom k u l t u r a l n y .
R o z s z e rz e n ie z a k re s u badań ekonom icznych spow odow ało, że obok t r a d y c y jn y c h ekonomik szcz eg ó ło w ych z a c z ę ły p o ja w ia ć s ię nowe e k o n o m ik i! ekonom ika o ś w ia t y , ekonom ika s łu ż b y z d r o w ia , ekonom ika k u l,tu r y , a o s t a t n i o p o s t u lu j e s ię w y o d r ę b n ie n ie ekono m ik i n a u k i (badań n au k o w ych ),
W o p ra co w a n iu omówione z o s ta n ą w ybrane p ro b le m y nowo p o w sta j ą c e j d y s c y p l in y naukowej - ekon om ik i n au k i, t a k i e ja k » p rz e d m io t i o b s z a r bad ań, s p e c y f ic z n e c e c h y o re z p e rs p e k ty w y J e j ro zw o ju ,
I I . E konomika n a u k i - n a r o d z in y nowej d y s c y p l in y
W o s ta tn im o k r e s ie w z ro s ło z a in t e r e s o w a n ie t e o r i i ek o n o m ii r o lą n a u k i w p ro c e s a c h w z ro s tu i rozw o ju g o sp o d arcze g o 2. W zras t a ł o one s z c z e g ó ln ie w n a s t ę p s t w ie z m ie n ia ją c e j s i ę f u n k c j i n a u k i. Nauka s t a ł a s i ę s p e c y f ic z n ą , świadomą c e lu d z i a ł a l n o ś c i ą c z ło w ie k a , a zarazem wytwort-m t e j d z i a ł a l n o ś c i . R o z s z e r z a ją c , swój z a k r e s , nauka s t a j e s ię ró w n o cz e śn ie c o ra z b a r d z ie j z ło ż o n a . W c e lu z a p e w n ie n ia j e j norm alnego ro zw o ju o ra z m o ż liw o ś c i ro z w ią z y w a n ia podstawowych problem ów ».onieczne j e s t tw o r z e n ia dużych z e sp o łó w , d o s k o n a le n ia ic h o r g a n i z a c j i i z a r z ą d z a n ia r o z g a łę z io nym systentem p rz e p ły w u i n f o r m a c j i . Nauka ja k o swego ro d z a ju p ro d u k t um ysłow y. Je s z c z e do niedaw na z n a jd u ją c s i ę na p o z io m ie
2
P o r . Z. M a d e j , Nauka 1 rozw ój g o s p o d a rc z y . Warszawa
r z e m ie ś ln ic z e g o stad iu m ro z w o ju , szybko p r z e s t a w i® s ię m t o r y now oczesnej p r o d u k c j i na duźę «skalę. Wymaga w ię c od p o w ied nieg o w yp oaeźen ie te c h n ic z n e g o , o r g a n i z a c j i i now oczesnych form p ro gram owania i s te r o w a n ia . O d n osi e ię to s z c z e g ó ln ie , do nauk te c h n ic z n y c h , ekon om icznych , e w m niejezym s to p n iu do nauk humeni- e ty c z n y c h .
P r z e d s t a w ie n ie c h ro n o lo g ic z n e g o z a ry s u k s z t a łt o w a n ia s ię e ko n o m ik i n a u k i n ie j e s t z a d a n ie » łatw ym . D y s c y p lin a ta j e s t w t r a k c i e p o w sta w an ia i j e j p rz e d m io t n ie j e s t d o k ła d n ie s p r e c y zowany. Trudno w^ęc p r z e d s ta w ić w sposób c a ło ś c io w y genezę dy s c y p l i n y naukowej n ie w p e ł n i je s z c z e u k s z t a łt o w a n e j, z w ła s z c z a Ze me ona c h a r a k t e r i n t e r d y s c y p l i n a r n y . A n e H z u ję c h i s t o r i ę j e j p o w s ta n ia n a le ż y p r z e ś le d z ić dorobek k i l k u co n a jm n ie j nauk, w ramach k t ó r y c h u k s z t a łt o w a ły s ię j e j z a l ą ż k i , a m ia n o w ic ie i eko n o m ii, naukoznew stw a, t e o r i i o r g a n i z a c j i i z a r z ą d z a n ia , fin a n só w , stosunków m ięd zynarod ow ych, p ra w a , p s y c h o l o g ii i s o c j o l o g i i i t p . S tę d s z k ic o w y c h a r a k t e r n in ie js z e g o p rz e g lą d u .N e p e ł n i e j s z y syn tezę rozw o ju nowej d y s c y p l in y trz e b a b ę d z ie je s z c z e p o c z e k a ć , o i l e w o g ó le z o s t a n ie n e p is a n a w p r z y s z ł o ś c i , gdyz j e j usamo d z i e l n i e n i e s ię n ie J e a t p o w sz ech n ie akcep to w an e.
Od początków n a ro d z in ek o n o m ii p o l i t y c z n e j przedm iotem j e j badań b y ł y i h a n d e l, r o ln ic t w o , p rz e m y s ł o ra z z ja w is k a p ie n ię ż n o -- fin a n s o w e . N a to m ia s t r o la n a u k i w p ro c e s a c h g o sp o d arczych n ie b y ła p rz e z ekonomię b u rż u a z y jn ę eksponowana. C h a r a k t e r y s t y c z n a , co na ten tem at s t w ie r d z a ł F . E n g e l a : "Ne nwue<& [e k o n o m iśc i® b u riu ez yjn e m u - p r z y p . S . M ,]. n i c mu n ie z a le ż y . Co-go lo obcho d z i t t e nauka w osobach B e r t h o l l e t e , D avy^ego, L l e b i g a , Wat t a , C a r t w r ig h t a i in n y c h z ł o ż y ł a mu w d a rz e w y n a la z k i, k t ó r e je g o samego i p ro d u k c ję p o d n io s ły n® n ie z m ie r n ie w y e e k i p p z ic ia ? Ta k ic h r z e c z y n ie p o t r a f i on o b l i c z y ć , p o s tę p y n a u k i w y k ra c z a j® poza je g o l i c z b y . A le w rozsąd ny® u s t r o j u , s to ją c y m ponad t a kim p o d z ia łe m in t e r e s ó w , j a k i u z n a je e k o n o m ista , elem ent duchowy b ę d z ie o c z y w iś c ie n a l e ż a ł do czyn nik ów p r o d u k c ji i z ą jro ie m ie j s c e wśród ko sztó w p r o d u k c ji ró w n ież w e k o n o m ii p o l i t y c z n e j . J e s t rz e c z ą bardzo p o c ie s z a ją c ą w ie d z ie ć , że s t a r a n i a o rozw ój n a u k i o p ła c ę s io ta k ż e m a t e r i a l n i e , w ie d z ie ć , że Je d e n je d y n y owoc na u k i, t a k i np, ja k maszyna parowa Jam esa W a t ta , w p ie rw s z y c h p ię ć
-d z i e s i ę c i u l a t a c h swego i s t n i e n i a p r z y n i ó s ł ś w ia tu w i ę c e j , n iż ś w ia t od z a r a n ia w yd a tk o w a ł na rozw ój n a u k in:*.
C h o c ia ż na p rz e ło m ie X IX i XX w. w w ie lu k r a ja c h k a p i t a l i s ty c z n y c h z a c z ę ły pow staw ać w i e l k i e z a p le c z a naukowo-badawcze s łu ż ą c e monopolom i p r a k t y c e p rz e m y s ło w e j, to p o g ly d ,ż e nauka, t e c h n ik a i gospodarka sta n o w ię n ie r o z łą c z n y c a ło ś ć b u rż u a z y jn e j m y ś li e kon om icznej n ie w y stę p o w a ł4 . Państw o k a p i t a l i s t y c z n e n ie s tw o r z y ło je s z c z e i n s t y t u c j i mogących r e a liz o w a ć o k re ś lo n y p o l i t y k ę naukowy.
P o d s ta w y p o l i t y k i naukowej z r o d z i ł y s ię w d n ia c h r e w o l u c j i p a ź d z ie r n ik o w e j, k ie d y to w k w ie t n iu 1916 r . ( b y ł to o k re s poko
j u b r z e s k ie g o ) L e n in n a p i s a ł sw ój " S z k i c p la n u p r a c naukowo-te c h n ic z n y c h ’' 5 , fo r m u łu jy c w nim program w y k o r z y s t a n ia n a u k i do z a p e w n ia n ia rozw oju s i ł w y tw ó rc z y c h . N a s tę p n ie w roku 1939 0. B e r n a l , je d e n z twórców naukoznaw stw a, p r z e d s t a w ia jy c w swo j e j k s iy ź c e "S p o łe c z n a f u n k c ja n a u k i" sposób o r g a n i z a c j i s e k to r a naukowego w ZSRR u ż y ł p o j ę c i a "p rz e m y s ł naukow y".
W o k r e s ie powojennym,- k ie d y to p r a w ie we w s z y s tk ic h k r a ja c h ś w ia ta n a k ła d y na b a d a n ia naukowe i p r a c e rozwojowe w z r a s t a ły z n a c z n ie s z y b c ie j n iż dochód narodow y, z a ję t o s ię problem em e f e k ty w n o ś c i ty c h n ak ład ów . P o j a w i ł y s i ę l i c z n e s t u d ia p o św ię co n e r e l a c j i m iędzy p ra c a m i badawczym i i rozw ojow ym i a w zrostem gos podarczym . P ie rw s z e poważne p r a c e na ten te m a t, R. S o lo w a , M. A b ram o w itza i S . F a b r ic a n t a u k a z a ły s i ę o k o ło 1955 r. w USA, W o d n ie s i e n iu do ZSRR p rob lem ten z o s t a ł p o d ję t y p rz e z W A. Tra- p e zo ik o w e .
D a ls z y s z y b k i rozw ój badań ekonom icznych problem ów n a u k i ne- s t y p l ł w la ita c h s z e ś ć d z ie s i ą t y c h i s ie d a m d z le s iy t y c h , k ie d y to ekonom ika n a u k i ( l u b ja k i n n i o k r e ś l a l i ekonom ika badań nauko w ych ) z a c z ę ła s ię w y o d rę b n ia ć Ja k o sa m o d z ie ln a d y s c y p l in a . W
tym o k r e s ie u k s z t a łt o w a ło s ię k i l k a poważnych ośrodków nauko wych z a jra u ję c y c h s ię ty p ro b le m atyk i} w Z Ś S R , USA i in n y c h k ra
-3K. M a r k a , F. E n g e l s , D z ie ła W yb rane, t . 1, War szawa I9 6 0 , s . 761-762.
‘‘V o r . A. K r a w c z e w s k i , W sp ó łcze sn e k o n c e p c je ro z w oju g o sp o d arcze g o , Warszawa 1972, s . 7-35.
Jmch «vysoko r o z w in ię t y c h . Pewnę r o lę w u k s z t a łto w a n iu s i ę i ro z w oju t e j d y s c y p l in y o d e g ra ło UNESCO, p ro p a g u ją c e b ad an i« z za k re s u m iędzynarodowego t r a n s f e r u w ie d z y t e c h n ic z n e j i n a s y c e n ia kad rę w k r a ja c h r o z w ija Ję c y c h s i ę . Poważnę z a s łu g ę t e j o r g a n i z a c j i b y ło u je d n o lic a n ie w z a k r e s ie e w id e n c ji n akładów na B+R n o m e n k la tu ry 1 k l a s y f i k a c j i , k t ó r a z o s t a ła zaakceptow ana p rz e z w ie le k r a jó w .
A. B a d a n ia uczonych r a d z ie c k ic h
P ro b le m a ty k a s z c z e g ó ln e j r o l i , Ja k ę nauka o d g ry w a ła w ro z w oju sp o łeczn o - g o sp o d arczym , z o s t a ła u j ę t a p rz e z u c z o n y c ^ ra d z ie c k ic h w fo rm ie systemów i podsystem ów .Punktem w y j ś c i a J e s t , p o w sz ech n ie z n a n y , zapropow any p rz e z G. N. Dobrowa , s y s te m : "na-
u k a - te c h n ik a - p r o d u k c ja ” . A u to r s t w ie r d z a , że w X V II i X V I I I w. nauka p o z o s ta w a ła w t y l e za te c h n ik ę - zajm ow ała s ię p rzew aż n ie poszukiw an iem te o re ty c z n y c h u z a sa d n ie ń togo, co Ju ż w p r a k t y ce t e c h n ik a r o z w ią z a ła . W w iek u X IX nauka r o z w i j a ł a s ię n i e j a ko ró w n o le g le z t e c h n ik ę , a o b e c n ie j ę w y p r z e d z iła i w y ty c z a d r o g i J e j ro z w o ju . Od k i l k u d z i e s i ę c i u l a t nauka c o ra z s z a r z e j w chod zi na t e r e n y , k t ó r e d a w n ie j b y ły domenę w y łę c z n ie p r o d u k c ji. T w o rz e n ia nowej t e c h n i k i , a nawet n orm aln y p r z e b ie g p r o d u k c ji ,bez u d z ia łu n a u k i J e s t d z iś n ie do p o m y ś le n ia .
Problem o p ty m a ln e j e fe k t y w n o ś c i system u “ n a u k a - te c h n ik a - p ro - d u k c ja " j e s t a n a liz o w a n y p rz e z L . M. G a to w sk ie g o 7 . Nauka s ta n o w i jed n o z ogniw ła ń c u c h a d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a rc z e j ofcejm ujęcego b a d a n ia podstaw ow e, sto so w an e, p ro d u k c ję - a * do u ż y tk o w a n ia produktów nowej t e c h n i k i p rz e z o d b io rc ę f in a ln e g o . N a le ż y w ię c o p ty m a liz o w a ć ogólni} e fe k ty w n o ść tego system u. 3edny*n z j a j s k ła dników J e s t e fe k ty w n o ść n a u k i.
Zdaniem G a to w sk ieg o trz e b a pozrteć ro lę , ja k ą nauka odgrywa w p r o c e s ie r e p r o d u k c j i, co p o z w o li na u e t a le n ie tre n d u rozw oju iia u k i, optym alnego d la rozw oju gospodarczego k r a j u . Ważnę r o lę
6G, M. D o b r o w, Mauka o n a u k ie , K ijó w 1966.
7U M. G a t o w s k i , Ek o n o m ic.z e sk ije p ro b lem y nauczno- -techn iczesko g o p r o g r ie s s a , Moskwa 1971.
ma do o d o g re n io p la n o w a n ie nauk? pow iązane z programowaniem ro zw o ju g o sp o d arczeg o , N ie ma d o ty c h c z a s metod p o z w a la ją c y c h u s t a l i ć o p tym alny e fe k ty w n o ś ć p r z y d z ia łu środków d la nauk pod stawowych i sto so w a n ych . N ie umle'roy - zdaniem G a to w sk ia g o - uza s a d n ić nakładów na b a d a n ie , k t ó r y c h w y n ik i p r z y n io s ą k o r z y ś c i w n a jle p s z y m p rzyp ad k u w d a l e k i e j p r z y s z ł o ś c i .
Na o p ra c o w a n ie i p o g łę b ie n ie czeka bardzo w ie le za g a d n ie ń d o ty c z ą c y c h e k o n o m ic z n y c h -problemów n a u k i. D la te g o G a tb w s k i pos t u l u j e , b ý -ekonomika n a u k i uform ow ał® e ię w odrębny d y s c y p lin ę i z in t e n s y f ik o w a ła sw o je b a d a n ia .
P o s t u l a t o r o z w ija n iu badań u k ieru n k o w an ych na z w ię k s z e n ie e fe k t y w n o ś c i p r a c naukowych j e e t r e a liz o w a n y w ZSRR p rz e z nowo p o w s ta łe o ś r o d k i badawcze. P o w s ta ła red a naukowa do r o z w ią z a n ia problem u i "Ekonom ika i o r g a n iz a c je badań naukowych' i p r a c ro z w o jo w yc h ", k ie ro w a n a p rz e z czło rtk a A k ad em ii Nauk W. A. T ra p e z n i- kowa. P o j a w i ł y s ię o ś r o d k i naukowe s p e c j a l i z u j ą c e s ię w ekonom i ce n a u k i, j a k np, s Z a k ła d Bodań Naukowych i . P r a c Rozwojowych w L e n in g r a d z ie , k ie ro w a n y p rz e z W. S . S o m iń s k ie g o ; p o w s t a ły podob ne i n s t y t u t y : w K i j o w i e , k ie ro w a n y p rz e z G. M. Dotjrowa, o ra z w N o w o s y b irsk u , k ie ro w a n y p rz e z G. A. Ł a c h t in ą .
Wyrazem r o z w o j u ekon om ik i n a u k i je k o s a m o d z ie ln e j d y s c y p l in y j e s t ożyw ion a d ysku j a nad j e j p rzed m iotem , fu n k c ją i z a s to s o waniem w p r a k t y c e , zap rezen tow an a na łam ach czasop ism a "W epro s y E k o n o m ik i” . P u n k t e m w y j ś c i a d y s k u s j i s t a ł s ię a r t y k u ł d o ty c z ą c y p rz e d m io tu badań e ko n o m ik i n a u k i8 . Ne p y t a n ia , czym s ię 'z a jm u je e k o n o m i k o n a u k i , G. A. ta c ht i n odpow iada i "Ekonom ika na
u k i s t o s u je o g ó l n e praw a ekon om iczne, bada p ro d u k c ję i w yko rzy s t a n i e w ie d z y ; wynikiem- tych' b a d a ń p o w in ie n być w z ro s t s p o łe cz n y w y d a jn o ś c i p r a c y naukowej w c e lu p o d n ie s ie n ia e fe k ty w n o ś c i c a ł e j g o s p o d a rk i n a r o d o w e j"9 . W ięk sz o ść d y s k u ta n tó w 10 z a sa d n ic z o z g o d z iła a ię z z a p a try w a n ia m i Ł a c h t i n e , k t ó r y s k ie r o w a ł
■i. ''
®G. A. Ł a c h t i n , p r ie d m ie t ek o n o m ik i n a u k i, “ W oprosy E k o n o m ik i" 1973., № 5,
9 Ib id o m , s . 103. '
1 0
L . G 1 e z e r , Ekonom ika n a u k i 1 e k o n o m ic z e sk a ja nauka, “ W oprosy E k o n o m ik i" 1973, № 6: C. P i r o g o w, Ekonom ika na u k i : лоргО ву m e t o d o lo g ii, "W op rosy E k o n o m ik i" 1973, № 7.
uwayę b ad aczy p rz e d e w sz y stk im na o k r e ś l e n i e , j a k i e n a k ła d y na b a d a n i* naukowe eg n a j b a r d z ie j e fe k ty w n e pod względem ekonomi cznym, Wysuwano Je d n a k w ą t p l iw o ś c i, c z y w y n ik i badań naukowych można m ie rz yć je d y n ie o s ią g n ię c ia m i ekonom icznym i, z uwagi na ró żn o k ieru n k o w e w s z e c h s tro n n e o d d z ia ły w a n ia n a u k i na s p o łe cz e ń stw o .
B. B a d a n ia uczonych am eryk a ń sk ich
B a d a n ia nad r o i * n a u k i wje w s p ó łc z e s n e j g osp o d arce są ne g r u n c ie am erykańskim n ie z w y k le z ró ż n ic o w a n e . Za k la s y c z n ą ju ż p o z y c ję z te g o z a k re s u u c h o d z i k s ią ż k ę F . M achlupa p t ," P r o d u k
-Hr i c j a i ro z p o w s z e c h n ie n ie w ie d z y w S ta n a c h Z je d n o c z o n yc h " , S ta n o w i ona próbę s y n te ty c z n e g o ekonom icznego u j ę c i a o ś w ia t y i badań naukowych o ra z p ro c e s u ic h ro z p o w s z e c h n ie n ia i z a s to s o - w u n ia , p r z y czym na s z c z e g ó ln ą uwagę z a s łu g u je ro z p a try w a n ia stosunków m iędzy "p r o d u k c ją w ie d z y ” e dochodem narodowym i p ró b y u s t a l e n i a u d z ia łu z a tru d n io n y c h w t e j p r o d u k c ji w c a ł o ś c i za t r u d n ie n ia .
Rozwój d y s c y p l i n y “ econom ics o f s c ie n c e “ w S ta n a c h Z je d n o czonych n ie s t w o r z y ł m o ż liw o ś c i ś c i s ł e g o u j ę c i a ekonom icznej e fe k t y w n o ś c i badań naukowych, a z w ła s z c z a badań o c h a r a k t e r z e podstawowym. Przedm iotem a n a l i z y t e j d y s c y p l in y s t a ł y s ię głów n ie c z y n n ik i sp raw cze ( s i ł y napędowe) tw o rz e n ia 1 w y k o rz y s ta n ia w ie d z y (c h o d z i p rz e w a ż n ie o w iedzę t e c h n ic z n ą ) o r a z o k r e ś le n ia warunków s p r z y j a j ą c y c h e fe k t y w n o ś c i baaań naukowych. Problemom tym p ośw ięcon o w i e l e rozp raw o c h a r a k t e r z e em pirycznym . Bada n ia tego typ u p r o w a d z il i t. E . M a n s f ie ld , 3. S c h m o o k le r, 0. E n o s , C. C a r t e r , B . W ilia m s i w ie lu in n y c h . Prób ę podsumowania w
yni-* 1 O
ków z a w ie r a ją p ra c e E . M a n s f ie ld a 1 3. E . S . P a r k e r a .
Ilo ś c io w e u j ę c i e d z i a ł a l n o ś c i badawczo*-wynalazczej (in v e n t i v e a c t i v i t y ) k o n c e n tr u je s ię z w y k le na s t a t y s t y c e p a te n tó w ,
1 1
F . M a c h 1 u p , The P r o d u c tio n and D i s t r i b u t i o n o f Know le d g e in th e U n it e d S t e t e s , P r in c e t o n 1962.
1 2
E . M a n s f i e l d , The Econom ics o f T e c h n o lo g ic a l Change, New York 1968; 3. E . S . P e r k e r , The Econom ic» o f I n n o v a t io n , London 1974.
w yd atkach ne b a d a n ie 1 p r a c e rozw o jow e, z a t.ru d n ie n iu p e rs o n e lu badawczego; s p o tyk a s i ę tak ż e a n a l i z y w a ż n ie js z y c h w ynalazków ,
c a s e s t u d ie s . • ' V
’ o ś c io w e b a d a n ia d z i a ł a l n o ś c i w y n a la z c z e j są u tru d n io n e z 'powodu b rak u m o ż liw o ś c i p r e c y z y jn e g o J e j m ie r z e n ia . D z ia ła ln o ś ć w y n a la z c z ą o d z w ie r c ie d la w d u ż e j m ie rz e sta ty sty k a - * p a te n tó w (znany», z w o le n n ik ie m ta k ie g o p o g lą d u J e s t 3, S c h m o o k le r)13. I s t n i e j ę Je d n a k ż e krańcow o p rz e c iw n e у p o g lą d y g ło s z ą c a ," że d z ia ł a l n o ś c i w y n a la z c z e j n ie da s i ę m ie rz yć a n i s t a t y s t y k ę p a te n tó w , a n i p o n ie s io n y m i n ak ła d a m i c z y te ż tempem p o s tę p u te c h n ic z n e g o 14. In n y n u r t badań, zwany " r e s e a r c h on r e s e a r c h " (b a d a n ia o ba d a n i a c h ) , za jm u je s ię u s ta le n ie m warunków p r z y c z y n ia ją c y c h s ię do s tw o rz e n ia op tym alneg o k lim a t u w p r a c y n au ko w ej. W je d n e j z c h a r a k t e r y s t y c z n y c h p r a c tego n u rtu sform ułow ano j e n a s tę p u ją c o г autonom ia naukowców, w ła ś c iw y r o d z a j kom unikow anie s ię m iędzy n im i, p o d o b ie ń stw o ce ch osób w s p ó łp r a c u ją c y c h ze so b ą, n a le ż y t a k o o r d y n a c ja p r a c w ramach o r g a n i z a c j i bad aw czej i w z e s p o ła c h b adaw czych15.
W S ta n a c h Z je d n o cz o n ych b a d a n ia nad ekonom icznym i a s p e k ta m i n a u k i p r o w a d z i s ię w w ie lu o ś ro d k a c h . Na p r z y k ła d w I n s t y t u c i e T e ch n o lo g icz n ym w M a s s a c h u s e tts j e s t grupa b a d a ją c a z a le ż n o ś c i m iędzy n au ką, postępem tech n iczn ym a produktem narodowym. Prow a dzone sij tam ró w n ie ż b a d a n ia nad e fe k t y w n o ś c ią z le c a n y c h p rz e z p rz e m y s ł p r a c naukow o-badaw czych, problem ów k ie r o w a n ia i z a r z ą d z e n ie ośrod kam i badaw czym i, ic h l o k a l i z a c j ą o ra z oceną o s o b is ty c h w alorów p racow n ików n a u k i. Podobne b a d a n ia p ro w a d z i s ię tak że w in n y c h o śro d k a ch a k a d e m ic k ic h i i n s t y t u c j a c h naukowych, łą c z n i a z tak im " trustem- <nózgów", Ja k RA N D -C o rp o ratio n .
13
3. S c h m o o k l e r , L e v e l o f I n v e n t i v e A c t i v i t y , "R e v ie w o f Eco no m ics end S t a t i s t i c s " 1934, [M a y 1.
14 1
P o r , B. S , S a n d e r a . Some. D i f f i c u l t i e s in M e a su rin g I n v e n t i v e A c t i v i t y , P r in c e t o n 1962, s . 28.
i 5
D. C, P e 1 t z , F , M. A n d r e w s , S c i e n t i s t s in Orga n i z a t i o n s , P r o d u c t iv e C lim a t e s f o r R e s e a rc h and D e velo p m en t, Now York 19S8.
*> С. B a d a n ie uczonych p o ls k ic h
P o c z ą t k i p o l s k ic h badań nad ekonom icznym i a s p e k ta m i n a u k i wywodzę e ię z dwóch nurtó w r o z w ija ją c y c h s i ę ró w n o le g le . P i e r wszy n u r t w ie ż e e ię z z a in te re s o w a n ie m ekonom istów b ad an iam i wpływu n a u k i na w z ro s t g o e p o d arcz y. Z n a la z ło to w yraz w p ra c a c h m. i n . j M. « o le c k ie g o , Z . K n y z ia k a , Z . M adeja i 0. P a j e s t k i 16.
N a to m ia s t d r u g i n u r t r o z w in ą ł s ię na g r u n c ie p r a k s e o lo g ii i naukoznaw stw a. 3ego d okon ania z o s t a ł y po ra z p ie r w s z y za p re ze n
towane w 1965 r . w "Z a g a d n ie n ia c h N aukoznaw czych” wydawanych p rz e z K o m isję Naukoznawstwa P o l s k i e j A k a d em ii N a u k i. Ze- a z y t 1 tego w ydaw nictw a z a w ie ra r e f ę r a t y i d y s k u s ję z sympozjum pośw ięcon eg o "Czynnikom z w ię k sz a ją c y m e fe k ty w n o ść badań
nauko-17
w ych" . Poważny w kład w rozw ój m etod yki e fe k t y w n o ś c i badań 18
naukowych wnoszę p r a c e 3. Z ie le n ie w s k ie g o »
O b e cn ie je s te ś m y św iad kam i sto p nio w eg o in te g r o w a n ie s ię tych dwóch nurtó w i form ow ania e ię na s ty k u e kon om ii i nauko znawstwa nowej d y s c y p l in y - e ko n o m ik i n a u k i. Przedm iotem j e j ba dań j e s t " s p e c y f ic z n a p ro d u k c ja naukowe i s to s u n k i ekonom iczne p o w s ta ją c e w p r o c e s i e w y tw a rz a n ia i w y k o rz y s ta n ia w ie d z y nauko w e j, p r z y czym w ie lk ie g o z n a c z n i e n a b ie r a ekonom iczne e fe k ty w ność badań naukow ych” 1 9 . B a d a n ie z z a k re s u e k o n o m ik i n a u k i ro z w ija n e eę„ w P o l s c e g łó w n ie p rz e z K o m ite t Naukoznawstwa PAN o ra z I n s t y t u t P o l i t y k i Naukowej S z k o ln ic tw a Wyżezegó. S z e rs z e omówie n ie sta n u ekon om ik i n a u k i w P o ls c e z a w ie ra a r t y k u ł M. Dąbrowy? - S z e f le r ^ 0 .
16
M. К a 1 e с к i . Z a ry s t e o r i i w z ro stu g o s p o d a rk i so cjn - l i s t y c z n e j . W arszawa 1968; Z . K n у z i a k , ^ C z y n n ik i w z ro s tu p r o d u k c ji p rz e m y s ło w e j w P o l s c e , Warszawa 1964; Z. M a d e j , Nauka i rozw ój g o s p o d a rc z y , Warszawa 1970; 3. P a j e s t k » , D e t e r m ln e r ty p o s tę p u , Warszewa 1975,
17,'Z a g a d n ie n ia Naukoznaw stw a" 19Ŕ5, z. 1, 18
3. Z i e l e n i e w s k i , E fe k ty w n o ś ć badań naukowych, Warszawa 1966.
19H. C h o ł a j , N au ki ekonom iczne a rozw ój g o s p o d a rk i s o c j a l i s t y c z n e j , Warszawa 1975, s. 170, p rz y p , 3.
20
S ta n ek o n o m ik i n a u k i w P o l s c e , "Nauka P o ls k a " 1976, n r 11, s . 50-56.
i 1-Li Ws p a r t a c e ch y ekonomi k i u s łu g z I n nymi ekonom ikami szczeg ó łow ym i
W o p in ia c h na tem at ek o ń o m ik l n a u k i można zauważyć ten d en c j a do p r z e c iw s t a w ia n ia t e j o s t a t n i e j p o z o s ta ły m ekonomikom szczegółow ym , a z w ła s z c z a ekonomikom s f e r y p r o d u k c ji m a t e r ia ln e j.
N ie z a le ż n ie od s z la c h e t n o ś c i i n t e n c j i ta k ie g o p o d e jś c ia do P I
problem u , w yd a je s ię Je d n a k , że p ro w a d z i ono do pew nej Je d n o s t r o n n o ś c i s p o jr z e n ia i n ie b e z p ie c z e ń s tw a u t r a t y w spólnego j ę z y ka z ekon om istam i i p la n is t a m i g o sp o d arcz ym i, u s t a la ją c y m i o- g ó ln e p r o p o r c je p o d z ia łu środków fin a n s o w y c h w k r a j u . D la te g o celo w e w yd a je s ię rozpoczęć a r y jliz ę od elem entów w s p ó ln y c h , by w toku d a ls z y c h wywodów p r z e jś ć do elem entów r ó ż n ią c y c h ekonom i kę n e u k i od ekonomik in n y c h d z ie d z in .
A. E ko n o m iki w s f e r z e p r o d u k c ji m a t e r i a l n e j
N a j c z ę ś c i e j sp o tyk a n e w l i t e r a t u r z e o g ó ln e o k r e ś le n ie ekono mik s z c z e g ó ło w y c h 22 sprowadza ic h p rz e d m io t do b a d a n ia z ja w is k i p r a w id ło w o ś c i ekon om icznych , w y s tę p u ją c y c h w p o s z c z e g ó ln y c h d z i e ła c h i g A ę z i a c h g o s p o d a rk i (w ła ś c iw a ek o n o m ik i branżow e) łu b ro d za jó w d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a rc z e j (.ekonom iki p rz e d m io to w e ). Wśród p ie rw s z y c h w ym ien ić n a le ż y ekonomikę p rz e m y s łu , r o l n i c t w a , h a n d lu , budow nictw a i t p . Wśród d r u g ic h - ekonomikę i n w e s t y c j i , p r a c y , k o n su m p cji i t p . P o d k r e ś la s i ę , ża e k o n o m ik i te p ow inn y w ycho d zić z o g ó ln o te o r e ty c z n y c h z a ło ż e ń e k o n o m ii p o l i t y c z n e j , n a to m ia s t same s ta n o w ią cz ęść tzw . ek o n o m ik i s to s o w a n e j.
W a rto je s z c z e z w ró c ić uwagę na in n y i s t o t n y ele m e n t d e f i n i c j i ekonomik sz c z e g ó ło w y c h , m ia n o w ic ie t e n , że c h o d z i w n ic h o dwa p u n k ty w id z e n ie je d n o c z e ś n ie , t j . :
P o d e jś c ie to w yn ik a g łó w n ie z p rz e k o n a n ie o autonom icznym c h a r a k t e r z e n a u k i i s z c z e g ó ln e j r o l i , je k ę we w spółczesnym św ie- c i e maję do s p e ł n i e n i a " s p o łe c z n o ś c i u c z o n y c h ". N ie k t ó r e uwagi na ten temat u W, V o i s ć , Nowożytne e p o łe c z n o ś c i u czo n ych . Warszawa 1973, e . 36-48.
22P a t r z ®. i n . M ała e n c y k lo p e d ia ekonom iczne. Warszawa 1961, e . 151.
a ) b a d a n ie p r a w id ło w o ś c i zw iązków , w y s tę p u ją c y c h w ew nątrz o k re ś lo n e g o d z i e łu g o s p o d a rk i, k t ó r y to punkt n&zweć można wewnątrzbranżowym?
b ) b a d a n ie p r a w id ło w o ś c i zw iązków m iędzy danym d z ia łe m a gospodarkę narodową Ja k o c a ł o ś c i ą (p u n k t w id z e n ia z e w n ę tr z n y ).
Ten d r u g i pu nkt w id z e n ia J e s t d la t e g o ta k w ażny, że w każ dym d z i e l e n ie t y l k o w y s tę p u je problem n a jle p s z e g o w y k o rz y s ta n ia środków ju ż p r z y d z ie lo n y c h , le c z zasadne J e s t b a r d z ie j gene r a l n e p y t ą n i a : i l e ty c h środków powinno być danemu d z i a ł o w i p rz yz n a n e - z p unktu w id z e n ia in te r e s ó w g o s p o d a rk i Ja k o c a ł o ś c i .
Z a d a n ie n a jle p s z e g o w y k o rz y s ta n ie środków p ro w a d z i nas do d ru g ie g o c z ło n u o k r e ś le n ia k a ż d e j ekon om iki s z c z e g ó ło w e j - do u z a s a d n ie n ia p o tr z e b y J a j i s t n i e n i a . Samo b a d a n ie związków n ie J e s t w y s t a r c z a ją c e , gdyby b y ły to z w ią z k i przypadkow e lu b n ie i s t o t n e . M e ry to ry c z n a waga ty c h badań p o le g a na w ykryw an iu dróg i metod n a jle p s z e g o ro z w ią z a n ia zad ań , p o s ta w io n y c h p rz e d da nym d z ia łe m w ramach ogólnopań.. iwowa j p o l i t y k i i p la n o w a n ie g osp o d arczeg o . U jm u ją c sprawę od s t r o n y t e o r e t y c z n e j , można po w ie d z ie ć , że tym m erytorycznym celem k a ż d e j ekon om iki szczeg ó ło w e j powinno być w yp ra co w a n ie k r y t e r ió w e fe k t y w n o ś c i gospodaro w ania w danym d z i a l e , n a to m ia s t od s t r o n y p r a k t y c z n e j - dosko n a le n ie metod z a r z ą d z a n ia , p la n o w a n ia i fin a n s o w a n ia , J^ k rów n ie ż w yp raco w an ie pod staw r e a l i z a c j i o k r e ś lo n e j p o l i t y k i spo łe c z n o - g o s p o d a rc z e j d o t y c z ą c e j tego d z i a ł u .
Pomimo o c z y w is ty c h r ó ż n ic m iędzy s f e r ą n a u k i ® p o s z c z e g ó l nymi d z ia ła m i s f e r y p r o d u k c y jn e j od razu można z a z n a c z y ć , że n ie w ą tp liw y m punktem wspólnym j e s t to , i ż w jednym i drugim p rzyp ad ku i d z i e o ja k n a jle p e z e w y k o rz y s ta n ie p o z o s ta ją c y c h do d y s p o z y c ji śro d kó w : m a t e r ia ln y c h , lu d z k ic h i fin a n s o w y c h . Wszy s t k i e te e le m e n ty zd o ln e eą do a lte r n a ty w n e g o z a s to s o w a n ia tak w s f e r z e n a u k i. Ja k i p r o d u k c ji m a t e r i a l n e j . Зек z powyższego w id a ć , po s t r o n i e nakładów rzeczow ych i fin a n so w y c h n ie ma żad
n e j i s t o t n e j r ó ż n ic y m iędzy p ro d u k c ją m a te ria ln ą , a “ p ro d u k c ją naukową“ .
Id ą c w ś la d za Schumpeterem w ie lu uczonych o k r e ś la s f e r ę ba dań naukowych mianem p rz e m y s łu . Z uwagi na z m ie n ia ją c y s ię cha r a k t e r p ro w a d ze n ie i o r g a n i z a c j i badań używane j e s t rów nież
. 1 3 4 ... ... ...;' •' S t a n i s ł ą w Mi k o s i к
o k r e ś l a n i e , i e "nauka i n d u s t r i a l i z u j e e i ę -'23. N i« wehodzyc m s zcz eg ó ło w y a n o liz ę t r a f n o ś c i ty c h o k r e ś le ń n a le ż y uznać r e a l ność z ja w is k ® , p o le g a ją c e g o na c o ra z to b a r d z ie j "przem ysłow ym " c h a r a k t e r z e tw o rz e n ia w ie d z y naukow ej o ra z In te g r o w a n iu s ię d z i a ł a l n o ś c i naukowo-badawczej z d z i a ł a l n o ś c i) ? g o sp o d a rcz y ,
8 , Ek o n o m ik i a f e r y u s łu g n ie m a t e r ia ln y c h 0
Od n a jo g ó ln ie js z y c h cech w sp ó ln ych i zw iyzków e k o n o m ik i nau k i z ekonom ikami s f e r y p r o d u k c ji m a t e r i a l n e j , na t y l e p r o s ty c h , ' i e a ż m o g g c y c h w y d a ć s ię b a n a ln y m i, p r z e jd z ie m y do b a r d z ie j cha- rek te r y st y c t n y c h z a le ż n o ś c i w remach s f e r y u s łu g n i e m a t e r i a l n ych , do k t ó r e j z a li c z a n e j e s t ró w n ież d z i a ł a l n o ś ć naukowa.
P ie r w s z y c h a r a k t e r y s t y c z n y ce ch y t e j s f e r y ( j a k nauka, o ś w ia t a , k u lt u r a , i- o c h ro n a z d r o w ia ) j e s t f e k t w ystę p o w a n ia ce ló w i e fe k tó w p ozaekon om icznych, będgcych je d n o c z e ś n ie e fe k t a m i n i e m ie rz a ln y m i lu b tru d n o m ie rz a ln y m i. Do t a k ic h c e ló w w n a u c e , o ś w ia c ie 1 k u lt u r z e można z a l i c z y ć o g ó ln o k u lt u r a ln y rozw ój je d n o s te k i s p o łe c z e ń s tw a , n a to m ia s t w o c h r o n ie z d ro w ia i r e k r e a c j i - w e w n ę t r z n e s a m o p o c z u c i e i z a d o w o le n ie p ły n y c e z dobrego sta n u « z d r o w i e , Ьу t o c e l e г .» z a le ż n e od o k re ś lo n y c h ce ló w ekonom icz
n yc h , ż w i y z a n y c h z podnoszeniem k w a l i f i k a c j i i zapew nianiem od p o w ie d n io d ł u g i e g o i n a le ż y te g o i c h u ż y tk o w a n ia na rz e c z wzro
s t u e f e k t y w n o ś c i , t w o r z e n i a dochodu narodowego.
Z e s z c z e g ó l n y r o ly colów i e fe k tó w p ozaekonom icznych ły c z y s ię druga cech a w spólne d la ekonomik s f e r y n i e m a t e r ia ln e j - ic h i n t e r d y s c y p l i n a r n y c h a r a k t e r . B ie r z e s ię to s t y d , że b a r d z ie j p o g ł ę b i o n e b o d an ie problem ów ty c h d z ie d z in wymaga ś c i s ł e j w s p ó ł p r a c y e k o n o m i s t ó w z e s p e c j a l i s t a m i w danym z a k r e s i e : pedago g am i, l e k a r z a m i , a r t y s t a m i i t p . O n i tó mogy s ię w ypow iadać b l i ż e j n a t e m a t y s p e c y f i c z n y c h ce ló w i e fe k tó w d z i a ł a n i a i n s t y t u c j i o ś w i a t o w y c h , k u l t u r a l n y c h i z d ro w o tn ych , ja k ró w n ież w s p ra w ie w i e l k o ś c i s p o ł e c z n e g o z a p o trz e b o w a n ia na ic h u s ł u g i .
Za t r z e c i « w sp óln y cechę n a u k i i s ze re g u in n y c h d z ia łó w !»fe ry u s łu g n ie m a t e r ia ln y c h uznać można t o , że ś w ia d c z e n ie
ta--
---
%23 . *
■''er, w, M a r k ó w , R e w o lu c je n a u k o w o - te c h n ic z n e , War szaw® 3.974', s . 1 0 2.
k ic h u s łu g , Ja k » naukowe, o ś w ia to w e , k u l t u r a l n a , Ib c z n ic z a le ż y n ie t y l k o w i n t a r e a i a J e d n o s t k i , le c z ró w ą ie ż w i n t e r e s i e s p o łe - czeń etw a Ja k o c a ł o ś c i . S p o łe c z e ń stw o J e s t z a in te re s o w a n e tym i u e łu g a n i i i c h e fe k t a m i, np. w y k s z ta łc e n ie m , zdrowiem lu d zkim ta k d a le c e , *e d e c y d u je s i ę , z w ła s z c z a w u s t r o ju s o c ja lis ty c z n y m , na p o n o s z e n ie w ię k s z o ś c i kosztów ' z tym zw ią z a n y c h .
Znowu w ię c w id a ć , że fcsp ó łczaena naukę n ie J e s t w zględu na swę s p e c y f ik ę s w o is tą "w ie ż ę z k o ś c i s ło n io w e j ”, le c z w ykazu je c o ra z w ię k sz e p o d o b ieństw o z a in te re s o w a ń z in n y m i ro* d z a j ł U i d z i a ł a l n o ś c i s f e r y p r o d u k c y jn e j 1 n ie p r o d u k c y jn e j. Z j a w isko to w ią ż e s ię p r o f e s j o n a l i z a c j ę zawodu u c z o n e g o , pow iązaniem
b a d a ń naukowych z gospodarkę i c o ra z b a r d z ie j k o n se k w e n tn ie w c ie la n y m i w t y c i e zasadam i św iadom ej sw oich ce ló w i środków p o l i t y k i naukowej p a ń stw a,
I V . P o j ę c i a e k o n o m ik i n a u k i o ra z b U ż s z a c h a r a k t e r y s t y k a j a j cech s p e c y f ic z n y c h
A. Baza naukowa o ra z p od m io ty z a p o trz e b o w a n ia sp o łe czn e g o na ekonom ikę n a u k i
•
P r z y s t ę p u ją c do o k r e ś le n ia p o j ę c i a i z a k re s u ekon om ik i nnukt n a le ż y , ja k s ię w y d a ja , z w ró c ić uwegę na dwa w stęp n e z a g a d n ie n ia z tym z w ię z a n e .
P ie rw s z e d o ty c z y bazy n au k o w ej, w ramach k t ó r e j mc ta d y s c y p l i n a o s t a t e c z n ie p ow stać 1 r o z w ija ć s i ę . C hod zi p cede wszy s tk im o p o d k r e ś le n ie f a k t u , że n ie może one być d z ie łe m w y łą c z n ie ekonom istów . Winna Je d n o c z y ć ic h dorobek z dok on aniam i p r z e d s t a w i c i e l i in n y c h nauk, b a d a ją c y c h f i l o z o f i c z n e , h i s t o r y c z n e , s o c j o lo g ic z n e , p s y c h o lo g ic z n e , , prawne o ra z in n e a s p e k ty n a u k i. N ie może to być d y s c y p lin a o p a r ta na s tu d ia c h wąsko spe c j a l i s t y c z n y c h z z a k re s u ek on om ii i o r g a n i z a c j i z a r z ą d z a n ia , a le na szero ko p o j ę t e j w ie d z y n au ko zn aw czej.
O e ś l i c h o d z i o z a p o trz e b o w a n ie s p o łe c z n e na tę nową d y sc yp l i n ę , n a le ż y w ym ien ić i n s t y t u c j e z a jm u ją c e s ię planow aniem n a u k i i t e c n n i k l o ra z r e a l i z u j ą c e p o l i t y k ę naukową w a k a l l makrospo- łe c z n e j i c e n t r a l n e j . Również i n s t y t u c j a d z i a ł a j ą c e w m
ikroska-136 S ta n is la v Mikuoik
...—
...—
Г- --- ---Г ---- --- --—
— —...
... ,.
' ‘«»-1 —
<*-«»•.-i*'—
I
l i , ja k u c z e ln ie cz y z a p le c z e naukowo-badawcze, z g ła s z a ję zapo trz e b o w a n ie ne raukowa w y ja ś n ie n ie p rocesó w o r g a n i z a c j i i k i e r o w ania badań naukow ych, o c e n y ic fi e fe k t y w n o ś c i i t p .B . P ró b a zap rop onow ania d e f i n i c j i i o b s z a ru badań ek o n o m ik i n a u k i
O k i l k u d o tych cz aso w ych p ró b ach z tego z a k re s u wspomniano w c z ę ś c i I I , N ie będziem y ic h w tym m ie js c u szczeg ółow o a n a liz o w a ć c h a c ie * uważamy, że wymagają one od p o w ied nieg o u k ie ru n k o w a n ia lu b r o z s z e r z e n ia .
F o rm u łu ją c w ła sn ę d e f i n i c j ę , p rz e d sta w im y na w e tę p ie pewne podstawowe p o j ę c i a d o tyo z ^ ce n a u k i i ekonom icznych problem ów ba den naukowych.
P o j ę c i e , n a u k i J e s t w ie lo z n a c z n ie in t e r p r e t o w a n e 24. Wśród w ie lu d e f i n i c j i s p o tyk a n y c h w l i t e r a t u r z e neukoznaw czej przew aża p o g lą d , że J e s t ona po p r o s t u sumą w ie d z y u z y s k a n e j w p r o c e s ie b a d a n ia naukowego. Z aakcentow ane J e s t w t e j d e f i n i c j i Je d n o ść w ła d z y i j e j u z y s k iw a n i® . Tak p rz e d s ta w io n e p o j ę c i e s u g e r u je , 2 a nauka tw o rz y tę cz ęść zasobu w ie d z y , k t ó r a j e s t w y łą c z n ie re z u l t a t * ® badań n e u b jw .c h ._ Na c a łk o w it y bowiem zasób w ie d z y s k ła d a j ! nmdto w y n ik i u zyskane w d rod ze n ie n a u k o w e j, t j , o p a r te na zdrowym rozsąd ku , t r a d y c j i cz y p rz yp a d k u .
W s p ó łc z e s n e w ied za p o w s ta je g łó w n ie w drodze bedań naukowych i to c z ę s to o p a r ty c h na p rzem ysłow ych z a sa d a ch . S z c z e g ó ln ie od n o s i s i ę to do nauk p r z y r o d n ic z y c h , te c h n ic z n y c h 1 ekonom icznych, in neg o bowiem ro d z a ju aq form y i e f e k t y d o c ie k a ń naukowych w ta k ic h d z ie d z in a c h , ja k lit e r a t u r o z n a w s t w o , h i s t o r i a i t p . W ystępo w an ia tego z ja w is k a s te n o w i w y s t a r c z a ję c y powód, ab y w y n ik i d z i a ł a l n o ś c i naukowej tra k to w a ć jo k o s w o is t y "p ro d u k t n a u k i" (w ytw ó r s e k to r a w ie d z y n a u k o w e j) - c z y l i s z c z e g ó ln ą k a t e g o r ię ekonom iczny.
S p e c y f ik a t e j k a t e g o r i i w yn ik a z z a s a d n ic z y c h r ó ż n ic i s t n i e ją c y c h m iędzy d z i a ł a l n o ś c i ą p ro d u k c y jn ą i J e j w ytw oram i a nauką
24 „
P a t r z w t e j o p ra w ie S. K a m i ń s k i , P o j ę c i e n a u k i i k i s e y f i k a c j a n a u k i. L u b lin 1970, g d zlo podane z o s t a ł y różnorodne d e f i n i c j a p o j ę c i a "n a u k a ".
-. 7
i j e j r e z u lt a t a m i. Wytwór p rze m ysło w y me " s t a ł ą c h a r a k t e r y s t y k ę ja k o ś c io w ą , n a to m ia s t zmienną c h a r a k t e r y s t y k ę i l o ś c i o w ą : może bowiem być produkow any w d o w o ln e j I l o ś c i ; n a to m ia s t w ytw ór n a u k i j a e t zm ienny ja k o ś c io w o , a s t a ł y ilo ś c io w o - może p ow stać t y lk o je d e n je d y n y ra z .
Oznacza t o , że p ro d u k t n a u k i n ie zużywa e ię w t r a k c i e p ro d u k cyjn e g o w y k o r z y s t a n ia , ja k to s i ę d z i e j e z in n y m i elem entam i p r o d u k c j i. Może on być w yk o rz ystyw a n y n ie s k o ń c z e n ie w c z a s ie i p r z e s t r z e n i , n ie u le g a ją c fizyczn em u z u ż y c iu w w yniku w ie lo k r o t nego z a s to s o w a n ia . 2 k o l e i p ro d u k ty n a u k i p o d le g a ją szybkiem u p ro c e s o w i s t a r z e n ia s ię w zw iązku z rozwojem w ie d z y n aukow ej. A le w ied za - p r z e c iw n ie do in n y c h czyn ników p r o d u k c ji - n ie J e s t n ig d y c a łk o w ic ie z a s tę p o w a ln a , ku m ulu je s i ę , j e j rozw ój z a w ie ra ko m b inację elem entów dawnych 1 nowych. Nauka re p ro d u k u je s ię d z i ę k i u ż y c iu w łasn eg o p ro d u k tu ( n i e z n a jd u ją c e g o z r e g u ły bez p o ś re d n ie g o z a s to s o w a n ia w p r a k t y c e ) pochodzącego p rz e w a ż n ie z badań podstaw ow ych26.
Poza tym i l o ś ć p r a c y s p o łe c z n ie n ie z b ę d n e j do w y tw o rz e n ie p roduktów n a u k i j e s t n ie z a le ż n e od p ó ź n ie js z e g o w y k o rz y s ta n ia ic h w g o sp o d arce . W p r z e c iw ie ń s t w ie do in n y c h dóbr tru d n o oce n ia ć w a rto ś ć użytkow ą p ro d u k tu n a u k i w momencie Je g o tw o rz e n ie . C zę sto bowiem w ied za naukowa w danym c z a s ie n ie p r z y d a tn a ( n i e z n a jd u ją c a p ra k ty c z n e g o z a s to s o w a n ia ) może s ię w p r z y s z ł o ś c i okazać bardzo u ż y te c z n a . S y t u a c ja ta k a j e s t dość typowa w o d n ie s ie n iu do o s ią g n ię ć b ad ari'p o d staw ow ych , a l e ró w n ie ż w sto su nku do d łu g o fa lo w y c h e fe k tó w p ły n ą c y c h z badań sto so w anych 1 p r a c rozw ojow ych. W zw iązku z cym s t r a t e g i a i ta k ty k a rozw oju "p r o d u k c j i n au ko w ej" i j e j u ż y tk o w a n ia powinna być odm ienna, n iż d o ty c z ą c e " t r a d y c y j n e j " p r o d u k c j i.
D otychczasow e ro zw a ż a n ia m ia ły za z a d a n ie p rz y g o to w a n ie g ru n tu do p o d ję c ia p ró b y o k r e ś le n ia p rz e d m io tu i z a k re s u badań ekon om ik i n a u k i. Z uwagi na w s z y s tk ie s y g n a liz o w a n e ju ż uwarun
25
M. K. P i e t r o w, N ie k o t o r y je p ro b le m y o r g a n i z a c y i n a u k i, "W oprosy F i ł o s o f i i ” I9 6 0 , № 10, s . 22.
26 „
P o r . w t e j s p ra w ie uwagę A. K r a w c z e w s к i , W spół czesna t e o r i a rozw oju i fu n k c jo n o w a n ia systemów g o s p o d a rc z y c h ,
k o w a n ia , p o w ię ż e n ia i c e c h y s p e c y f ic z n e - n ie noże to być d e f l * n i c j e z w ię z łe i k r ó t k a , le c z b ę d z ie m ia ła c h a r a k t e r d e f i n i c j i o p is o w e j.
C a ło ś ć o k r e ś le n ia s k ła d a e ię z trz e c h elem entów i
1. Ekonom ika n a u k i j a e t d y s c y p lin ę sz c z e g ó ło w ę , z a jm u ją c a s ię badaniem p r a w id ło w o ś c i i zwięzków w y s tę p u ją c y c h tak w ew nętrz j a j d z i a ł u , ja k 1 m iędzy tym d z ia łe m a sp ołeczeń stw em ja jto c a ło ś c i ą . Oznacza t o , że ekonom ika n a u k i bada i w y ja ś n ia 'ekonomiczna p r a w id ło w o ś c i, w y n ik a ję c e z :
a ) ro zw o ju a n a l i z y n au ko w ej!
b ) w s p ó łz a le ż n o ś c i m iędzy rozwojem sp ołeczn o-g osp od arczym a rozwojem a stym ulow aniem n a u k i w c e lu p o d n ie s ie n ia J a k o ś c i ż y c ia , z czego w y n ik a ję j a j z a d a n ia w u s t a l e n i u p o d staw te o re ty c z n y c h ;
- k r y t e r ió w e fe k t y w n o ś c i ro zw o ju n a u k i, - p o l i t y k i naukow ej p a ń s tw a ,
- s t r a t e g i i badań naukowych,
- p la n o w a n ia i p rog no zo w ania rozw o ju n a u k i,
- p e łn e g o w łę c z e n ia n a u k i w эр jłą c z n o - g o a p o d a r c z y p r o c e s re p r o d u k c j i,
- m ięd zynarod o w ej wym iany m y ś li n au k o w ej,
- o r g a n i z a c j i badań naukowych i z a r z ę d z a n la n im i.
2 . S z c z e g ó ln y m i cecham i eko n o m ik i n e u k l. Ja k o d y s c y p l in y od n o s z ą c e j s i ę do s f e r y u s łu g n ie m a t e r ia ln y c h , sn n a s t ę p u ją c e e l e m enty t a ) w y stę p o w a n ia c e ló w i a fe k tó w p o zaek on om icznych, będą cych je d n o c z e ś n ie e fe k ta m i n ie m ie rz a ln y m i lu b tru d n o m ie rz a ln y m i; ■ b ) i n t e r d y s c y p l i n a r n y j a j c h a r a k t e r ; c ) i s t n i e n i e n ie t y l k o o s o b is t e g o , le c z i sp o łe cz n e g o i n t e re s u w ro zw o ju d z i a ł a l n o ś c i naukowej i j e j w y k o r z y s ta n iu .
3. Za s p e c y f ic z n e c e c h y samej n a u k i i na tym t l e ró w n ież eko n o m ik i n a u k i uznać można n a s tę p u ją c e c z y n n i k i :
a ) w wyższym n iż w in n y c h d z ie d z in a c h , d z i a ł a l n o ś c i s p o łe c z n e j e to p n iu c h a r a k t e r n ie in s t r u m e n t a ln y , tz n . t r a k t o w a n ie n e u k i Ja k o c e lu samego w s o b ie , a n ie śro d k a do c z e g o k o lw ie k in n e g o ;
b ) k o n ie c z n o ś ć pod p o rząd ko w an ia n a u k i celom sp ołeczn ym ; c ) n ie p o w ta r z a ln y c h a r a k t e r tw ó r c z o ś c i n au ko w ej.
W ydaje s i ę , że w ła ś n ie powyższe t r z y e le m e n ty d e f i n i c j i eko n o m ik i n a u k i s k ła d a ją s ię na j e j p e łn e o k r e ś l e n i e , u jm u ją c łą c z
n i e : c e c h y w sp ó ln e w szystk im ekonomikom szczeg ó łow y® o ra z ce ch y s p e c y f ic z n e i n ie p o w ta r z a ln e 8«mej e ko n o m ik i n e u k l.
W o p a r c iu o pow yższe wywody podejm iem y próbę s y n te ty c z n e g o z d e f in io w a n ia e k o n o m ik i n a u k i. Ekonom ika n a u k i e ta n o w i d y s c y p l i n ę , k t ó r a w y k o r z y s t u je metody badart ekonom icznych do w y k r y c ia s p e c y f ic z n y c h p ro ce só w tw o rz e n ia i w y k o r z y s ta n ia w ie d z y naukowej w c e lu p o d n ie s ie n ia a fa k ty w n o é c i ty c h p ro ce só w .
O b szar badart i z a k re s z a s to s o w a n ia e k o n o m ik i n a u k i u z a le ż n io n y j e s t w d u ż e j m ie rz e od r e a l i z a c j i p o l i t y k i n au ko w ej. Za s to s o w a n ia eko n o m ik i n a u k i u le g n ie r o z a z e r z e n iu w m iarę Ja k k r y t e r i a ekonom iczna będę s t a n o w iły podstaw ę p row ad zo nej p o l i t y k i n au k o w ej. W p r a k t y c e p o l i t y k a naukowa zach ow u je pewnę n ie z a le ż ność w s to su n k u do cz yn n ik ó w ekonom icznych 1 w te d y podstaw ę j e j r e a l i z a c j i sę d e c y z je o c h a r a k t e r z e p o lity c z n y m i sp ołeczn ym .
V . P e rs p e k ty w y ro zw o ju e k o n o m ik i n a u k i
W p ow yżej p rz e d s ta w io n y c h ro z w a ż e n ia c h za ryso w a n y z o s t a ł , ja k nam s i ę w y d a je , o g ó ln y s z k ic ekonom icznych asp ek tó w rozw oju n a u k i, mogęcy s ta n o w ić w stęp do w ła ś c iw e j eko n o m ik i z tego za k r e s u . N a jo g ó ln ie js z e s t w ie r d z e n ie , j a k i e nasuwa s ię na zakoń c z e n ie , to p rz e d e w s z y s tk im p o d k r e ś le n ie ogrom nej t r u d n o ś c i i z ło ż o n o ś c i p o d ję ty c h badań.,
Wśród prow adzonych badart z teg o z a k re s u n a j b a r d z ie j absorbu- jęcym uwagę u czonych problemem J e s t w ie lk o ś ć i s t r u k t u r a , a o s t a t n io e fe k ty w n o ś ć nakład ów p rz e z n a cz o n y ch ne b a d a n ia naukowe. Ten o s t a t n i p rob lem uważany J e s t za k lu cz o w y i n a j b a r d z ie j z ło ż o n y w p rz e d m io c ie ek o n o m ik i n a u k i: w ym agający g łę b o k ic h badań t e o r e t y cznych i m e to d o lo g ic z n y c h . Prowadzone d o ty c h c z a s b a d a n ia i i s t n i e j ę c e w skazów ki m etodyczne d o ty c z ę w y łę c z n le badań s to s o wanych i p r ą c w d ro że n io w ych . P o z o s t a łe e le m e n ty d z i a ł a l n o ś c i naukow ej n ie z o s t a ł y o b ję t e a n a li z ę ©konomiczng.
P e rs p e k ty w y rozw o ju ekon om ik i n a u k i w iężę s ię z w ypracow a niem nowych k o n c e p c ji m e to d o lo g ic z n y c h i m etod ycznych. D la w szy s t k ic h d y s c y p l in naukowych z n a jd u ję c y c h s ię w poczętkowym s t a dium rozw o ju c h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t p r z y w ią z y w a n ie d u ż a j w agi do m e to d o lo g ii badań. W ynika to z f a k t u , że k u m u la c ja i s y s te m a ty
z a c ja w ie d z y t e o r e t y c z n e j J e s t aa tym e t a p ie w y ra ź n ie n iezad ow a l a j ą c e . S z c z e g ó ln ie p o trz e b n e sę b a d a n ia ned s tr o n ę m eto d o lo g !- сzną w o d n ie s i e n iu do d y s c y p l in y c h a r a k t e r y z u ją c e j s i ę s p e c y f i cznym i i n ie p o w ta rz a ln y m i ce ch a m i. Ma to w ła ś n ie m ie js c e w p r z y padku e ko n o m ik i n a u k i, w sto su n k u do k t ó r e j z a s to s o w a n ie metodo l o g i i p rz e s z c z e p io n y c h z in n y c h d y s c y p l in może dać n ie zam ierzo-
27 ne e f e k t y
I s t n i e j e w ię c p i l n a p o trz e b a z a k ty w iz o w a n ia kom pleksowych badeń ra d m eto d o lo g ię i metodykę ekonom icznych asp ek tó w rozw oju n a u k i. P o z w o li to na te o r e t y c z n o o p ra c o w a n ie , j e ś l i n ie m ie r n i ków e fe k t y w n o ś c i nakładów na naukę, to choć u s t a l e n i e o p ty m a l nych warunków, k t ó r e będę s p r z y j a ł y p o d n o szen iu e fe k t y w n o ś c i ba dań naukowych.
S t a n is ła w M lk o s ik
ECONOMICS OF SCIEN C E AS NEWLY-ARISING S C IE N T IF IC D IS C IP L IN E
The a r t i c l e d e a ls w it h p r e s e n t a t io n o f the p r o c e s s o f form a t i o n o f a new s c i e n t i f i c d i s c i p l i n e - econom ics o f s c ie n c e ( o r t econ om ics o f s c i e n t i f i c r e s e a r c h e s ) . The a u th o r h as p e rfo rm e d a s h o rt r e v ie w o f d i f f e r e n t w orks d e a lin g w it h t h i s p rob lem w hich i s fo llo w e d by an a tte m p t a t f o r m u la tio n o f the o b je c t and the a re a o f r e s e a r c h e s . T h e re a re d is c u s s e d s p e c i f i c f e a t u r e s and d evelop m en t p r o s p e c t s o f th e n e w ly - a r is in g d i s c i p l i n e .
27
T ra fn a w t e j s p ra w ie j e s t w yp ow ied ź: "Tek na p r z y k ła d w t e o r i i eko n o m ii p o w s ta łe nowa d z ie d z in a badań ek o n o m ik i n a u k i i k s z t a ł c e n i a . Lecz i s t n i e j ę c y konserw atyzm m etodyczny s p r a w i ł , i e o a ię g n ię c ia «innowacyjne-» nowej s z k o ły e kon om icznej o g r a n i c z y ły s ię w g r u n c ie rz e c z y do r o z s z e r z e n ia p o j ę c ia « in w e s t y c je » - do
ty c h c z a s rozum ianego z w yk le ja k o in w e s t y c je rz e c z o w e , tak ab y o b ję ć n i m i ’ ró w n ie ż « in w e s t y c je w c z ło w ie k a » . K o n s tr u k c ja t a , o p e r u ję c a k a t e g o r i a m i fin an so w eg o p rzycho d u i e f e k t y w n o ś c i, chy- ba n e lo j e s t p r z y d a tn o , gdyż p o m ija s p e c y f ic z n y c h a r a k t e r i c e l d z i a ł a l n o ś c i n a u k o w e j : p o m n a ż a n i e w ie d z y naukow ej, k t ó r e n ie b a r d z o p o d d a j e s ię rachu nko w ej k a l k u l a c j i " ( 3 , S a m k ó w , E l e menty m e to d o lo g ii n a u k e k o n o m icz n ych , Warszawa 1977, s . 5 5 ).
