A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
TURYZM 5, 1989
Sylwia Kaczmarek, Stanisław Liszewski
FUNKCJA TURYSTYCZNA KARTUZ
LA FONCTION TOURISTIQUE DE LA VILLE DE KARTUZY
W śród w ielu m iast polskich, znanych pow szechnie jako ośrodki turystyczne, jedno z czołowych miejsc, zwłaszcza na obszarze Polski Północnej, zajm ują Kartuzy. Pogląd ten kształtow any od kilkudziesią ciu lat w ynika głównie z atrakcyjnego położenia geograficznego tego m iasta będącego centrum regionu etnograficznego i fizyczno-geogra- ficznego, za jaki pow szechnie uznaje się Pojezierze Kaszubskie (J. K o n d r a c k i 1978).
Ten obiegowo u ta rty pogląd o funkcji turystycznej Kartuz stał się przedm iotem szczegółowych badań, których celem było zm ierzenie tej funkcji oraz określenie jej charakteru i rangi. Realizacja tak zam ie rzonego celu pozwoli, zdaniem autorów, na zdefiniowanie typu funk cjonalnego m iasta jako ośrodka turystycznego.
Przystępując do badań szczegółowych, autorzy w oparciu o dotych czasową swoją wiedzę, sformułowali hipotezy badawcze, których w e ryfikacji poświęcone były badania empiryczne.
1. Kartuzy, ze w zględu na swoją w ielkość i w yposażenie, jako jed no z w ielu m iast w tej części Polski, są ośrodkiem lokalnym dla n a j bliższego zaplecza. Pełnią one funkcję m iejscow ego rynku pracy a ta k że lokalnego centrum usługowego i adm inistracyjnego, zubożonego w 1975 r. likw idacją władz szczebla powiatowego.
2. W sezonie turystyczno-w ypoczynkow ym K artuzy w zbogacają się o dodatkow ą funkcję. Stają się one znaczącym centrum ruchu k ra jo znawczego i to zarów no jako punkt tranzytow y, jak i docelowy tego ruchu. Jednocześnie dogodne położenie geograficzne pow oduje, iż w sezonie tym K artuzy są centrum rozrządow o-zaopatrzeniow ym dla regionalnego ruchu w ypoczynkow ego związanego z obszarem Pojezie rza Kaszubskiego.
W eryfikacja przedstaw ionych tez umożliwi realizację założonego celu badaw czego. »
M ateriał źródłow y w y korzystany ,w p racy pochodzi z różnych o k re sów i zebrany został bezpośrednio w Kartuzach. O kreśleniu funkcji lokalnej K artuz i to w okresie, kiedy były siedzibą w ładz pow iato wych, są pośw ięcone badania sondażowe przeprow adzone 12 m aja 1967 r. Polegały one na dokonaniu pom iarów w 14 sklepach różnych branż zlokalizow anych na terenie miasta. Badania te, prow adzone w go dzinach 8.00— 12.00, pozw oliły na określenie m iejsca zam ieszkania lu d ności kupującej tego dnia w badanych sklepach oraz w ielkości (w zło tówkach) dokonyw anych zakupów.
Taką datę pom iaru w ybrano celowo, był to bowiem dzień targow y, w którym należało się spodziewać zw iększonego napływ u ludności spoza miasta. Badania prow adziła grupa studentów II roku geografii U niw ersytetu Łódzkiego. W artość zebranego m ateriału należy ocenić pozytyw nie, pam iętając, iż był to jedynie pom iar sondażowy, dający ogólną orientację.
Badania nad w ielkością, stru ktu rą oraz zasięgiem geograficznym ruchu turystycznego przeprow adzono w K artuzach w okresie 12—23 m aja 1985 r. Zakres tych badań był bardzo rozległy i obejm ow ał całą istniejącą w tym czasie w mieście bazę noclegową, gastronom iczną, znaczną część placów ek handlow ych, kom unikacyjnych i telekom uni kacyjnych, muzeum oraz placówki zajm ujące się organizacją turystyki. Z ebrany m ateriał dotyczył w ielkości ruchu turystycznego m ierzonego liczbą jego uczestników i pośrednio w ielkością obrotów w placów kach handlu i gastronom ii oraz liczbą rozmów telefonicznych. M ateriał ten jest kom pletny i obejm uje okres jednego roku kalendarzow ego (rok
1984) w przekroju miesięcznym.
Badania terenow e w 1985 r. prow adziła grupa słuchaczy Podyplo m ow ego Studium T urystyki U niw ersytetu Łódzkiego pod kierunkiem autorów artykułu. Zarów no zakres prow adzonych badań, jak i jakość zebranego m ateriału w pełni odpow iadają realizacji podjętych celów. Oprócz m ateriałów pochodzących z badań bezpośrednich autorzy w y korzystali również dostępne źródła statystyczne i inne publikacje.
1. CHARAKTERYSTYKA REG IO NU I M IA STA
K artuzy położone są w regionie fizyczno-geograficznym nazyw a nym Pojezierzem Kaszubskim, k tó ry swoją genezę zawdzięcza działal ności lodowcowej. Region ten odznacza się typow ym m łodoglacjalnym krajobrazem , na k tóry składają się ciągi m oren dennych falistych i pła skich, wzgórza grupow e m oren czołowych oraz jeziora rynnow e i
mo-renow e (J. M o n i a k 1962). C entralna część Pojezierza Kaszubskiego charakteryzuje się krajobrazem unikalnym , nie spotykanym na całym Niżu Środkow oeuropejskim . W ynika to z dużego zróżnicow ania ge omorfologicznego, obfitości naturalnych zbiorników wodnych, a także dużej różnorodności i zmienności przestrzennej w pokryciu teren u szatą roślinną (T. G a c k i 1975).
N ajw yższe w zniesienia nie tylko całego Pojezierza ale całego Niżu Północnoeuropejśkiego zwane są W zgórzami Szymbarskimi. Zajmują one około 25 km 2 pow ierzchni i kulm inują w zniesieniem W ieżycy (328,6 m npm), oddalonym w prostej linii o około 15 km na południo w y zachód od Kartuz.
Elementem rozcinającym w zniesienia m orenow e są tu rynny jezior ne w ytw orzone przez płynące pod ciśnieniem hydrostatycznym polo- dowcowe w ody roztopow e (D. P i a s e c k i 1961). Do najpiękniej w ykształconych w pobliżu Kartuz należy rynna Jeziora Raduńskiego, któ ra ciągnie się na długości około 18 km i obejm uje pow ierzchnię 1850 ha. Przecina ona w ał m orenow y biegnący z K ościerzyny do Kartuz.
Jak obliczono, zagęszczenie rynien na Pojezierzu Kaszubskim w y nosi średnio 10— 15 km długości na 100 km2 pow ierzchni (D. P i a s e c k i 1961). O jeziorności tego regionu może świadczyć fakt, iż na ob szarze daw nego pow iatu kartuskiego, obejm ującego obszar około
1145 km 2, znajdują się 194 jeziora o łącznej pow ierzchni 5247 ha (J. M o- n i a k 1962).
Znaczne deniw elacje teren u osiągające tu taj w artości 80—100 m, a w okolicach W zgórz Szym barskich i południow ej części Jeziora O strzyckiego ponad 150 m, a także duża liczba ostro w cinających się jezior tw orzą w yjątkow e piękno krajobrazu przyrów nyw anego często do krajobrazów górskich (należy pam iętać, iż jest to podobieństwo tylko krajobrazow e, a nie genetyczne).
N ajbardziej urozm aicona część Pojezierza Kaszubskiego związana ze W zgórzami Szymbarskimi nazyw ana byw a często, zwłaszcza w prze w odnikach turystycznych, „Szw ajcarią K aszubską" (L. K r z y ż a n o w s k i , C. P i s k o r s k i 1977).
Dodatkowego uroku om awianem u regionowi dodaje lesistość te re nu, która dla daw nego pow. kartuskiego w ynosi 26,2%. Lasy skupione są w pięciu dużych kom pleksach obejm ujących nadleśnictw a Skrze- szewo, Kartuzy, M irachowo, Sulęczyno i W ieżyca.
O m aw iając cechy geograficzne Pojezierza Kaszubskiego należy zwrócić uw agę na krótki okres w egetacji trw ający tu zaledwie 196 dni (17 kw iecień—29 październik) oraz stosunkow o dużą ilość opadów
(678 mm), zwłaszcza w dwóch m iesiącach w akacyjnych, kiedy to spada średnio 158 mm (J. B o r o w i k 1964).
Indyw idualność środow iska przyrodniczego Pojezierza K aszubskie go zaznaczona została m. in. pow staniem 11 rezerw atów przyrody chro niących najcenniejsze zespoły leśne, wodne, llorystyczne czy torfo we. C ały om aw iany teren uznano również jako obszar krajobrazu chronionego. Uchwałą W ojew ódzkiej Rady N arodow ej w G dańsku z dnia 15 czerw ca 1983 r. pow ołany został Kaszubski Park K rajobrazo w y o pow ierzchni 345,44 km2.
Drugim, obok w alorów przyrodniczych, elem entem indyw idualizu jącym om aw iany region jest jego odrębność etniczna w yrażająca się zarów no w dialekcie kaszubskim , jak również w sztuce ludow ej oraz obiektach k u ltu ry m aterialnej. Jak podaje H. P o p o w s k a - T a b o r - s k a (1980), zw arty obszar dialektów kaszubskich ciągnie się dziś od Bałtyku i Zatoki G dańskiej na północy po m iasta C zersk i Chojnice na południu, pasem o długości około 80 km. G ranicę zachodnią ka- szubszczyzny w yznacza linia biegnąca od Jeziora Żarnow ieckiego po Bytów, w schodnia przebiega od Gdyni przez K ościerzynę do Chojnic.
O drębność etniczna tego obszaru najsilniej zaznacza się w mowie, któ ra była przedm iotem specjalnej troski zarów no pisarzy, jak i dzia łaczy społecznych, ośw iatow ych i religijnych kaszubszczyzny. To dzię ki m. in. J. D erdow skiem u czy A. M ajkow skiem u słowo mówione i pi sane Kaszubów przetrw ało okres intensyw nej germ anizacji. Znacznie
m n i e j odrębności zachowało się w kulturze m aterialnej kaszubszczy
zny, zwłaszcza w budow nictw ie m ieszkaniowym, gdzie tradycyjne „checze" kaszubskie zastąpiono bardziej w spółczesnymi, często zuni fikow anym i budynkam i. W niektórych w siach Pojezierza Kaszubskiego zachow ała się trad y cja haftu kaszubskiego, a z rzem iosł najlepiej roz w ija się garncarstw o (Chmielno).
Indyw idualność krajobrazow a oraz etniczna i kulturow a są d o sta tecznym i waloram i, aby Pojezierze Kaszubskie zaliczyć do a tra k cy j nych regionów turystycznych Polski.
N iem al w centrum tego regionu, w odległości około 30 km na za chód od G dańska leżą Kartuzy, głów ne m iasto środkow ej części k a szubszczyzny.
M iasto założone zostało w strefie m oreny czołowej najm łodszego zlodow acenia zbudow anej z utw orów czw artorzędow ych, któ re sięgają tu miąższości ponad 250 m. (J. S z u k a l s k i 1960). Zabudow a m iej ska zajm uje rozległy płat m oreny dennej falistej przecięty rynną je ziorną. W obrębie m iasta i najbliższej jego okolicy w yróżnia się kilka jed no stek morfologicznych. N ajbardziej dostrzegalna w krajobrazie je st rynna jeziorna zajęta przez jeziora: K lasztorne (pow. 67,27 ha)
i Karczemne (pow. 43,94 ha). Poza główną rynną znajdują się jeszcze silnie zarastające jeziora: M ielenko (pow. 10,17 ha) oraz Czarne (pow. 1,5 ha) — rys. 1.
Rys. 1. K a rtu z y — sch e m a ty c z n y p lan m ia sta
1 — z esp ó l d a w n eg o k la sz to ru , 2 — M uzeum K aszubskie, 3 — o b ie k ty g astro n o m ii, 4 — s ta ła b aza n o cleg o w a, 5 — ' sezonow a b aza n o c le g o w a (sch ro n isk o PTSM),
6 — la sy , 7 — jezio ra, 8 — lin ia k o le jo w a Dessin. 1. K a rtu z y — p la n sc h é m a tiq u e d e l a v.ille
1 — e n sem b le de 1'ancien clo itre, 2 — M u sé e de K ach o u b ie, 3 — re s ta u ra n ts , 4 — b ase de co u c h a g e (p erm an en te), 5 — b a se d e co u c h a g e (sain o n n iere re fu g e
D rugą jednostką m orfologiczną tw orzy m orena denna, dalszą w znie sienia m oreny czołowej i ostatnią erozyjnie rozcięty poziom sandrow y (J. S z u k a l s k i 1960). To zróżnicow anie m orfologiczne uzew nętrznia się w yraźnie w w ysokościach bezw zględnych. Część północno-zachod nia m iasta kulm inuje w ysokością 261 m npm, południowo-zachodnia 250 m npm, a wschodnia, gdzie pow stała zabudow a m iejska, leży śred nio na w ysokości 215—220 m n.p.m. Różnice w ysokości w zględnych dochodzą w K artuzach do 60 m.
Zabudowa m iejska K artuz otoczona jest ze w szystkich stron kom pleksem lasów , których część położona wzdłuż zachodniego brzegu J. K lasztornego, tzw. „Gaj Ś w iętopełka'1 (170 ha) podlega ochronie.
H istoria K artuz sięga ostatniej ćw ierci XIV w. W 1381 r. teren y położone na przesm yku pom iędzy jezioram i K lasztornym i K arczem nym rycerz pom orski Ja n z Ruszcina nadał zakonow i Kartuzów. N a dane ziemie leżały przy drodze z Żukowa — gdzie znajdow ał się za łożony w XIII w. klasztor norbertanek, do Chm ielna — gdzie istniał pom orski gród kasztelański.
W najdogodniejszym topograficznie m iejscu, nad jeziorem , w la tach 1383— 1405 w znieśli K artuzi jednonaw ow y, gotycki kościół oraz liczne erem y—pustelnie i nazw ali go Paradisus Beatae M ariae Virgi- n is .‘ Około roku 1391 na w schód od klasztoru istniał folw ark oraz u sy tuow ana nad jeziorem Karczem nym wieś, w któ rej na skrzyżow aniu dróg (dziś ulice Jeziorna i Gdańska) zbudow ano karczmę. N astępnie w obrębie wsi pow stała kuźnia, m łyn i brow ar oraz huta szkła.
H istoria osady bardizo ściśle pow iązana je st z historią klasztoru, a w zloty i upadki p rzypadają dla obu w tym sam ym czasie. Za przy kład m oże służyć koniec XVI w. (1590 r.), kiedy to w czasie upadku klasztoru w e wsi zam ieszkiwało jedynie 5 rodzin.
Zarówno klasztor, jak i w ieś w iele ucierpiały m. in. w czasie w oj ny trzynastoletniej, w czasie w ojen szw edzkich oraz w alk w 1734 r. W trakcie odbudowy po zniszczeniach w ojennych, około II połow y XVIII w. zespół klasztorny zyskał cenne barokow e w yposażenie m. in. hełm oraz interesujący, rzadko spotykany dach kościoła w formie trum ny. (A. M i ł o l b ę d z k i 1979).
Po I rozbiorze Polski rząd Prus dokonał konfiskaty dóbr zakonu Kartuzów, zaś w roku 1826 zdecydow ano o ostatecznej kasacie klasz toru, w yburzono rów nież w iększą część zabudowań, pozostaw iając je d y n ie kościół, refektarz, jeden erem oraz trzy b udynki gospodarcze.
O biekty te pozostały do dzisiaj.
Od roku 1818 K artuzy były siedzibą pow iatu, zaś budynki adm ini stracy jn e i m ieszkalne przydaw ały m iejskiego charakteru osiedlu. Do m inującą grupę w śród ludności K artuz stanow ili Polacy-Kaszubi,
ist-niały tai rów nież polskie instytucje, jak np. polski Bank Ludowy oraz sklep spółdzielczy „Bazar". W 1907 r. założono Kaszubskie Tow arzys tw o Ludoznawcze. Pierw sze połączenie kolejow e, uzyskały K artuzy w 1886 r., ibyła to linia do Pruszcza Gdańskiego. N astępne linie k o le jow e doprowadzono do m iasta n a początku XX w. W 1901 r. urucho miono połączenie K ościerzyna—K artuzy, a w cztery lata później (1905 r.) przedłużono je do L ^ o r k a (T. L i j e w s k i 1959). Rozwój połączeń kolejow ych doprowadził do w zrostu liczby mieszkańców Kartuz, i tak w 1885 r. miały 2,4 tys. mieszkańców, a w 1910 r. — 3,7 tys.
Po pierw szej w ojnie św iatow ej K artuzy znalazły się w granicach Polski i w 1923 r. otrzym ały praw a miejskie. Od początku pow rotu do Polski K artuzy pełniły funkcję adm inistracyjną, siedziby władz po w iatowych. Budowa linii kolejow ej w latach trzydziestych, łączącej Śląsk z Gdynią, ominęła Kartuzy, choć m agistrala ta w ykorzystała część istniejącej wcześniej linii Kościerzyna—K artuzy na odcinku do Somonina) skąd w 1930 r. wybudowano nowy odcinek biegnący bez pośrednio do Gdyni.
Pod względem ludnościowym K artuzy należały w tym okresie do m ałych ośrodków miejskich. W latach 1921— 1925 zamieszkiwało tu około 3,7 tys. ludności i liczlba ta była ustabilizow ana przez k ilkanaś cie lat, świadcząc o stagnacji miasta. Przed wybuchem II wojny św ia towej, w 1939 r. ludność miasta w zrosła do 5,6 tys.
W okresie dwudziestolecia m iędzyw ojennego K artuzy stały się jednym z centrów k ultury kaszubskiej, rozw ijanej głównie poprzez kultyw ow anie języka i kaszubskiej sztuki ludow ej. W oparciu głównie o zbiory znanego regionalisty kaszubskiego Franciszka Tredera powo łano w m ieście w 1947 т. M uzeum Kaszubskie, które gromadzi zbiory etnograficzne prezentujące k u ltu rę m aterialną i sztukę Kaszub.
Po zakończeniu II w ojny światow ej K artuzy nadal pełnią funkcję siedziby władz powiatu, k tó ry adm inistracyjnie znalazł się w w o je w ództw ie gdańskim. Ludność miasta, licząca w 1946 r. około 6,0 tys., w okresie ostatnich 40 lat podwoiła się i na początku 1985 r. osiągnę ła wielkość 13,0 tys. osób. M ieszkańcami Kartuz są nadal głównie Ka szubi, co potw ierdziły badania przeprow adzone w 1958 r. W ykazały one, iż 91% ludności m iasta stanow ili w tyim okresie stali mieszkańcy, a tylko 9% przybysze i to głównie z woj. Polski centralnej.
P ad względem gospodarczym miasto rozwija się powoli. Około 1960 r., zdaniem J. S z u k a l s k i e g o (1960), K artuzy były typowym m iastem adm inistracyjno-usługow ym . W kilkanaście lat później b ad a nia M. J e r e z y ń s k i e g o (1977) w ykazały, iż pełni ono funkcję usługowo-przemysłową. W połow ie lat osiem dziesiątych w K artuzach
zatrudnionych było niew iele ponad 6,5 tys. osób, z czego w przem yś le i budow nictw ie pracow ało około 2,2 tys., w kom unikacji i łączności 1,2 tys., a pozostała część znajdow ała zatrudnienie w różnych działach szeroko rozum ianych usług (Rocznik statystyczny miast 1985). Propor cje te pozw alają stwierdzić, iż K artuzy pozostały nadal głów nie ośrod kiem usługowym, w którym działa drobny przem ysł głównie drzewny, spożywczy i artykułów użytku kulturalnego.
Dobre połączenie kom unikacyjne z aglom eracją Trójm iasta, jak rów nież z najbliższym zapleczem powoduje, iż K artuzy są miastem o stosunkowo dużym ruchu w ahadłow ym ludności. W 1984 r. dojazdy do p racy w gospodarce uspołecznionej objęły łącznie ponad 2,9 tys. osób, z czego około 1,7 tys. przyjeżdżało codziennie do miasta, a po n ad 1,2 tys. w yjeżdżało do pracy, głów nie Trójmiasta.
K artuzy ze względu na swoje usytuow anie geograficzne (było to jedyne miasto w powiecie), jak rów nież w yposażenie usługow e i tra
dycje adm inistracyjne, pełnią funkcję ośrodka lokalnego dla najbliż szego zaplecza (M. C h i l c z u k 1963). Potw ierdzają to rów nież w yni ki badań dotyczące dojazdów po zakupy, do sklepów miejskich, prze prow adzone w 1967 r. (rys. 2). Zasięg tych dojazdów mierzony zarów no liczbą kupujących, jak i w ielkością obrotów w zasadzie nie w yk ra czał poza granice ówczesnego powiatu.
U trata w 1975 r. funkcji adm inistracyjnej szczebla powiatowego pozbaw iła miasto form alnej w ładzy decyzyjnej dla większego obszaru, pozostały jednak K artuzy nadal największym ośrodkiem usługowym w promieniu 25—30 km, lokalnym rynkiem p racy oraz dalszym za pleczem aglom eracji gdańskiej.
Pomimo atrakcyjnego położenia geograficznego w regionie zagos podarow anie turystyczne Kartuz prezentuje się raczej skromnie. W 1985 r. miasto dysponow ało łącznie 140 miejscami noclegowymi; w tym 60 stałym i (całorocznymi) w Domu W ycieczkow ym „Rugan" oraz 18 w kw aterach pryw atnych czynnych cały rok. Pozostałe m iej sca noclegowe dostępne były sezonowo, 22 w schronisku PTSM
czyn-Rys. 2. M ie jsc a z a m ieszk an ia lu d n o ści k u p u ją c e j w s k le p a c h w K artu zach w d n iu 12 m a ja 1967 tr.
Л — w g w ielk o ści d o k o n a n y c h z a k u p ó w w z ło ty ch (w °/o), Б — w g liczby osób k u p u ją c y c h (w °/o); 1 — d ro g i głó w n e, 2 — d ro g i lo k aln e, 3 — k o le j, 4 — g ra n ic e
p o w ia tu k a rtu sk ie g o do 1975 r.
D essin 2. Lieuüc d 'h a b ilita tio n de la p o p u la tio n a c h e ta n t d a n s les m agasins à K a rtu z y le 12 m ai 1967
A — se lo n la g ra n d e u r d es a c h a ts faits, B — se lo n le n o m b re des a c h e te u rs (%): 1 — ro u te s p rin cip ales, 2 — ro u te s loèales, 3 — v o ie fe rré e , 4 — lim ites de l'aro n -
nym w okresie w akacji (lipiec—sierpień) oraz 40 miejsc w kw aterach pryw atnych udostępnianych od czerwca do sierpnia. Baza g astrono miczna łącznie z obiektam i tzw. małej gastronom ii (frytki, lody, gofry) liczyła 17 zakładów, w tym 12 uspołecznionych. D ysponowały one łącznie 604 miejscami konsum pcyjnym i. H andel w tym czasie posiadał 139 .punktów sprzedaży.
Recepcję turystów prow adzą w K artuzach BORT PTTK oraz BORT M iejskiego Przedsiębiorstw a Turystycznego „Gdańsk-Tourist". Zajm u ją się one organizacją wycieczek, dysponują kw ateram i pryw atnym i w mieście oraz prow adzą inform ację turystyczną. O randze turystyki -i w ypoczynku w życiu ekonom icznym m iasta świadczyć może fakt, iż w tym dziale gospodarki narodow ej (łącznie z ku ltu rą fizyczną) p ra cowało w 1985 r. 58 osób, co stanow iło około 0,9% ogółu zatrudnio ny ch w K artuzach.
Przeprow adzona analiza potw ierdziła w całej rozciągłości pierwszy ze sform ułow anych n a w stępie hipotez roboczych. K artuzy mimo k o rzy stn y ch połączeń kom unikacyjnych oraz w yjątkow o dogodnego po łożenia w centrum regionu o w ybitnych w alorach turystycznych, są typow ym ośrodkiem lokalnym o ch arak terze usługowym, w zbogaca nym w ostatnim okresie przez niew ielki przem ysł. Zarówno brak zna czących zabytków k ultu ry m aterialnej (z w yjątkiem Muzeum Kaszub skiego), ale p rzed e w szystkim bazy noclegow ej i liczącego się zagos podarow ania turystycznego, pow oduje iż przez znaczną część roku funkcja turystyczna w y stępuje tu zaledw ie w postaci śladowej.
2. RUCH TURYSTYCZNY I JE G O A N A LIZA
P ołożenie geograficzne badanego m iasta w centrum atrakcyjnego regionu kaszubskiego, przy jednoczesnym braku w yraźnych śladów funkcji tu rystycznej w samym mieście (dotyczy to zwłaszcza zatrud nienia i zagospodarow ania), pozw ala sądzić, iż K artuzy pełnią funkcję rozrządow ą dla tu ry styki w tym obszarze. Tym samym można przy puszczać, że przez m iasto przechodzi w różnej formie i postaci w ięk szość ruchu turystycznego tego regionu. Założenie to w skazało na konieczność przyjęcia takiej metody, k tó ra pozwoliłaby na w ykrycie i określenie badanego zjawiska.
W pracy tej zdecydow ano się na kom pleksową analizę ruchu tu rystycznego na terenie miasta, uznając, iż jest on najbardziej sy n tety zującym m iernikiem funkcji turystycznej.
Przem ieszczanie się ludności w celach niezarobkow ych jest św ia dectw em zarów no potrzelb w ypoczynkow ych człowieka przejaw
iają-cych się w okresow ej zmianie miejsca pobytu, jak również jego zain teresow ań poznawczych, intelektualnych czy duchowych. Stąd też analiza wielkości, struk tu ry i sezonowości, a nade w szystko zasięgu przestrzennego ruchu turystycznego może być m iarą rangi, znaczenia czy charakteru funkcji turystycznej miejscowości, miasta, obszaru lub w iększego regionu.
Badania ruchu turystycznego w K artuzach prow adzone były w m a ju 1985 r. i dotyczyły inw entaryzacji obiektów i instytucji, w których następuje rejestracja turystów lub w działalności k tórych zaznacza się napływ ludności z zewnątrz. W szczególności dotyczyło to: bazy noclegowej, w której ew idencjonow ano turystów korzystających z noclegów (DW ,,Rugan", schronisko PTSM), instytucji i obiektów kulturalnych (ewidencja odw iedzających M uzeum Kaszubskie), bazy gastronom icznej (rejestrow ano obroty w 4 placówkach), placów ek handlow ych (rejestrow ano obroty w 13 sklepach i kioskach), przed siębiorstw kom unikacji i łączności (rejestrow ano w artość sprzedanych biletów PKP i PKS oraz telegram y i międzymiastowe rozmowy telefo niczne), a także przedsiębiorstw zajm ujących się Obsługą ruchu tu ry s tycznego, gdzie zew idencjonow ano organizow ane wycieczki i inne imprezy turystyczne.
Zebrany m ateriał em piryczny pozwala na udzielenie odpowiedzi na trzy podstaw ow e pytania: ilu turystów przybyw a do K artuz i jaka jest struktura ich wieku? W jakich porach roku następują te przyjazdy? Skąd przybyw ają turyści do Kartuz?
Precyzyjne określenie w ielkości ruchu turystycznego, którego ce lem choćby pośrednim , były Kartuzy, jest zadaniem trudnym i złożo nym, W ynika to zarów no ze zróżnicowanego charakteru tego ruchu, jak i znanych pow szechnie niedoskonałości w jego ew idencjonow aniu. W p racy przedstaw iono kilka w ariantów szacunku w ielkości ruchu turystycznego.
Przyjm ując za podstaw ę określenia w ielkości ruchu turystycznego liczbę osób, k tó re nocow ały w K artuzach w 1984 r., otrzym am y w ar tość 6596 osób w tym 212 cudzoziemców. W liczbie tej około 28%, czyli 1848 osób korzystało z noclegów w schronisku PTSM, określa to charakter ich pobytu w mieście. Pozostałe osoby nocow ały w DW „Rugan" i kw aterach pryw atnych, co stanow i pew ne utrudnienie w jednoznacznym ' określeniu celu ich pobytu w Kartuzach. Znając jednak ch arak ter gospodarczy miasta z dużym praw dopodobieństw em możemy przyjąć, iż dom inow ały tu przyjazdy turystyczne.
Porów nanie liczby osób, k tó re nocow ały w Kartuzach, z liczbą s ta łych mieszkańców miasta w 1984 r., (13 078) potw ierdza niedorozwój bazy noclegowej, a tym samym ograniczoną rolę tak mierzonej funkcji
turystycznej. W skaźnik intensyw ności ruchu turystycznego Schneidera w yliczony dla K artuz w oparciu o liczbę nocujących w 1984 r. osób w ynosił zaledw ie 50,4.
D ziałające w K artuzach instytucje obsługi ruchu turystycznego są organizatoram i różnorodnych imprez turystycznych. Im prezy te z punktu w idzenia charakterystyki ruchu turystycznego można podzie lić na takie, dla k tórych punktem docelowym są K artuzy oraz takie, dla któ ry ch miasto jest jed y n ie punktem etapowym . Są to głów nie wycieczki, im prezy przyjazdowe, w ypoczynek sobotnio-niedzielny itp. W 1984 r. w im prezach tych, bez nocow ania w mieście, ale z obecnoś cią w nim, uczestniczyło łącznie 18 307 osólb. O rganizatoram i tych imprez były BORT PTTK „G dańsk-Tourist'' w Kartuzach. Zarów no ilość zorganizow anych imprez (ponad 200), jak i ilość uczestniczących w nich osób w skazuje na znaczącą rolę m iasta jako organizatora tu rysty k i wycieczkowej, a także liczący się punkt rozrządow y dla tego rodzaju ruchu turystycznego.
W skaźnik Schneidera w yliczony dla ruchu w ycieczkowego w K ar tuzach w 1984 r. w ynosi 140.
N ajw iększą atrakcją krajoznaw czą Kartuz, jak już zaznaczono, jest muzeum grom adzące oryginalne zbiory dotyczące kaszubszczyzny. MuzeUm Kaszubskie je st celem w ielu przyjazdów turystycznych zarów no grup zorganizowanych, jak i turystów indyw idualnych. O jego zna czeniu może świadczyć fakt, iż w 1984 r. Muzeum odwiedziło łącznie 38 207 turystów , w tym 748 gości zagranicznych. Je st to liczba znacz nie przekraczająca zarówno nocujących w Kartuzach, jak i przyjeż dżających tu z wycieczkami organizow anym i przez m iejscow e biura turystyczne. W skaźnik Schneidera w yliczony dla odw iedzających mu zeum w ynosi 292,1. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż ze w zględu na małą liczbę m ieszkańców K artuz oraz pochodzenie kaszubskie tej lud ności, znikomą tylko część w śród odw iedzających tę placówkę stano w ią m ieszkańcy miasta. Z niew ielkim ryzykiem błędu p rzyjąć można, iż nieomal 100% odw iedzających M uzeum Kaszubskie stanow ią tu ry ś ci przybyli tu z zewnątrz.
Po szczegółowej analizie różnych aspektów ruchu turystycznego zw iązanego z Kartuzami za najbardziej W iarygodne dla określenia globalnej w ielkości tego ruchu w ydaje się p rzyjęcie pom iaru w ykona nego w M uzeum Kaszubskim. Przemawia za tym fakt, iż muzeum jako najw ażniejszy obiekt krajoznaw czy w mieście, a praktycznie jedyny tej klasy, jest pow szechnie odw iedzane zarów no przez tych, którzy zatrzym ują się na dłużej w tym mieście i(nocują), jak i tych, k tórzy przyjeżdżają czy przejeżdżają przez m iasto uczestnicząc w
wyciecz;-kach turystycznych. Muzeum odw iedzane je st również przez osoby, które w ypoczyw ając na Pojezierzu Kaszubskim przybyw ają tu z za m iarem krajoznaw czym lub w potrzebie korzystania z m iejscow ych usług.
Przyjęta m etoda określenia globalnej wielkości ruchu turystyczne go w oparciu o frekw encję w M uzeum Kaszubskim, choć niedoskona ła, w przypadku Kartuz nie dysponujących rozbudow aną bazą nocle gową, w ydaje się być najbardziej w iarygodna.
M ożna w ięc przyjąć, iż w ielkość rejestrow anego ruchu tu ry sty cz nego jest dla Kartuz tożsam a z liczbą odw iedzających M uzeum Ka szubskie i w 1984 r. w ynosi około 38 tys. osób, czyli jest praw ie trzy krotnie w iększa niż liczba stałych m ieszkańców miasta.
Przeprow adzone badania w jednostkach organizacyjnych prow adzą cych dokładniejsze rejestry, pozw alają określić stru ktu rę w ieku tu rystów odw iedzających K artuzy (tab. I).
T a b e l a I
S tru k tu ra w ie k u tu r y s tó w o d w ie d z a ją c y c h K a rtu z y w 1984 r. La s tru c tu r e de l'â g e des touiristes a y a n t v is ité K a rtu z y e n 1984
N azw a je d n o s tk i o rg a n iz a c y jn e j N om d 'u n ité d 'o rg a n is a tio n Liczba osób b a d a n y c h N o m b re des p e rs o n n e s ex am in ées S tru k tu ra w iek u b a d a n y c h tu r y s tó w w “/• S tru c tu re de l'â g e des to u riste s e x am in és (°/o) do 15 la t ju s q u 'à 15 ans 16—20 21—60 pow . 60 plus d e 60 O gółem A u to ta l D W „R u g an 1' 4 536 7,3 9,7 79,9 3,1 100,0 P T S M -schronisko 1 848 58,3 26,2 15,5 — 100,0 BORT PTTK 2 378 42,3 6,6 44,6 6,5 100,0 M uzeum K aszu b sk ie 37 458 70,4 16,9 10,7 2,0 100,0 Z r ó d l o : B adania teren o w e.
Analiza tab. I pozwala stw ierdzić różnice w strukturze w ieku osób korzystających z usług badanych instytucji. N ajbardziej młodzieżową klientelę posiada Muzeum Kabszubskie, które w 87,3% odw iedziły osoby w w ieku do 20 lat, oraz schronisko PTSM (84,5%). Duży był również udział ludzi m łodych (48,9%) w im prezach organizow anych przez BORT PTTK. Ludzie w w ieku produkcyjnym (21—60 lat) byli głównie gośćmi DW „Rugan" (79,9%) oraz BORT PTTK (44,6%). Udział
ludności w w ieku em erytalnym (powyżej 60 lat) w ruchu turystycznym K artuz jest bardzo ograniczony.
Przeprow adzone badania w yraźnie w skazują, iż K artuzy są m ia stem odw iedzanym głównie przez dzieci i młodzież. Przybyw a tu ona w ram ach obozów w ędrow nych, rajdów czy w ycieczek zarów no ce lowo organizow anych do tego m iasta, jak i tranzytem czy przy okazji w ypoczynku w okolicy (kolonie, obozy, w czasy itp.). Głównym celem poznawczym pobytu w K artuzach w ydaje się być w izyta w M uzeum Kaszubskim d ająca określone kom pendium w iedzy o regionie.
Bardzo w ażną przesłanką dla określenia funkcji turystycznej m ia sta jest analiza sezonowości ruchu turystycznego. Badania sezonow o ści można prow adzić metodami bezpośrednim i śledząc napływ turystów do m iejscowości w określonych przedziałach czasowych (najczęściej miesięcznych), lub pośrednim i — na podstaw ie porów nyw ania w iel kości obrotów w handlu, gastronom ii lub innych instytucjach, z k tó
rych usług mogą lub korzystają turyści.
Pierw szy z tych sposobów, ze w zględu na trudności techniczne re jestracji w szystkich przybyw ających do m iasta turystów , daje zawsze w ynik mniej lub bardziej orientacyjny. Drugi pozw ala dość p recyzyj nie ukazać pow tarzające się w ahania, w tym jednak rów nież przy padkowe, koniunkturalne, katastroficzne, a także i te, któ re związane są z tendencjam i rozwojowymi lub spadkowymi. Dla praw idłow ej in terpretacji uzyskanych w yników m etoda ta w ym aga każdorazow o do brej i w szechstronnej znajomości badanego obszaru.
Przy badaniach pośrednich należy pam iętać również, iż w ym ienione rodzaje zmian i w ahań często nakładają się na siebie, sumują, n eu tra lizują lub w ykluczają. Aby praw idłow o przedstaw ić zjaw isko sezono wości w turystyce, należy zdawać sobie spraw ę z istniejących ograni czeń. N ie można opierać badań na pojedynczych fragm entach zjaw i ska, a tym bardziej na jednym bądź dwóch w ybranych przekrojach czasowych. M ateriał em piryczny musi być obszerny, by różnorodne w ahania przypadkow e nie stanow iły przeszkody w praw idłow ym w nio skowaniu. W inien on prezentow ać stan ustalony na podstaw ie danych za kilka lat, co umożliwia, przy zastosow aniu odpow iednich metod statystyczno-m atem atycznych (np. tzw. średniej ruchom ej lub w skaź nika łańcuchow ego Pearsonse'a) w yelim inow anie zjawisk, k tó re u tru d niają popraw ną ocenę w ahań sezonu turystycznego.
W przypadku K artuz autorzy dysponowali w praw dzie kom pletny mi, ale dotyczącym i tylko jednego roku (1984), m ateriałam i em pirycz nymi, co ograniczyło możliwość stosow ania zbyt w yrafinow anych m e tod. W p racy posłużono się prostym w skaźnikiem sezonowości w y li czonym wg wzoru:
Xi
W ji = — X 100, X
gdzie:
W, — wskaźnik sezonowości, X; — w artość kolejnego miesiąca, X •— w artość średnia roczna.
A nalizie poddano frekw encję odw iedzających M uzeum Kaszubskie, któ rą uznano w p racy za syntetyczną m iarę w ielkości ruchu tu ry sty cz nego w K artuzach oraz obroty w w ybranych placów kach handlu i ga stronomii, a także w instytucjach kom unikacji i łączności.
Roczny rozkład (wg miesięcy) odw iedzających M uzeum Kaszub skie jest bardzo zróżnicowany. Przez osiem m iesięcy w roku, to zna czy od w rześnia do kw ietnia włącznie, w skaźnik sezonowości jest znacznie niższy od 100, zaś z w yjątkiem lutego (67) i października (52), niższy także od 50. Przez pozostałe cztery miesiące, czyli od m aja do sierpnia w skaźnik ten znacznie przekracza 100, kulm inując w sierp niu — 311.
Przedstaw iony rozkład bardzo w yraźnie w skazuje na istnienie w ru chu turystycznym (mierzonym frekw encją w muzeum) jednego sezonu związanego, z miesiącami w iosennym i (sezon w ycieczkowy) oraz w a kacjam i letnimi (sezon w ypoczynkow y). W m iesiącach poza tym se zonem nieco w yższy w skaźnik zanotow ano w lutym (67), co związane jest z okresem zimowych w akacji szkolnych.
Badanie sezonowości turystycznej m etodam i pośrednim i g en eral nie potw ierdza przedstaw iony w cześniej obraz. Analiza obrotów w czte rech głów nych zakładach gastronom icznych K artuz („Kaszubska", „Ru- gan", „Turysta", „Palmeta") w 1984 r. w skazuje, iż kulm inacja w y stępuje tu w okresie od m aja do sierpnia (rys. 3).
N ajw yższe obroty w badanym roku zakłady gastronom iczne osiąg nęły w m aju (wskaźnik sezonowości 137), a średnio w w ym ienionych czterech m iesiącach w skaźnik ten w ahał się w granicach 128. W yso kość obrotów w gastronom ii w okresie od m aja do sierpnia w ynosiła po około 5,5 min zł miesięcznie, natom iast dla całego roku kształto w ała się średnio na poziomie około 4,3 min zł w miesiącu. N a uw agę zasługuje również fakt, iż w skaźnik sezonowości pow yżej 100, w b a danych zakładach gastronom icznych w ystąpił jeszcze w dwóch innych m iesiącach, w październiku (109), co należy w iązać z sezonem w y cieczek na grzybobrania oraz w grudniu (113), kiedy przypadają św ięta Bożego N arodzenia i Nowego Roku.
Rys. 3. W sk a ź n ik i sezo n o w o ści w w ie lk o śc ia c h o b ro tó w h a n d lu i g astro n o m ii w g m ie się c y w 1984 r. w K a rtu z a c h
1 — g a stro n o m ia , 2 — sk'lep P ew ex, 3 * — s k le p y z p am iątk am i
D essin 3. In d ic a te u rs du cairactere sa iso n n ie r des ch iffres d 'a ffa ire s d a n s le com m erce e t les é ta b lis se m e n ts g a stro n o m iq u e s ré p a r tis su r m ois en 1984
1 — é ta b lis se m e n ts g a stro n o m iq u e s, 2 :— m a g a s in de P ew ex , 3 — b o u tiq u es da b ib elo ts
N ieco odm iennie kształtują się najw yższe obroty w m iejscow ym sklepie ,,Pewex.” oraz w sklepach z pamiątkami. W „Pew exie" w skaź nik sezonowości o w artości ponad 100 w ystępuje od m aja do grudnia (jedynie w czerwcu w ynosi 98) z w yraźnym i kulm inacjam i w sierpniu
(144) oraz grudniu (154). O ile pierw szą z tych kulm inacji można tłu maczyć przyjazdam i gości zagranicznych (w lipcu i w sierpniu p rzy byw a 84% w szystkich cudzoziemców odw iedzających Kartuzy), o tyle druga, związana jest ze zwiększonymi zakupami świątecznym i m iesz kańców m iasta i najbliższej okolicy.
W sklepach z pam iątkam i kulm inacja zakupów przypada w okre sie od czerwca do Września oraz w grudniu (zakupy świąteczne). N aj w yższy w skaźnik sezonowości przypada na lipiec (159).
Dobrym m iernikiem sezonowości turystycznej w ydaje się być w iel kość sprzedaży biletów w kom unikacji zbiorow ej oraz usług placów ek łączności (rys. 4).
Sprzedaż biletów PKP i PKS w K artuzach w zrosła o lipcu i sierpniu o około 26% (wskaźnik sezonowości 126) w stosunku do pozostałych m iesięcy 1984 r„ co przy zmniejszonych, ze w zględu na sezon u rlo powy, dojazdach do pracy, potw ierdza w ielkość ruchu turystycznego. Podobnie w zrosły w pływ y za rejestrow ane rozmowy telefoniczne w ruchu międzymiastowym. W zrost ten w lipcu i sierpniu osiągnął najw iększe w artości w całym roku 1984, a w skaźniki sezonowości w y liczone dla tych m iesięcy w ynoszą odpowiednio 125 i 131.
Przeprow adzona, zarów no metodami bezpośrednim i, jak i pośred nimi, analiza sezonowości ruchu turystycznego w K artuzach w 1984 r. w ykazała istnienie jednego w yraźnego sezonu turystycznego, k tó ry trw a tu cztery miesiące, od m aja do sierpnia włącznie, z w yraźną jednak dom inacją m iesięcy w akacyjnych. Sezonowość ta związana jest z w a loram i naturalnym i okolic m iasta (urozmaicony krajobraz, lasy, jeziora) oraz proponow aną ofertą turystyczną i w ypoczynkow ą (pobyty we w siach letniskow ych i ośrodkach w ypoczynkow ych, głównie zam knię tych, plażowanie, kąpiele itp.), k tó ra preferuje m iesiące letnie.
A nalizując stru k tu rę w ieku w ypoczyw ających w m iejscow ej bazie noclegow ej oraz w muzeum, można podzielić ten sezon na dwie czę ści: m iesiące w iosenne maj i czerwiec, to głów nie ruch w ycieczkow y młodzieży szkolnej, m iesiące w akacyjne związane są bardziej z ru chem pobytowym, turystyczno-w ypoczynkow ym na Pojezierzu K aszub skim, dla którego K artuzy są jedynie punktem rozrządowym, m iejscem chwilowego pobytu lub najbliższym centrum usługowym.
Rangę i znaczenie funkcji turystycznej badanej m iejscowości o k re śla zasięg przestrzenny (geograficzny) przybyw ających turystów . N a pływ turystów z odległych obszarów k raju czy z zagranicy jest św ia dectwem zainteresow ania m iejscowością, k tó rej w alory przekraczają ram y lokalne czy regionalne. Dominacja w ruchu turystycznym m iesz kańców najbliższego otoczenia w skazuje na ograniczone znaczenie funkcji turystycznej tej miejscowości.
Rys. 4. W sk a ź n ik i sezo n o w o ści re je s tr o w a n y c h te le g ra m ó w i m ię d z y m iasto w y ch rozm ów te le fo n ic z n y c h oraz sp rz e d a ż y b iletó w PKP i PKS w K a rtu z a c h , w g m
ię-się c y w 1984 ir.
1 — te le g ra m y , 2 — m ięd zy m iasto w e ro zm o w y te lefo n iczn e, 3 ■>— sp rz e d a ż b ile tó w PKP, 4 — sp rzed aż 'biletów PKS
D essin 4, In d ic a te u rs d u c a r a c tè re sa iso n n ie r d es té lé g ra m m e s et des c o n v e rs a tio n s té lé p h o n iq u e s in te ru rb a in e s e n re g is tré s d e la v e n te des b illets d e ' PKP (chem ins
d e fer) e t PKS (tra n sp o rt ro u tier) a K ^ tu z y , ré p a r tis su r m ois en 1984 1 — télég ram m es, 2 — c o n v e is a tio n s té lé p h o n iq u e s in te ru rb a in e s , 3 — v e n te d e s b ille ts de PKP (chem ins de fer), 4 — v e n te d es b illets de PKS (tra n sp o rt ro u tier)
Założenie to stało się podstaw ą szczegółowej analizy pochodzenia terytorialnego turystów odw iedzających K artuzy w 1984 r. Badania przeprow adzono w stosunku do osób zam ieszkujących w DW „Rugan", schronisku PTSM, oraz w ybranej grupy uczestników wycieczek. Łącz nie badaniami objęto 11 620 osób, które w analizow anym roku odw ie dziły K artuzy i dla których ustalono m iejsce ich stałego zam iesz kania.
Podstaw ową m etodą zastosow aną przy analizie zasięgu te ry to rial nego ruchu turystycznego była m etoda koncentracji w yrażająca się zarów no tzw. w ykresam i krzyw ych Lorenza jak również stosunkiem koncentracji tj (eta), w yliczonym m etodą Giniego wg wzoru:
25
v = --- X [3 (fi + U) + 2 (t2 + (з)]
144 X 100
Z m atem atycznego punktu w idzenia w yliczenie w spółczynnika rj przy zastosow aniu tej m etody sprow adza się do przybliżonego oblicze nia całki.
Porów nując krzyw e koncentracji w yliczone dla DW „Rugan", PTSM i w ycieczek (rys. 5) zauważamy, iż najw iększa k o ncentracja przestrzen na turystów przybyw ających w 1984 r. do Kartuz w ystępuje wśród m ieszkańców DW riRugan". W spółczynnik rj w yliczony d la tego domu w ynosi 0,777. Z siedm iu w ojew ództw pochodziło w ięcej niż 100 miesz kańców „Rugana", stanow iło to 14,3% ogólnej liczby w ojewództw, ale aż 73,3% (3324 osoby) ogólnej liczby zarejestrow anych w tym domu turystów .
N ajm niejszą koncentracją przestrzenną odznaczali się m ieszkańcy schroniska PTSM. Również i w tym przypadku z 7 w ojew ództw przy było ponad 100 osób, stanow iły one jednak tylko 54,8% (1012 osób) w szystkich zanotow anych w schronisku w 1984 r. W spółczynnik rj dla schroniska w ynosi 0,663.
Pośrednie m iejsce w zakresie koncentracji m iejsc pochodzenia te ry torialnego zajm ują uczestnicy wycieczek. Z dw unastu w ojew ództw w w ycieczkach brało udział po 100 osób lub w ięcej, stanow i to 24,5% w szystkich w ojew ództw k raju i 83,3% w szystkich uczestników tych imprez. W spółczynnik rj obliczony dla uczestników w ycieczek w y nosi 0,753.
W szystkie w yliczone w spółczynniki koncentracji są dość w ysokie, co pozw ala w nioskować, iż napływ tu rystów do K artuz jest ograni czony do pew nych tylko obszarów Polski, (rys. 6).
Z usług schroniska PTSM, w badanym roku, korzystali głównie m ieszkańcy w ojew ództw wschodnich, a zwłaszcza białostockiego i
łom-1 Yy = 0,663
2 V), = 0,753
3 * y - 0,777
R ys. 5. K rzy w e k o n c e n tra c ji L orenza — p o c h o d zen ie te r y to ria ln e tu ry s tó w 1 — sc h ro n isk o PTSM, 2 — w y cieczk i, 3 — D W „R u g an ”
D essin 5. C o u rb e s d e c o n c e n tra tio n de L orenz — o rig in e te r rito ria le d es to u riste s 1 — re fu g e PTSM, 2 — ex o risio n s, 3 — m aiso n d e re p o s „R ugan"
żyńskiego oraz aglom eracji katow ickiej, w rocław skiej, poznańskiej i łódzkiej. W yjaśnienia tego stanu szukać należy w formie usług św iad czonych przez PTSM, k tó re obsługuje głów nie obozy w ędrow ne. Do m inująca grupa w iekow a odw iedzających schronisko (do 20 lat) w a ru n k u je w iększą ruchliwość przestrzenną, a tym samym w iększy za sięg tery to rialn y tego obiektu. Znam ienne jest, iż z usług schroniska PTSM w K artuzach w bardzo ograniczonym stopniu korzystali m iesz kańcy w ojew ództw północnych, położonych w zbliżonych krajo b razo wo strefach geograficznych.
УТТШ Ж
Rys. 6. M ap y k o n c e n tra c ji p o ch o d zen ia te ry to ria ln e g o tu ry s tó w w K a rtu z a c h w 1984 r.
A — m ie sz k a ń c y sc h ro n isk a PTSM, В — u c z e stn ic y w y cieczek , С — m ieszk ań cy D W „R ugan", D — ogól re je s tro w a n y c h tu ry s ló w j 1 — liczb a tu ry s tó w (w °/o),
2 — lic z b a w o je w ó d z tw (w °/o)
D essin 6. C a rte s d e c o n c e n tra tio n de l'o rig in e te r rito ria le d e s to u riste s à K artu zy , e n 1984
A — h a b ita n ts du re fu g e PTSM, B — p a rtic ip a n ts au x e x c u rsio n s, С — h a b ita n ts d e la m aiso n d e re p o s ,,R u g an ", D — to ta l des to u riste s e n re g istré s; 1 — nom bre
W śród uczestników w ycieczek przew ażali turyści pochodzący z w o jew ództw północno-w schodnich (gdańskie, olsztyńskie, suwalskie, słup skie) oraz dużych aglom eracji m iejskich: w arszaw skiej, poznańskiej, bydgoskiej i katow ickiej. Zaznaczył się rów nież bardzo w yraźnie udział m ieszkańców z w ojew ództw lubelskiego, pilskiego i opolskiego. Rozkład przestrzenny m iejsc zam ieszkania uczestników w ycieczek róż ni się dość zasadniczo od korzystających ze schroniska PTSM, O ile ze schroniska korzystali głów nie m ieszkańcy w ojew ództw oddalonych od K artuz pow yżej 300 km, to w w ycieczkach uczestniczyli przede w szystkim (poza kilkom a przypadkam i) m ieszkańcy w ojew ództw po
łożonych znacznie bliżej, bo w prom ieniu do 300 km.
Jeszcze inny obraz przestrzenny otrzym ujem y analizując zasięg ge ograficzny m ieszkańców DW „Rugan". W domu tym przebyw ali głów nie m ieszkańcy woj. gdańskiego (ponad 45% w szystkich nocujących), w ojew ództw północno-w schodnich (białostockie, suwalskie, olsztyń skie) oraz aglom eracji w arszaw skiej, poznańskiej i toruńskiej. Tak w ięc zasięg te ry to rialn y m ieszkańców DW „Rugan" jest bardzo ściśle ograniczony do nielicznych tylko regionów Polski, z w yraźną jednak dom inaćją najbliższego obszaru, jakim jest w ojew ództw o gdańskie.
Podsum ow ując stw ierdzić można, iż w śród w szystkich trzech (DW „Rugan", PTSM, wycieczki) grup uczestników ruchu turystycznego byli przedstaw iciele 48 w ojew ództw (z w yjątkiem chełmskiego). Do m inow ali w śród nich m ieszkańcy najbliższego zaplecza, to znaczy woj. gdańskiego (29,2% ogółu badanych). Znaczny był rów nież udział lu d ności z dużych aglom eracji m iejskich: w arszaw skiej, poznańskiej, b yd goskiej, katow ickiej i łódzkiej. Stanow ili oni razem 24,7% zarejestro w anych turystów . Znaczniejszą koncen trację turystów odw iedzających K artuzy można rów nież zaobserw ow ać z w ojew ództw północno-w schod niej Polski (białostockie, suwalskie, olsztyńskie i łomżyńskie), skąd pochodziło 13,4% badanych, a także z dwóch w ojew ództw Polski Środ kow ej: lubelskiego (5,4%) oraz piotrkow skiego (1,9%). Z w ym ienio nych 12 w ojew ództw pochodziło (w 1984 r.) trzy czw arte (74,6%) ogól nej liczby badanych turystów , potw ierdzając nie tylko znaczną k o n centrację przestrzenną ruchu turystycznego w K artuzach, ale rów nież ograniczony przestrzennie ch arakter badanej funkcji.
3. WNIOSKI
Przeprowadzona analiza pozw ala na sform ułowanie ogólniejszych spostrzeżeń będących jednocześnie odpowiedziam i na pytania posta w ione w hipotezach roboczych pracy.
K artuzy z racji swojego położenia geograficznego, dostępności ko m unikacyjnej, a nade w szystko w yposażenia usługow ego i tradycji, pełnią funkcję ośrodka lokalnego, będącego zarów no rynkiem pracy, jak przede w szystkim centrum obsługującym najbliższe zaplecze. F unk cja ta ma ch arakter ustabilizow any, mimo u traty w 1975 r. statusu m iasta pow iatowego, a także dość znacznego w ostatnich latach w zro stu liczby mieszkańców. Pewnym nowym i nasilającym się zjawiskiem w życiu gospodarczym Kartuz jest coraz silniejsze oddziaływ anie na to miasto aglom eracji gdańskifej w yrażające się w zwiększonych w yjazdach do pracy, a także intensyw niejszych kontaktach usłu gowych.
Są w ięc K artuzy niewielkim m iastem o dom inującej funkcji usłu gowej, organizującej lokalne zaplecze, ale jednocześnie same znajdują się pod wpływam i dynam icznie rozw ijającej się aglom eracji gdańskiej. Ten norm alny rytm życia m iasta zakłócany zostaje w sezonie w io senno-letnim dość znacznym napływ em turystów , k tó ry w ynika głów nie z centralnego położenia m iasta w atrakcyjnym turystycznie regio nie Pojezierza Kaszubskiego, zw anego w tej części „Szw ajcarią Ka szubską". Samo m iasto nie jest bowiem ani atrak cy jn e pod względem w alorów antropogenicznych, ani też nie posiada w łaściw ego zagospo darow ania turystycznego, a zwłaszcza bazy noclegowej, która m ogłaby zabezpieczyć pobyt dużej rzeszy turystów .
Badania przeprow adzone w najbardziej atrakcyjnym turystycznie obiekcie miasta, jakim je st M uzeum Kaszubskie, w ykazały, iż roczny przepływ zw iedzających trzykrotnie przekracza liczbę stałych m iesz kańców K artuz (współczynnik Schneidera 292,1).
Analiza w ieku turystów przybyw ających do m iasta w ykazała, iż są to głównie ludzie młodzi (wśród odw iedzających muzeum 87,3% do lat 20), preferujący w ypoczynek czynny zw iązany z częstym prze m ieszczaniem się. O okresow ym odw iedzaniu Kartuz przez turystów świadczą w spółczynniki sezonowości w yliczone zarów no badaniam i bezpośrednim i dla odw iedzających muzeum, ja k i pośrednio w opar ciu o obroty w m iejscow ej gastronom ii, w sklepach, a także placów kach zajm ujących się kom unikacją m asow ą (PKP i PKS) oraz łączno ścią (telefony m iędzymiastowe) — rys. 3 i 4.
Badania te w ykazały istnienie jednego, w iosenno-letniego sezonu turystycznego, trw ającego cztery miesiące, od m aja do sierpnia w łącz nie. Sezon ten, analizując różne placówki usługow e w mieście, po dzielić można na dwie części, część w ycieczkow ą trw ającą przez maj i czerw iec oraz w akacyjną — zw iązaną z w ypoczynkiem pobytowym. O podziale tym świadczyć mogą m. in. najw yższe obroty w gastro nomii przypadające na maj, co można tłum aczyć ruchem w ycieczko
wym przybyw ającym tu w łasnym i środkam i lokom ocji (nie w yróżnia jące się obroty w sprzedaży biletów PKP i PKS) oraz stru kturą w ieku odw iedzających w tych m iesiącach M uzeum Kaszubskie.
Dla odm iany lipiec i sierpień odznaczają się znacznym ruchem tu rystycznym w M uzeum Kaszubskim, w ysokimi (ale niższymi niż w m a ju) utargam i w gastronom ii, najw yższym i utargam i w sklepach z p a m iątkam i i w Pew exie, a także najw yższym i utargam i w kasach PKP i PKS, oraz najw iększym i w skali roku, opłatami za m iędzym iastow e rozm ow y telefoniczne.
Zw iększony ruch turystyczny w m iesiącach w iosennych, a zw łasz cza w akacyjnych, potw ierdza hipotezę, iż K artuzy są m iastem tran zy tow ym lub docelowym dla wycieczek, a nade w szystko m iastem roz rządow ym oraz w ażnym ośrodkiem usługow ym dla tu rystów w ypoczy w ających w regionie „Szw ajcarii K aszubskiej".
O w ielkości ruchu w ypoczynkow ego może św iadczyć fakt, iż w je d nej tylko gminie Sierakow ice, w 1985 r. w ypoczyw ało ponad 10,6 tys. osób (T. R o p e l l a 1986).
Przeprow adzone badania w ykazały, iż funkcja turystyczna Kartuz rozum iana jako obsługa ruchu turystycznego ma tu ch arakter e g z o - g e n i с z n y. Rangę tej funkcji określono badając zasięg tery to rialn y przybyw ających do Kartuz turystów . Zasięg ten, choć różny dla róż nych badanych form turystyki, jest jed nak w yraźnie ograniczony. W skazują na to zarów no w spółczynniki koncentracji (od 0,663 do 0,777), ja k rów nież analiza geograficzna m iejsc zam ieszkania osób przybyw ających do miasta. K artuzy odw iedzane są głów nie przez m ieszkańców w ojew ództw a gdańskiego, w tym przede w szystkim aglo m eracji gdańskiej, a następnie innych dużych aglom eracji k raju (W ar szawa, Poznań, Bydgoszcz, Katowice, Łódź). Dość często odw iedzają rów nież ten region m ieszkańcy w ojew ództw Polski północno-w schod n iej (białostockie, suwalskie, olsztyńskie i łomżyńskie).
Przeprow adzona analiza funkcji tu rystycznej K artuz w ykazała, iż m iasto to, choć samo pozbaw ione zagospodarow ania turystycznego, ze w zględu na sw oje położenie geograficzne, okresow o pełni funkcję tu rystyczną. F unkcja ta m a jednak specyficzny charakter. Są bowiem K artuzy m iastem obsługującym , w różnym zakresie, ruch turystyczny, dla którego są one m iastem tranzytow ym , rozrządow ym , a z rzadka tylko docelowym i to na krótko. Zasięg przestrzenny tego ruchu w sk a zuje n a ograniczony, regionalny charakter funkcji turystycznej m iasta.
PIŚM IEN N IC TW O
B o r o w i k J., 1964, W o j e w ó d z t w o g dańskie. Zarys g e ograiic zno-gospodarczy, W a r szaw a.
С h i l e ż u к М., 1963, Sie ć o ś r o d k ó w w ię z i sp o łeczn o -g o s p o d a rczej w si w Polsce, „P race G eo g raficzn e", IG PA N, n r 45.
G a c k i T., 1975, U ż y te c z n o ś ć i racjonalne w y k o r z y s t a n i e k rajobrazu c e n tr a ln e j części
Poje zierza K a s z u b s k ie g o dla c e ló w r e k r e a c y jn y c h , „Z eszy ty N au k o w e U n iw ersy
te tu G d ań sk ieg o ", G eo g rafia 3, s. 99— 112.
G a l o n R., 1949, O blicze fi zjograficzne re gionu ka s z u b s k ie g o , „ J a n ta r" , V II (3) 4. J e r c z y ń s k i M., 1977, F u n k c je i t y p y fu n k c j o n a ln e miast (Zagadnienia dom inacji
f u n k c jo n a ln e j), S t a t y s t y c z n a c h a r a k t e r y s t y k a miast. F u n k c je dom in u ją ce, „ S ta ty
sty k a P olski", n r 85.
K r z y ż a n o w s k i L„ P i s k o r s k i C., 1977, P olskie W y b r z e ż e B a łtyku — p r z e
w o d n ik , W a rsz a w a .
I i j e w s к i T., 1959, R o z w ó j sieci k o l e j o w e j Polski, „D o k u m en ta cja G e o g raficzn a”, n r 5.
M o n i a k J., 1962, G eograficzne w a r u n k i r o z w o j u e k o n o m ic z n e g o p o w ia t ó w P o je zie
rza K aszu b s kieg o , „Z eszyty G eo g raficzn e W SP w G d a ń sk u ”, n.r 4, s. 293—310.
P i a s e c k i D„ 1961, Z p r o b l e m a t y k i tr asy w y c i e c z k o w e j VI Kongre su I N Q U A na
Poje zierzu P om orskim , „Z eszy ty G eo g raficzn e W SP w G d ań sk u ", n r 3, s. 81— 99.
P o p o w s k a - T a b o r s k a H., 1980, K a szu b s zc zy zn a . Z a r y s d z i e jó w , W arszaw a.
R o c zn ik s t a t y s t y c z n y miast, 1985.
R o p e l l a T., 1986, W a l o r y k r a j o z n a w c z o - w y p o c z y n k o w e g m i n y S ie r a k o w ic e i ich
w y k o r z y s t a n i e , m aszy n o p is p ra c y d y p lo m o w ej w y k o n a n e j n a P o d yplom ow ym S tu
dium T ulrystyki UŁ.
S z u к a i s k i J., I960, K a r tu z y — sz kic fiz jo g r a fic z n y miasta, „Z eszyty G eograficzne W SP w G d ań sk u ", n r 2, s. 75— 100.
M g r inż. arch . S ylw ia K aczm arek P rof. d r h ab . S ta n isła w L iszew ski Z a k ła d G eo g rafii M iast i T uryzm u In s ty tu tu G eo g rafii E konom icznej i O rg a n iz a c ji P rz e strz e n i UŁ al. K ościuszki 21
90-418 Łódź
RÉSUM É
L’a rtic le e st u n essai de p ré c ise r la g ra n d e ü r, le c a ra c tè re e t l'im p o rta n c e de la fo n ctio n to u ristiq u e de K artu zy e t de d éfin ir le ty p e fo n c tio n n e l de c e tte v ille en ta n t q u e centire to u ris tiq u e situ é d an s le p a y s des lacs — la K achoubie, la ré g io n e th n o g ra p h iq u e e t p h y sic o -g é o g ra p h iq u e e x tra o rd in a ire m e n t a ttra y a n te .
Le tr a v a il a e u p o u r b u t la v é rific a tio n d es h y p o th è s e s d es re c h e rc h e s fo rm u lées com m e suit:
1. La v ille d e K a rtu z y e s t u n c e n tre lo c a l re m p lissa n t s u r p la c e la fo n ctio n du m a rc h é d u tr a v a il et fa isa n t l ’o ffre d e ses s e rv ic e s d an s le plus p ro c h e v o isin ag e.
W p ły n ę ło : 30 m arca 1988 .r.
2. En sa iso n to u ris tiq u e e t de re p o s la v ille de K artuzy, d e v ie n t u n c e n tre im p o rta n t d u m o u v e m e n t to u ristiq u e , a in si com m e p o in t d e tr a n s it q u e b u t de ce m o u v em en t.
.Les m a té ria u x de so u rc e e x p lo ité s d a n s l'a rtic le v ie n n e n t d es re c h e rc h e s s u r le te r ra in et o n t é té accu m u lés d ire c te m e n t à K artu zy .
O n a a p p u y é la p ré c isio n de la fo n c tio n to u ris tiq u e s u r l'a n a ly s e co m p lex e du m o u v e m e n t to u ris tiq u e d a n s la v ille, e n le tr o u v a n t l'é ta lo n le p lu s s y n th é tis a n t de c e tte fo n ctio n . Les re c h e rc h e s ont é té faites e n m ai 1985 e t les m a té ria u x accum m ulés e m b ra ssa ie n t la b ase d e c o u c h a g e e t celle g a stro n o m iq u e , le s m a g a sin s choisis, les in s titu tio n s d e tr a n s p o rt e t de co m m u n icatio n , les e n tre p ris e s o rg a n isa n t le to u rism e e t le M u sée de K ach o u b ie, où l'o n en erg istirait d ire c te m e n t ou in d ire c te m e n t les p a rtic ip a n ts a u m o u v e m e n t to u ris tiq u e . Les d o n n é e s o b te n u e s c o n c e rn a ie n t to u te l ’a n n é e 1984 ré p a r tie su r m ois; pouir les é la b o re r, on a a p p liq u é la m é th o d e s ta ti stiq u e e t m a th é m a tiq u e (dessins 3 e t 4).
L 'a n a ly se fa ite p e rm e t d e c o n s ta te r q u e la v ille d e K a rtu z y re m p lit en p rin cip e la fo n ctio n du c e n tre lo c a l des s e rv ic e s o rg a n isa n t le p lu s p ro c h e v o isin a g e (dans le s lim ites d e l’a rro n d iss e m e n t d ’a v a n t 1975 — d e ssin 2).
E n sa iso n p rin te m p s — é té , à K a rtu z y , se fait v o ir l ’afflu en ce c o n sid é ra b le des to u ris te s , p o u r qui la v ille e st u n c e n tr e d e tr a n s it (excursions), de tria g e , e t a v a n t to u t, de se rv ic e s p o u r ce u x q u i se re p o s e n t d a n s le p a y s d es lacs de K a ch o u b ie. C e tte sa iso n d u re 4 m ois: a) la p a rtie d ’e x c u rs io n s (mai, juin), b) la p a rtie d e v a c a n c e s, de s é jo u rs (ju illet, ao û t).
O n a p ré c isé a u ss i l ’é te n d u e te r rito ria le d es a rriv a n ts à K a rtu z y e t on a c o n sta té q u ’e lle est d iffé re n te p o u r les form es p a rtic u liè re s du to u rism e q u ’on a ex am in ées, e t trè s lim ité e (elle co m p re n d la v o ïe v o d ie de G dansk, c e lle s d e la P o lo g n e N ord- -E st e t les g ra n d e s a g g lo m é ra tio n s: W a rs z a w a , P oznań, Bydgoszcz, K ato w ice, Łódź) d e ssin s 5 e t 6. Les re c h e rc h e s fa ite s o n t d é m o n tré q u e la fo n ctio n to u ris tiq u e de K a rtu z y co m p rise com m e le s e rv ic e d u m o u v e m e n t to u ris tiq u e a u n c a ra c tè re exo- g é n iq u e e t q u e le c a ra c tè re de la v ille e st rég io n al.
T ra d u it p a r L u cjan K ow alski
SUM M ARY
T h e a rtic le is a n a tte m p t to d e te rm in e th e size, c h a ra c te r, and ra n k of th e to u ris t fu n c tio n p e rfo rm e d b y th e to w n of K artu zy , an d d efin e th e fu n c tio n a l ty p e of th is to w n as a to u ris t c e n tr e s itu a te d in a n e x tre m e ly in te re s tin g e th n o g ra p h ic an d p h y sic a l-g e o g ra p h ic re g io n of th e K aszu b y L ake D istrict.
T he aim of th e stu d ie s w as to v e rify th e fo llo w in g re s e a rc h h y p o th e s e s:
1. K a rtu z y is a lo c a l c e n tr e p erfo rm in g fu n ctio n s of a lo cal la b o u r m a rk e t and a lo c a l s e rv ic e s c e n tr e fo r its h in te rla n d .
2. D uring th e to u ris t-h o lid a y seaso n , K a rtu z y becom es, m o re o v e r, a sig n ifican t c e n tr e of s ig h tse e in g b o th as a tr a n s it and d e s tin a tio n p o in t fo r to u ris t traffic.
T he u tiliz e d s o u rc e m a te ria ls w e re p ro v id e d by field stu d ie s an d th e y w e re c o lle c te d d ire c tly in K artu zy .
T he to w n 's to u r is t fu n c tio n w a s d efin ed on th e b asis of a c o m p re h e n siv e a n a ly s is of to u r is t tra ffic in th e to w n , w h ic h w as c o n sid e re d to be th e m ost sy n th e - tiz e d m e a s u re of th is fu n ctio n .
T he stu d ies w e re c a rrie d out in M ay 1985, an d th e c o lle c te d m a te ria ls en co m p a ss e d acco m o d atio n and c a te rin g facilities, ch o sen re ta il u n its, tr a n s p o rt a n d co m m u n icatio n in s titu tio n s, e n te rp ris e s d ealing' w ith o rg a n iz a tio n of to u rism , an d th e K aszu b y M u seu m w h e re p a rtic ip a n ts of to u ris t tra ffic w e re re g is te re d in d ire c tly or d ire c tly . T he o b ta in e d d a ta c o v e re d th e e n tire y e a r 1984 d iv id e d in to p a rtic u la r m o n th s an d th e y w e re p ro c e s se d b y m ean s of s ta tis tic a l-m a th e m a tic a l m eth o d s (Fi g u re s 3 and 4).
T he p erfo rm ed a n a ly s is re v e a le d th a t K a rtu z y p erfo rm s m a in ly a fu n c tio n of a lo cal se rv ic e s c e n tre fo r its clo se h in te rla n d (w ithin th e b o u n d a rie s of th e adm i n is tra tiv e d is tric t from b e fo re 1975 — F ig u re 2).
D uring th e sp rin g -su m m er seaso n , K a rtu z y w itn e sse s q u ite sig n ifican t in flo w of to u rists, fo r w h ic h th e to w n is a c e n tre of tr a n s it (excursions), d is trib u tio n of to u rists and, p rim a rily , of s e rv ic e s fo r p e o p le s p e n d in g th e ir le isu re tim e in th e K aszu b y Lake D istrict.
T he se a s o n la s ts fo u r m o n th s (from M ay th ro u g h A u g u st) an d it can be d iv id e d in to tw o p a rts : a) e x c u rsio n s p a rt (M ay, Ju n e), b) su m m e r-v a c a tio n p a rt c o n n e c te d
w ith lo n g e r so jo u rn s of to u rists (July, A u g u st). (
T h e re w ere also d e te rm in e d te r rito ria l o rig in s of to u ris ts .arriving at K a rtu z y an d th e y w e re found to be d iffe re n t fo r p a rtic u la r in v e s tig a te d form s of to u rism a lth o u g h r a th e r re s tric te d (a d m in istra tiv e p ro v in c e s of G dańsk, N o rth -E a s te rn P oland, an d big ag g lo m e ra tio n s of W a rsz a w a , Poznań, Bydgoszcz, K ato w ice, Łódź). (F igures 5 an d 6).
T he p e rfo rm ed stu d ie s sh o w ed th a t th e to u ris t fu n c tio n of K artu zy , u n d e rs to o d as p ro v isio n of s e rv ic e s fo r to u rist traffic, is of e x o g e n o u s c h a ra c te r h e re an d p o in ts a t a re g io n a l c h a ra c te r of th is tow n.
T ra n sla te d b y L eszek P o d b ielsk i
