Dylematy polityki pieniężnej w okresie transformacji systemowej w Polsce

Pełen tekst

(1)Andrzej Prusek Katedra Polityki Ekon.ndczn_. I PrograMowania. a.zwel_. •. ••. •. plemęmej ••. 1. Znaczenie polityki plenlęineJ w polityce ekonomiczneJ państwa W gospodarce rynkowej polityka pieniężna należy do najważ.nicjszych polityk makroekonomicznych. Polityka pieniężna za pomocą manewrowania podai.ą pieniądza na rynku osiągać ma ogólne cele polityki ekonomicznej'. Drugą podstawową subpolityką ekonomiczną jest polityka budżetowa zwana też nieprecyzyjnie fiskalną. Głównym celem tej polityki jest bowiem nie tylko ściąganie podatków i równoważenie budżetu państwa, ale przede wszystkim umożliwienie państwu prowadzenia polityki ekonomicznej i społecznej nastawionej na realizację jej celów. Jest to prawidłowa i klasyczna strategia zarządzania przez cele. Natomiast liberałowie dostosowują politykę ekonomiczną do środków budżetowych, czyli cele ekonomiczne i społeczne podporządkowują środkom. Jest to oczywisty błąd systemowy, którego rezultaty widoczne są np. w Polsce. Odzwierciedleniem prowadzonej przez rząd polityki gospodarczej i społecz nej jest konstrukcja budżetu i jego realizacja. Natomiast stopień zrównoważenia lub nierównowagi budżetowej wyraża kondycję ekonomiczną państwa i jego gospodarki. Stan ten jest pochodną wcześniej prowadzonej polityki ckono. . mlezne] . Polityka pieniężna, obok polityki budżetowej (fiskalnej), stanowi fundament polityki makroekonomicznej pmistwa opierającego się na doktrynie liberalnej. Polityka gospodarcza, pod red. B. Winiarskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 422 i dalsze; M. Friedman, Studies in the Quantity Theory oj Money, Chicago 1969, s. 277. l.

(2) · PrllJl~ k. Jest to model polityki ekonomicznej bazuj.,cy na prze świadczeni u o wszechogarniającej mocy rynku oraz instrumentów pieniężnych i podatkowych. Jednakże ten model polityki ekonomicznej nic równoważy wszystkich aspektów rozwoju gospodarczego. a tym bardziej spolecznego. Wprost przeciwnie. prowadzi on zazwyczaj do dyferencjacji dochodowej społeczeństwa oraz nierównomiernego rozwoju gospodarczego i społecznego regionów. Połityka ultrałiberalna może być względnie efektywnie prowadzona w krajach o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego. w których poziom dochodów społeczeństwa pozwala na zaspokojenie ich potrzeb społeczno-kulturalnych i ekonomicznych z ich własnych dochodów. Nie jest to oczywiście możliwe w krajach o niskich dochodach ludności. W państwach socjaldemokratycznych. czyli w większo ści krajów UE, te subpolityki funkcjonuj,! obok szeregu innych subpolityk nowoczesnego, holistycznego modelu polityki ekonomicznej. a mianowicie: strukturalnej. przemysłowej, naukowo-innowacyjnej. inwestycyjnej, żywnościowej, regionalnej . dochodowej, ochrony środowiska, stabilizacji rynku pracy itd . Ta mnogość subpolityk ekonomi cznych wynika z konieczności sterowania różnymi aspektami polityki ekonomicznej oraz społecznej. Jak dowodzi praktyka. w tym modelu polityki ekonomicznej rozwój krajów ma charakter zró wnoważony, zarówno w aspekcie ekonomicznym. jak i s połecznym. Analiza wyników ekonomicznych i spo łe cznych polityki gospodarczej bazującej mI doktrynie ultrałiberalnej w krajach postsocjalistycznych, przeprowadzaj'lcych prorynkowe tran sformacje systemowe. wykazuje. że okazała się ona mało skuteczna. Kraje najwyżej rozwinięte i kontrolowane przez nie międzynarodowe instytucje finansowe zalecają i wymuszają na krajach rozwijający c h się politykę monetarną i fiskalną niedostosowaną do ich sytuacji ekonomicznej i społecznej. Genezą tego jest uproszczone. monetarystyczne i podporządkowane interesom możnych tego świata podejście do pati stw rozwijających się ' . Są one postrzegane jako nowe atrakcyjne rynki finan sowe, na których moźna będzie realizować intratne interesy. Z tego powodu zalecenia dot yczą kreowania dohrej koniunktury na giełdzie i wysokich stóp procentowych . Pozwala to inwestorom portfelowym i kapitałowi spekulacyjnemu osiągać niewspółmiernie wysokie, w stosunku do krajów wysoko rozwiniętych. zyski i transferowa ć je na Zachód. Z drugiej strony podejście to nie uwzględnia sfery realnej krajów rozwijających się. która może mieć tendencję spadkową , notować spadek rentownośc i. rosnące bezrobocie i inne negatywne następstwa dla gospodarki i życia społecznego. Kapital ten koncentruje s ię na spekulacyjnych inwestycjach krótkookresowych zamiast dlugookresowego inwestowania w sektory produkcyjne. Prawdziwa jest teza prof. G. Koł od ki, że nic można budować dobrej koniunktury w gospodarce. 2 G.W. Kołodko, Moja glohalizmja czyli s. 147 i nasI.. dookoł(/ .~\\!i(/f(/. i l.. powrotem. TNOiK. Toruli 200]..

(3) -'-'-_-"-''---''-_. ~~~~.. IV. okresie. bazując. na spekulacjach, w oderwaniu od procesów realnych'. Nie można bowiem mieć silnego pieniądza w zlej gospodarce przez dluższy okres. Nadwar!Ościowana złotówka jest obecnie wynikiem działmi spekulacyjnych kapitału zagranicznego, przy zbyt wysokich stopach procentowych i wysokich deficytach bilansów: obrotów bieżących, handlowego, platniczego i budżetowego. Czy zatem wysoki i ro s nący kurs złotówki jest obiektywnym odzwierciedleniem stanu polskiej gospodarki? Czy ten wysoki poziom kursu utrzy ma się w dlugim okresie? Nie widzę takiej możliwości w dzisiejszych realiach gospodarczych. Nie można zapewnić długofałowego rozwoju gospodarczego bez inwestowania w sferę produkcji i usług w ce lu stworzenia nowoczesnego, proeksportowego sektora gospodarki o wysokiej międzynarodowej konkurencyj, . nOSCI,. Z tych względów bardziej odpowiedni, dla krajów rozwijających s ię, wydaje się socjaldemokratyczny model polityki społeczno-ekonomicznej, ewolucyjnie przek ształcający istniejącą gospodarkę oraz respektuj'ICY s pecyfikę i interesy narodowe tych patistw. Skokowa forma transfonnacji zburzyła dotychczasową ekonomikę tych paJistw nie zastępując ją, w wyslarczającym zakresie, nową. Ten slan jest korzystny dla krajów wysoko rozwiniętych, które w tcn sposób zdobywają nowe rynki zbytu dla swoich towarów, ale mniej korzystny dla danego kraju, który borykać się musi z ogromnym bezrobociem i nierównowagą gospodarczą na wszystkich pła szczyznac h, a tym samym z nicdostalkiem środ ków na przeprowadzenie niezbędnych reform i wspienmie ro zwoju gospodarczego.. 2. Cele polityki społeczno-ekonomiczneJ I plenl,ineJ państwa w gospodarce rynkoweJ pallstwa, w długim okresie, musi respektować obiektywne potrzeby społeczeństwa . W ocenie ich znaczenia cele społeczno-kulturalne są hierarchicznie wyższe ni ż cele ekonomiczne, które stan ow ią jedynie środek ich realizacji . Z tego względu ład spoleczny, wysoka dynamika rozwoju oraz wysoki poziom edukacji spolecznej, ochrony zdrowia, zabezpieczenia społecznego i przyjazne człowiekowi środowisko naturalne są celami nadrzędnymi względem celów ekonomicznych. Te założenia rozwojowe leżą u podstaw koncepcji ekorozwoju, która zakłada, najogólniej mówiąc, rozwój gospodarczy z uwzg lędnieniem czynników środowiskowych'. Jest to laki kierunek rozwoju gospodmczego i społec znego, który nie narusza i nie degraPolityka. społeczno-ekonomiczna każdego. " Tamżc,s . 149,. S. Kozłowski, llipotew l'kol"OlIvoju w warunkach rrall.~/(mlJ(l(ji systc:mmwj Iw:1 KOllCePl-Ja poUf)'ki prz.estrz.l'll1ll'go ZCl!;mpodarowtlnia krl~iJ/ POLSKA 2(X){) PLUS. poJ red . J. Kołodziejskiego. 1.11 , s. 35 i nasI., CUP, Warszawa 1995: A. Prusck , K01!ccptjal'korozwoju na tle \I!.\'/u)fczesllych fUllk(ji ~()sp()darczyc" i spote cVl ych województwa nm\'osądt'Ckiego, Zeszyly Naukowe AE w Krakowie, Kraków 1997, nr485 . 4.

(4) Prusek środowiska życia człowieka, lecz wręcz przeciwnie stawia sobie za cel ochronę tych unikalnych, nie pomnażalnych i nie zastępowalnych dóbr dla nas samych i przyszłych pokoleń. Te ważne cele respektuje również tzw. koncepcja rozwoju zrównoważonego (sustainable development) stawiająca wysokie wymagania wszystkim uczestnikom życia gospodarczego i społecznego. Koncepcja zrównoważonego rozwoju, przyjęta przez FAO w 1990 L, zakłada ochronę ziemi, roślin i materiału. duje. genetycznego zwierząt oraz działalność gospodarczą człowieka niekolidującą ze środowiskiem naturalnym. Koncepcja rozwoju zrównoważonego uznana została za optymalną strategię rozwoju gospodarczego na konferencji Narodów Zjednoczonych "Środowisko i rozwój", która odbyła się w 1992 L w Rio de Janeiro. W deklaracji z tej konferencji stwierdzono, że istoty ludzkie, które stanowią centrum zainteresowania w procesie trwałego i zrównoważonego rozwoju, mają prawo do życia w harmonii z przyrodą. Cele ekonomiczne polityki ekonomicznej nastawione są na efektywność wykorzystania wszystkich zasobów czynników produkcji i racjonalne gospodarowanie w celu pomnażania bogactwa narodowego i dobrobytu ekonomicznego. Wśród tych celów obniżanie poziomu inflacji znajduje się wśród celów techniczno-ekonomicznych, które same nie są motorem rozwoju. Wysoki poziom int1acji hamuje bowiem rozwój gospodarczy, a hiperinflacja uniemoż liwia wszelkie gospodarowanie. Natomiast niski poziom inflacji sprzyja rozwojowi gospodarczemu, choć sarn w sobie nie jest czynnikiem rozwoju. Celami polityki pieniężnej (monetarnej) sensu largo winny być działania zmierzające do takiego prowadzenia centralnej polityki pieniężnej, aby wspierała ona rozwój gospodarczy i społeczny. Celami polityki pieniężnej ogólnie winno być: wspieranie rozwoju gospodarczego, stymulowanie rozwoju działalności gospodarczej, równoważenie bilansu handlowego i płatniczego kraju, równoważenie budżetu państwa, równoważenie rynku pracy, regulowanie podaży pieniądza i eliminowanie zatorów płatniczych, określanie stosownych stóp procentowych i kursu waluty krajowej, a także obniżanie inflacji i oczekiwań inflacyjnych. Natomiast w ujęciu sensu stricto, lansowanym przez monetarystów, celami polityki pieniężnej są wyłącznie obniżanie inflacji i stabilizacja cen. Instrumentami polityki pieniężnej są: stopy procentowe, operacje otwartego rynku i stopa rezerwobowiązkowych'.. wejścia do Unii Europejskiej oraz kryteria stawiane przez tę integrację określone w tzw. kryteriach konwergencji z Maastricht wzmacniają wagę celu antyint1acyjnego. Stosownie do tych kryteriów poziom inflacji w kraju kandydującym nie powinien przekraczać o 1,5% średniego poziomu inflacji w trzech krajach UE posiadających najniższy poziom inflacji. Również. Polskie aspiracje. ~. C. Józcfiak, UH'anmkowania inflacji. SlabU",' ceny oznaczają rr . . .'aly wzrost Kospodarczy,. "Rzeczpospot Ha" 9.10 .2000..

(5) ,. ". IV. okresie. opinie i zalecenia międzynarodowych organizacji finansowyc h, glównie Mf'\V i Banku Światowego, narzucaly Polsce taką koncepcję polityki ekonomicznej. W tych okolicznościach polska polityka gospodarcza, kierowana w calym okresie transformacji przez opcję ultraliberalną, przyjęlajako glówny cel polskiej polityki spoleczno-ekonomicznej obniżanie poziomu inflacji. W tcn sposób ważny ale trzeciorzędny cel ekonomiczny uznano za cel priorytetowy. Z tego blędnego zalożenia wynikly następne blędne decyzje i ich negatywne konsekwencje ekonomiczne i społeczne dla Polski. Na podstawie tych negatywnych pol skich do ś wiadczeli nale ży rozważyć zasadność i celowość przyjmowania celów ekonomicznych i zaleceIi w zakresie polityki ekonomicznej, które sformulowane zostaly w krajach wysoko rozwiniętych przez ekspenów z tych krajów, przez kraje stojące na znacznie niższym poziomie rozwoju i bo rykające się z jako ściowo odmiennymi problemami gospodarczymi i spolecznymi . Nonsen sowne jest przyjmowanie kryteriów stabilizacji wlaściwych krajom wysoko rozwiniętym przez kraje opóżnione w rozwoju gospodarczym i spolecznym, któryc h glównym problemem jest osiqgnię cio ś redniej UE. Polska pod względem dochodu narodowego na I mieszkaIica w 1999 r. kilkakrotnie ustępuje najslabiej ro zwiniętym krajom w UE i kilkunastokrotnie krajom najsilniejszym ekonomicznie . Podzielam pogląd pro!'. Dariusza Rosatiego, że kraje transformuj,!ce się maj" strukturałne tendencje do wyż szej inflacji. Natomiast nie podzielam jego pogh!du co do konieczności wzmocnienia restrykcyjnośc i polityki monetarnej". Wręcz przeciwnie restrykcyjność tej polityki byla glówną przyczy",! zbyt wolnego rozwoju. braku ś rod ków na restrukturyzację polskich sektorów gos podarczych oraz wysokiego bezrobocia. Drugim kardynalnym nonsensem ekonomicznym jest traktowanie istniejącej w Polsce struktury cen i dochodów za stan normalny. Reforma cen zaopatrzeniowych początkująca reformy rynkowe w Polsce spowodowala urzędowe, a więc administracyjne, a nie rynkowe, podniesienie cen do poziomu rynku świa towego . Zastosowanie lej polityki do likwidacji hiperinflacji bylo uzasadnione . Reforma ta stanowila zarazem główny czlon polityki antyinflacyjnej i zlikwidowała hiperinflację w Polsce. Natomiast kontynuowanie tej po lityki w calym okresie transformacji było i jest ewidentnym błędem. Stabilizacja plac, wymuszona tzw. popiwkiem, spowodowała trwalą dysproporcję między poziomem cen a dochodami spoleczelistwa, czyli barierę popytu. Brak reformy dochodowej w Polsce, np . na drodze regulacji plac w sferze budżetowej , niezależnej przecież od wydajnośc i pracy, spowodowal barier<; popytu wewnętrznego oraz wolne tempo rozwoju i restrukturyzacji pol skiej gospodarki. Niski poziom dochodów polskiego spoleczelistwa stanowić b9d zie barierę integracji z UE, gdyż stymuluje on wyjazdy zarobkowe do krajów () wyi.szym poziomie płac i nasila tam procesy bezrobocia . Kraje UE wielokrotnie stawiały. f,. D . Ro sati, POIlU) ;:'l'i" //(/11/ tllmi:'w' stopy , "GazL't" Wyoorcza", 11.01 .200 J ..

(6) · . Prasek sprawę osiągnięcia. przez kraje kandydackie co najmniej 75 % średniego poziomu plac w krajach czlonkowskich. Jeżeli tego kryterium kraje kandydujące do UE nic spelnią, zmuszone będą do zaakceptowania okresów przejściowych w zakresie swobodnego rynku pracy. Czy w tej sytuacji ma sens stabilizowanie nieracjonalnych i zasadniczo różniących się od UE poziomu i struktury plac? Oczywiście jest to absurd. Nie oznacza to automatycznego podniesienia plac do poziomu w UE. lecz konieczność prowadzeni" polityki dochodowej nastawionej na stopniową reformę cen i dochodów. W jaki sposób stabilizując place ... schladzając gospodarkę" i obniżając poziom inflacji. przez utrzymywanie bardzo wysokich realnych stóp procentowych, będziemy mogli doścignqć poziom rozwoju gospodarczego UE? Przy kontynuowaniu tej polityki ekonomicznej Polska. moim zdaniem. nie ma żadnych szans na zlikwidowanie luki ekonomicznej i spolecznej względem krajów UE.. 3. Podmioty polityki. plenlęinel. Rada Polityki Pieniężnej powstala I stycznia 1998 r., z inicjatywy opcji lewicowej, w celu prowadzenia zobiektywizowanej i prorozwojowej polityki pieniężnej. Rada miala być bowiem antidotum na skrajny subiektywizm Pani Prezes Narodowego Banku Polskiego i tendencyjne poslugiwanie się ważnym instrumentem sterowania gospodarką,jakim jest stopa procentowa . Do tej pory Prezes NBP sama decydowala o poziomic stopy procentowej . Subiektywizm ten wyrażał się w tym, że w okresie spadku inflacji i wysokiego tempa rozwoju gospodarczego. za rządów Grzegorza Kolodki, zwiększano stop~ procentow'l. aby wyhamować rozwój i "schlodzić gospodarkę". a tym samym osIabić sukcesy gospodarcze przeciwnika politycznego . To upolitycznienie dzialań Prezesa NBP. sprzeczne z deklarowaną niezależnością i obiektywizmem NBP. po raz drugi stalo się faktem w momencie gdy w 1995 r. Pani Prezes NBP zglosiła swojq kandydaturę w wyborach prezydenckich. W tej sytuacji Sejm powolal Radę Polityki Pieniężnej jako organ prowadZ<lcy zbiorowo politykę pieniężną pod przewodnictwem Prezesa NBP. W celu zobiektywizowania decyzji Rady w jej sklad weszli ekonomiści reprezentujący wszystkie opcje polityczne. Rada Polityki Pieniężnej winna pelnić funkcję strażnika silnego i stabilnego zlotego. Nie może ona jednak prowadzić swej polityki mechanicznie tzn. podnosić stopy procentowe zawsze w przypadku wzrostu inflacji, niezależnie od jej przyczyn. Powstaje pytanie, po co placić wysokie pensje 10 osobom za decyzje podejmowane schematycznie. Czy nie lepiej i taniej by loby opracować tabelę stóp procentowych przy różnych poziomach inflacji i automatycznie wyznaczać poziom stopy procentowej?.

(7) '--_ --'-------''-- ~'.!.. . .~.~I'.!.o~k~r::e.\·i::e!!:.:.'!.:'!!!:':'::~c ~ tJ~ ..i~.:....__________ NBP i Rada Polityki Pieniężnej stopniowo alienowaly i uniezależniały się od Sejmu i rządu, ograniczając zarazem zakres swych zadań. W pierwszym okresie lat 90. NBP opracowywał dokument pl. "Projekt polityki pieniężnej", który Sejm mógł zmienić lub nawet odrzucić' . W tym okresie zadaniem NBP było kształtowanie podaży pieniądza na poziomic równoważącym popyt i podaż, w ten sposób, aby niedobór pieni'ldza nie powodował zatorów płatniczych i nie hamował rozwoju gospodarki, li jednocze śnie aby jego nadmiar na rynku nie generowal inflacji. Od 1994 r. stopniowo zmniejszano zależno ść NBP od Sejmu, która aktualnie jest minimalna i ogranicza się jedynie do mianowania przez Sejm prezesa NBP i trzech członków Rady Polityki Pieniężnej. ZlikwidoWam) natomiast dualność celów polityki pieniężnej', tj. równoważne traktowanie zmniejszania inflacji i działanie na rzecz rozwoju gospodarczego. W założe niach polityki pieniężnej na 2000 r. stwierdza się, że: "Podstawowym celem polityki pieniężnej jest o bniżenie wzrostu cen towarów i usług" w przedziale od 5,4 do 6,8%. Duałność celów polityki pieniężnej zawarta jest jedynie w przysiędze składanej przez prezesa NBP przed Sejmcm. Czy tak należy rozumieć niezalei.no ść banku centralnego od rZ'Idu? Czy Polskę stać na dwa rzqdy i dwie niezależne polityki ekonomiczne ') Oczywiście, że nic. Rezultatem tego stanu rzeczy jest nieskuteczność zarówno polityki pieniężnej, jak i całej polityki gospodarczej" . Niezalei.ność banku centralnego od polityki gospodarczej w,du ma swoje granice i w krajach UE niezalcżność ta nigdzie nie jest absolutna. Nie zmienia tego nawet przyszła pf7.ynależność Polski do UE i unii monetarnej oraz konicczność konsultowania cełów polskiej polityki pieniężnej również z Radą Generalną Systemu Banków Centralnych UE. Również w USA celami banku centralnego czyli Systemu Rezerwy Federalnej są: stabilność cen, szybki wzrost gospodarczy i niskie bezrobocie. NBP winien działać w interesie polskiej gospodarki oraz sprzyjać jej rozwojowi i tym celom winny być podporządkowane cele autonomiczne samego NBP. W tym kontekście pozytywnie należy ocenić zamysł nowelizacji ustawy o NBP zgłoszony pr/.ez posłów PSL zmierzaj;,cy do przywrócenia nadzoru Sejmu nad NBP i Rad" Polityki Pienięi.ncj. Proponowane założenia nowelizacji d otyczą:. - rozliczania przez Sejm działań tych organów i ich rezultatów oraz podejmowania ocen, a nawet odwołań poszczególnych członków Rady Polityki Picni~żnej, w tym również Prezesa NBP, - korygowania założeń polityki picnięi. ncj NBP pod k"tem ich zgodności z polityka gospodarczą rz"dll, - dbania o wartość polskiego pieni'ldza . Na kanwie tych roz ważań pojawia się pytanie. dlaczego tylko polityka pienięi.na, czyli jedna z subpolityk ekonomicmych , posiada rozbudowane instytllS. Kurowski, Fata/III' skutki aliellwji NBP, .,Gazeta Wyhorcza", 11 .10.2000. H Konstytucja RP z 1997 r., art. 227. 9 R. Tllpin. Ztlmoc/i IW NBP - j (/ki t.all/ach .') , ,.Gai'.cla Wyborcza", 6.12 .2000 ; O. Rosali , Byl czas Prt'Z{'!Ul , rert1 ~ c :aJ Rady. "G ,UCI<I Wyborczit" . I) .0.' .1998. 7.

(8) Andrzej PnłS{'k. cje służące jej realizacji, niezależne od rządu. Dlaczego inne waż.ne subpolityki ekonomiczne nie posiadają analogicznych instytucji i uregulowań prawnych') Kto odpowiada w Polsce np. za stan bezrobocia, deficyt handlowy, zadłużenie. kraju i stan sektorów gospodarczych,. stopień zagrożenia środowiska. natural-. nego, system edukacji i ochrony zdrowia itd.'). 4. Polityka plenl,ina w Polsce w okresie transformacJI systemoweJ Realizowana w okresie transformacji systemowej polityka pieniężna oraz budżetowa były głównymi siłami sprawczymi obecnej sytuacji gospodarczej Polski. Polityka pieniężna charakteryzowała się utrzymywaniem bardzo wysokich stóp procentowych, znacznie przewyższających aktualną stopę inflacji. To utrzymywanie przez cały okres transformacji najwyższych w świecie realnych stóp procentowych'" spowodowało zasadniczą barierę restrukturyzacji polskich przedsiębiorstw i w konsekwencji obniżenie ich konkurencyjności. W rezultacie obniżyl się potencjał produkcyjny i eksportowy polskich firm, który nic został zrekompensowany działalnością firm z kapitałem zagranicznym. Stqd też się bierze zwiększający się stale deficyt budżetowy, bilansu obrotów bieżących, bilansu handlowego i płatniczego oraz naplyw kapitału spekulacyjnego i nadmierna aprecjacja zlotówki. Jedne z najwyższych w świecie, jakimi są realne stopy procentowe w Polsce, Si! niezgodne z zasad,! symetrii między stoP'! inflacji a stopą procentową i stanowią patologię polskich finansów publicznych. Hamują one rozwój gospodarczy Polski i wydłużaj,! okres niezbędny do odrobienia dystansu dzielącego Polskę od krajów UE. Zdumienie budzi również praktyka zadłużania się NBP poprzez emisję wysoko oprocentowanych obligacji, a następnie lokowanie tych środków w papierach wartościowych rządu amerykaJlskiego na znacznie gorszych warunkach oprocentowania. Jakie konsekwencje poniósł prezes NBP za tak "cfektywru( działalność?. Wysokie stopy procentowe powodują również zjawisko gry banków komercyjnych z NBP zamiast kredytowania obarczonej wysokim ryzykiem polskiej gospodarki. Zakup obligacji daje bowiem pewne i wysokie zyski, podczas gdy przy kredytowaniu sektorów gospodarczych występuje zawsze ryzyko kredytowe. Restrykcyjna polityka pienięż.na NBP w warunkach deficytu finansów publicznych stanowi kombinację stwarzającą warunki do wywołania kryzysu finansowego. Wysokie stopy procentowe przyciągają kapitał spekulacyjny, który rekompensuje deficyt rachunku obrotów bieżących handlu zagranicznego, ale równocześnie powoduje aprecjację złotówki oraz osłabia eksport i wzmacnia import. W ten sposób mechanizm ten potęguje nierównowagę zewnętrzną pol10. S, l),}browski, OlmiŻYl' stopy procentowe, "Rzeczpospolita", 24,11.1998..

(9) w okresie. skiej gospodarki". W tych warunkach wysokie stopy procentowe skutecznie obniżają popyt wewnętrzny. Dlatego jedynie eksport na rynki UE umożliwia polskim firmom sprzedaż ich towarów, a tym samym od tego eksportu uzależ nionejest tempo wzrostu polskiej gospodarki . W ten sposób dynamika wzrostu po lskiej gospodarki uzależnia się od dynamiki popytu i rozwoju krajów UE, li brak s pójnej polityki pieniężnej i budi.etowej oraz towarzysz,)ce im procesy gospodarcze wzmacniają zagrożenie kryzysowe polskiej gospodarki". Te negatywne konsekwencje blędnej polityki monetarnej dały impułs do formułowania przez wielu ekonomistów, nawet z opcji liberałnej, postułatów zasadniczej zmiany dotychczasowej polityki pieniężnej". W okresie transfonnacji polityka rozwoju była traktowana marginesowo zarówno w sferze programowej, jak i w praktyce władz rZ'ldowych , za wyjąt kiem rZ'ldów lewicowych. SI uszny jest pogłąd J. Szomburga, że .,bez aktywnej polityki rozwoju nie zw ięk szy my istotnie konkurencyjności poł sk ich przedsię biorstw i nie przyciągniemy kapitału zagrani cznego na skałę, która jest nam potrzebna" do zniwełowania dystansu dziełącego Poł skę od UE". Brak programowania rozwoju wpływa negatywnie nic tylko na gospodarkI', ale także na świadomość elit, a zwłaszcza społeczcIistwa . Tral'ncjest spo strzeże nie J. Szomburga, że poczucie, iż państwo nie robi tego. co powinno w odniesieniu do gospodarki - ale tak że do nauki i techniki, szkołnictwa, ochrony środowiska, kultury - przeradza się w niechęć , czy nawet wrogość do polityki makroekonolt1icznej ' ~ . Należy przypomnieć, że. UE załeciła przyjęcie przez Połskę jej standardów w zakresie programowania rozwoju społeczno-ekonomicznego i regionalnego". Zdaniem UE niezbędne jest opracowanie narodowego płanu rozwoju, a w jego ramach sześciu narodowych strategii ro zwoj u, a mianowicie: rozwoju regionalnego, zatrudnienia i zasobów ludzkich, rolnictwa i rozwoju terenów wiejskich, rybolówstwa, ochrony środowiska i rozwoju transportu. Te substrategie rozwoju winny posiadać wsparcie łogistyczne w postaci programów operacyjnych posiadających konkretne żródla finan sowania, w tym głównie budżetowe. Powszechnic brakuje umiejętno śc i i naw yk u patrzenia na pań stwo jako tw órcę, promotora i egzekutora polityki rozwoju skierowanej na wzmocnienie infrastmktury technicznej, kapitału ludzkiego,jakości i zasięgu działania rynków, zasobów umiejętności przedsiębiorców, infrastruktury informacyjnej biznesu i społeczeństwa, promocji eksportu itp. Społeczeństwo, majqc poczucie, że pań stwo nie potrafi zwiększyć konkuren cyj n ośc i naszej gospodarki ani przedłl. J. Jankowiak. Do dl'slabiliZ(I(ji przez ,\,tabili:mjf. "R zcnpospol ił"", l X. l O.2000 .. Tamie. 13 J. Szomburg, W stroI/f polityki rozwoju, "R zC\.'i'.pospol ila", 30.03.1999; S. l)'lhrowsk i, op. cif. 14 J. Szomhurg, op. cif .. 12. \5 Tamże.. J. Sz.lachta, Nowy etap pro1;ramowllnia rozwoju r('giollabU'go IV Pol,\'(.: (! - Narodowa Strategia Rozwoju Re giollahll'go na Iflta 20()()-200ó, "R ozwój Rcgional ny" nr I (4), 2000. 16.

(10) Andr::,{'j Prusck stawić przekonującej, całościowej wizji działań w tym kierunku jest skłonne negatywnie postrzegać politykę makroekonomicZl1q mimo jej formalnej logiczności. Schemat: liberalizacja - stabilizacja - niskie podatki nie przekonuje i nie. jest skuteczny. Zupełnie inna byłaby sytuacja, gdyby polityce makroekonomicznej oraz polityce podstawowych reform instytucjonalnych towarzyszyła rozwinięta polityka rozwoju, tworząc jedną spójnq całościowq politykę gospodarczą. Chodzi o przyjazmj politykę rozwoju, która wzmacnia, rozszerza i poprawia działanie państwa, a jednocześnie uzupełnia go o tzw. dobra publiczne - niezbędne do rozwoju, których rynek sam nie jest w stanie dostarczyć. W tym podejściu państwo nie jest sprawcą rozwoju, ale jego katalizatorem". Nie zastępuje rynku, ale jest dla niego partnerem dbającym o jego rozwój, a jednocześnie uzupełnia go tam, gdzie to konieczne. Zdaniem J. Szomburga kreowanie polityki rozwoju przychodzi z takim trudem nowej elicie politycznej z wielu powodów: - pierwszym jest odrzucenie wszelkiego planowania rozwoju jako formy interwencji patistwa, a więc działania szkodliwego dla gospodarki rynkowej. Było to efektem swoistej alergii politycznej wskazującej jednocześnie na niski poziom znajomości funkcjonowania nowoczesnej gospodarki rynkowej, w tym zwłaszcza. UE:. była naturalna sekwencja procesów transformacji. Aby wzmacniać, pogłębiać i poprawić jakość działania rynków, trzeba najpierw te rynki mieć. Polityka rozwoju powinna się zatem pojawić po wprowadzeniu minimum reform instytucjonalnych, a nie przed - inaczej byłaby mało produk-. - drugim powodem. tywna: - trzecim powodem jest szczupłość kasy publicznej. Polityka antyinflacyjna spowodowała osłabienie i tak już niskich dochodów państwa. W tej sytuacji polityka rozwojowa nie mogła mieć dużego rozmachu: - czwartym powodem jest doświadczenie i wyobrażenia o prowadzeniu polityki elit odpowiedzialnych za politykę gospodarczą po stronie szeroko rozumianego obozu posolidarnościowego. Sposób wyłonienia elit odbiegał od standardów obowiązuj'lcych w zwykłych czasach, zwykłej demokracji. Tworzyli je opozycyjni działacze związkowi i polityczni oraz akademiccy, bez odpowiednich kwalifikacji i praktyki w zarządzaniu gospodark'l. A polityka rozwoju opiera się właśnie na rozumieniu realnej gospodarki. Prorozwojowe poglądy jednego z czołowych przedstawicieli opcji liberalnej świadczą o kryzysie ideologicznym tej opcji, powstałym w konfrontacji z katastrofalnymi wynikami ekonomicznymi i społecznymi jej polityki ekonomiczne] . Pierwsza dekada nowego stulecia winna być w Polsce okresem dynamicznej polityki rozwoju, aby moi.na było zmniejszyć dystans w stosunku do krajów UE •. j. 71. Szomburg, op. cit..

(11) ". piellięż nej. w okresie. oraz skorzystać z oferowanych nam funduszy pomoco wych. Niezb~dna jest polityka przemysłowa i regionalna państwa i regionów oraz system informacji rynkowej, wsparcie marketingowe i promocyjne . uslugi doradcze i system szkoleń itp . W te nowoczesne subpolityki powinno się za angażown ć pa,istwo . Uważam również, że bez stworzenia nowoczesnych sektorów gospodarczych Polska nie będzie w stanie rozwiązać swoich zasadniczych problemów ekonomicznych i społecznych, w tym zw laszcza bezrobocia. Nie przezwycię i.ymy tych problemów opierając się wylącznie na proeksportowych inwest ycjach zagranicznych. Niezbędne jest wykreowanie polskich proeksportowych sektorów gospodarczych posiadaj'lcych międzynarodow'l konkurenc yjnoś ć. W przeciwnym przypadku będziemy mieli tzw. gospodarkę dualną, w której sektory zdominowane przez kapital zagraniczny będ'l mialy charakter proeksportowy natomiast polskie firmy o ni sk iej konkuren cyj nośc i i nowoczes ności będą nastawione na rynek lokalny. Polityka rozwoju wymaga zasadniczej rewizji polityki pienię żnej i budże towej. aby zaistniały warunki jej rozw oju. W istniejącym obecnie modelu polityki pieniężnej polityka rozwoju oraz jej cele nie mają szans reali zacji. W obecnej sy tuacji międzynarod owej wszystkie kraje. na czele z USA. staraj'l się ożywić popyt i rozwój gospodarczy i w tym celu obniżaj', stopy procentowe. Pol ska jest w tym zakresie wyjątkiem i 7. uporem godnym slusznej sprawy kontynuuje restrykcyjną politykę pieniężną. Tymczasem stosuiąc się do zasady symetrii międ zy inllacją a stopami procento wymi należy dążyć do szybkiego obn iżenia stóp procentowych, obecnie do poz iomu około 10% .. 5. Wnioski. końcowe. I. Nowoczesna polityka gospodarcza winna pos iadać charakter holistyczny i nie może bazować wyłączn ie na polityce pieniężnej i budżetowej, które są jedynie instrumentami s lu żący mi do realizacji hierarchi cznie wyższych celów gospodarczych i społecznych. 2. Cele polityki pieniężnej i fiskalnej winny być rozszerzone i skoordynowane z innymi celami polityki społeczn o -ekonomi cz n ej. które s ą w hierarchii wyższymi celami nil. np . wysokie tempo rozwoju gospodarczego i standard życ ia s poleczeństwa .. 3. Polityka pieniężna i budżetowa mające charakter restrykcyjny prowadz,! do destabilizacji gospodarczej i spolecznej państwa czyli efektów sprzecznych ze swoimi celami. Polsk a jest w tym względzie klasycznym przykładem tej rozbieżności ce lów. 4. Dominacja cełów polityki pieniężnej , w warunkach transformacj i systemowej i ogromnych potrzeb restrukturyzacyjnych ,jest błędem systemowym, który będzie c iążył nad polską gospodarką przez dlugi okres. 5. Sprzedaż dominującej części polskiego systemu bankowego kapitalowi zagranicznemu był systemowym blędem , który utrudniał będzie prowadzenie.

(12) Andrzej Prrlsek. polityki rozwojowej i pieniężnej p"listwa polskiego, gdyż cele ekonomiczne banków nie będą się pokrywały z celami planu rozwoju po lsk iej gos podarki. 6. Błędem systemowym było odrzucenie w procesie transformacji systemowej wszelkiej plan owości rozwoju i zastqpienie jej polityk~ pieniężn'l i budżetową. Stosownie do zaleceń UE nal eży opracow ać Narodowy Plan Rozwoju Polski, w którym ce le polityki pieniężnej i bud żetowej winny być podporz~d kowane celom rozwojowym . 7. W Polsce istnieje konieczność przeprowadzenia reformy dochodowej, gdyż istniej,!ca dysproporcja między wysokim poziomem cen a ni skimi płacam i stanowi przyczynę bariery popytu, która hamuje rozwój gospodarczy i ograniczenie bezrobocia . Niski poziom płac w Pol sce stanowi również. barierę integracji z krajami UE, kt óre obawiają się w tyc h warunkach nadmiernej migracji siły roboczej. 8. Niezależność NBP i Rady Polityk i Pieniężnej przekroc zy ła dopuszczalne granice i jest to ewenement na tle krajów UE . Tę nielogic zność należy jak najszybciej zlikwidować . Nie może w Polsce istnieć organ nic za le żn y od najwy ż szej władzy, tj. Sejmu RP. 9. Wieloletnie kontynuowanie restrykcyjnej polityki monetarnej i fiskal nej doprowadziło Polskę na skraj zapaści ekonomicznej, która jest ratowana wyprzedażą majątku narodowego oraz najwy ższy mi na świecie stopami procentowymi. 10 . Bardzo wysokie realne stopy procentowe przyc iąg ają k ap itał spekulacyjny, który równoważy dericyt obrotów bieżących bilan su handlowego , ale rów nocześ nie drenuje polski rynek k apitałowy, pozbawiając go kapitału na cele •. rozwoJowe.. II. Wysokie realne stopy procent owe w Polsce powoduj ,! coraz większe zad łużanie się po lskil'h spółek za granicą. poziom zadłużenia równa się wielk ośc i rezerw dewi zowych państwa . 12 . Re strykcyjn ość polskiej polityki finansowej nic sprzyja rozwojowi polskiej gospodarki , a tym samym nie stwarza warunków do zmniejszania d ystansu w stosunku do krajów UE. 13. Restry kcyj na polityka fin ansowa była główn,! siłą sprawczą upadku większości sektorów produkcyjnych polskiej gospodarki. W rezultacie tego typu polityki ekonomicznej obserwujemy dcindustrializację polskiej gospodarki i rosnące bezrobocie. 14 . Upadek po lskich sektorów prod uk cyj ny ch tylko w małej częśc i zostal zrekompe nsowan y przez inwest ycje p rod ukcyj ne kapitalu zagranicznego, g łównie w specjalnyc h strefach ekonomicznych . W kon sekwencji wielkość i wartość produkcj i przeznaczonej na e ksport jest ni ska, a jej struktura jest nienowoczesna. Stąd też efektywn ość polskiego eksportu uległa wyraźnemu spadkowi. 15. Długookre so w'l równowagę bilansu handlowego i płatniczego mo7.na będzie osiągnąć jedynie w warunkach rozwoju gospodarczego . niskich stóp.

(13) C-!...-'---'-''-'. · w okresie trtln.\ formacji .... procentowych, podnoszenia konkurencyj no ści produkcyjnych sektorów gospodarczych i prowadzenia polityki przemysIowej państwa nastawionej na stworzenie proeksportowej struktury gospodarczej. 16. W rezultacie stosowania utopijnych koncepcji gospodarki wolnorynkowej i negowania koniecznośc i planowania w warunkach rynkowych utraciliśmy zdolność do skutecznego przeprowadzania reform systemowych i restrukturyzacji polskiej gospodarki. W ten sposób powstał najważniejszy probłem społeczny polskiej gospodarki ,jakim jest olbrzymie i rosnące bezrobocie rejestrowane oraz ukryte na obszarach wiejskich i malych miast. Monetary Policy DJlemmas during Połand's Systemie Transformatlon This article analyses the role of Polish monet<lry policy, what was cxpected ol' ił, and what its results were dur ing the systemie transformati on. In this period , Polish monelZlry polk y, based as it was solelyon conlrol of the moncy supply and Ihe bud gel , has been biased and has shown systemie errors . Monelary and budgetary policy needs to be lockcd inlo, and coordinatcd wilh, ovcrall policies for social and economic growth and deve,lopment Ihat arc in linc with Ihe directives ilnd praclices lhat upply across Ihe European Union. The continuation ot' current monet ary lmd budgcrary policy mu)' Ic ad to a crisis in publi,; finances, huge unemployTl1t:Ilt, and missed opportllllitics to bridge Ihe gap separat ing Poland from Ihe EU ..

(14)