• Nie Znaleziono Wyników

Rozprawy doktorskie : streszczenia autoreferatów.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Rozprawy doktorskie : streszczenia autoreferatów."

Copied!
15
0
0

Pełen tekst

(1)

Rozprawy doktorskie : streszczenia

autoreferatów.

Biuletyn Polonistyczny 5/15, 45-58

(2)

I I KOZРКА WY DOKTORSKIE ( s t r e s z c z e n i a a u t o r e ŕ e r a t ó w ) Z o f i a W o ł o s z y ń s k a : Komedia o b y c z a j o w a w a r s z a w s k a . E d y c j a , o p r a c o w a n i e i w s t ę p . P r o m o t o r p r o f , d r J . K o t t . R e c e n ­ z e n c i : p r o f , d r Z . L i b e r a (UW) i p r o f , d r M . P i s z c z k o w s k i ( U n i ­ w e r s y t e t J a g i e l l o ń s k i ) / I n s t y t u t B a d ań L i t e r a c k i c h 1 9 6 2 . Ce le m p r a c y b y ł o z b a d a n i e t w ó r c z o ś c i s c e n i c z n e j a u t o r ó w d r u ­ g o r z ę d n y c h i a n o n im o w y c h z l a t 1 7 7 4 - 1 7 8 8 , s p o ś r ó d d o m i n u j ą c y c h w r e p e r t u a r z e p u b l i c z n e g o t e a t r u k o m e d i i o b y c z a j o w y c h . A u t o r c e c h o d z i ł o o o d p o w i e d ź na p y t a n i e , j a k a b y ł a g e n e z a t e j b o g a t e j l i c z e b n i e , p o p u l a r n e j t w ó r c z o ś c i k o m e d i o w e j , o r a z j a k ą t a s p u ś c i z n a - z u p e ł n i e p r a w i e p o m i n i ę t a w d o t y c h c z a s o w y m s t a n i e b a d a ń - o d e g r a ł a r o l ę w p r o c e s i e u m a c n i a n i a s i ę p i e r w ­ s z e j p o l s k i e j s c e n y . S p r a w ą d r u g ą b y ł a p r ó b a w y k r y c i a pewnych p r a w i d ł o w o ś c i r o z w o j o w y c h , w a ż n y c h z p u n k t u w i d z e n i a p ó ź n i e j ­ s z e j e w o l u c j i p o l s k i e j k o m e d i i o b y c z a j o w e j . Z a d a n i e w y j a ś n i e n i a p r o c e s u r o z w o j o w e g o l i t e r a t u r y d r a m a t y c z ­ n e j O ś w i e c e n i a k a z a ł o s k i e r o w a ć uwagę n i e t y l k o na same t e k s t y d r a m a t y c z n e , a l e t a k ż e na i n s t y t u c j ę t e a t r u p u b l i c z n e g o . Za p u n k t z w r o t n y w r o z w o j u s c e n y n a r o d o w e j u z n a n e z o s t a ł o uchwa­ l e n i e p r z e z s e j m w r o k u 1 7 7 4 p r z y w i l e j u t e a t r a l n e g o . T e a t r p r z e ­ s t a ł byó wów cza s i n s t y t u c j ą p r z y d w o r s k ą , n a r z ę d z i e m k r ó l e w s k i e ­ go o ś r o d k a r e f o r m , a s t a ł s i ę c z ę ś c i ą s k ł a d o w ą p r z e d s i ę b i o r ­ s t w a d o c h o d o w e g o . Zmiana m o d e l u o r g a n i z a c y j n e g o t e a t r u , j e g o w i ę k s z e u z a l e ż n i e n i e od n a p ł y w u i g u s t ó w z r ó ż n i c o w a n e j p u b l i c z ­ n o ś c i w d a l s z y c h k o n s e k w e n c j a c h o k r e ś l i ł o t a k ż e k i e r u n e k ewo­ l u c j i d r a m a t o p i s a r s t w a . S c e n a p o l s k a w c h w i l i p o w s t a n i a w r . 1 7 6 5 , o g r a u i c z o n a ś c i ś l e w y t y c z o n y m p r o g r a m e m d y d a k t y c z n y m , z a c z y n a o b e c n i e s z u k a ć wzo­ rów p r z e d e w s z y s t k i m w s w o b o d n i e j d z i a ł a j ą c y c h s c e n a c h o b c y c h , w c h o d z ą c y c h w s k ł a d w a r s z a w s k i e j a n t r e p r y z y t e a t r a l n e j . Ta r y ­ w a l i z a c j a i z a b i e g i o p u b l i c z n o ś ć z m u s z a ł y k i e r o w n i c t w o do wy­ s z u k i w a n i a c o r a z t o nowych a t r a k c j i t e k s t o w y c h i i n s c e n i z a c y j ­ n y c h . Z d r u g i e j s t r o n y p r o w a d z o n a od p o c z ą t k u p r o p a g a n d a pisa** n i a d l a n o w o p o w s t a ł e j * s c e n y p o l s k i e j i p o p u l a r y z o w a n i e na j e j u ż y t e k z n a n e j m e t o d y a d a p t a c j i p o w o ł a ł y l i c z n y , p o w i ę k s z a j ą c y s i ę z r o k u na r o k , z a s t ę p r o d z i m y c h " d r a m a t y k ó w ” .

(3)

W s z y s t k i e t e c z y n n i k i w p ł y n ę ł y na p o w s t a n i e nowyc h k i e r u n k ó w w r e p e r t u a r z e s c e n y p o l s k i e j , w ś r ó d n i c h na p i e r w s z e m i e j s c e p o d w zg lęd em l i c z e b n o ś c i wysuwa s i ę z e s p ó ł w y o d r ę b n i o n y p r z e z a u t o r k ę j a k o " k o m e d i a o b y c z a j o w a w a r s z a w s k a " . W y r ó ż n i k t e n , p o s i a d a j ą c y c h a r a k t e r p o m o c n i c z y , z a s t o s o w a n y z o s t a ł w c e l u ł a t w i e j s z e g o u j ę c i a s p e c y f i c z n i e p o l s k i e j o d m ian y k o m e d i i oby­ c z a j o w e j , r o z w i j a j ą c e j s i ę w w a r u n k a c h s t a n i s ł a w o w s k i e j War­ s z a w y , k o m e d i i w y r o s ł e j z r o d z i m e g o z a p o t r z e b o w a n i a i o d t w a r z a ­ j ą c e j " m o d n e ” o b y c z a j e w i e l k o m i e j s k i e j s t o l i c y . R o z p r a w a i l u ­ s t r u j e , d z i ę k i j a k i m z a b i e g o m a d a p t a c y j n y m s z t u k i r ó ż n e g o p o c h o ­ d z e n i a i o r ó ż n e j s t r u k t u r z e u p o d a b n i a ł y s i ę w w e r s j i p o l s k i e j ; za p r z y k ł a d t y p o w e j p r a k t y k i a u t o r ó w p o l s k i c h p o s ł u ż y ł m. i n # " Ś l u b modny" M o l i e r e ' a - B o g u s ł a w s k i e g o i " B a ł a m u t modny" Dan~ c o u r t a - M y c i e l s k i e g o . Z n a j w i ę k s z y m t a l e n t e m u p r a w i a ł t e n t y p a d a p t a c j i F r a n c i s z e k Z a b ł o c k i , a l e t a k ą samą m e t o d ę s t o s o w a ł a l i c z n a r z e s z a " p o m n i e j s z y c h " l u b d o t ą d n i e r o z p o z n a n y c h a u t o ­ r ó w . P o d o b n ą t e c h n i k ą t w o r z y l i t a k ż e k o m e d i o p i s a r z e u z n a n i z a o r y g i n a l n y c h j a k n p . J . D r o z d o w s k i i G . B r o n i s z e w s k i . W r o z p r a w i e duży n a c i s k p o ł o ż o n y z o s t a ł na u s t a l e n i e s t o s u n ~ ku m i ę d z y o b r a z e m Warszawy i " t o w a r z y s t w a " w a r s z a w s k i e g o z ko~ m e d i i o b y c z a j o w y c h a r z e c z y w i s t y m w y g l ą d e m ó w c z e s n e j s t o l i c y o Z e b r a n e p r z e k a z y p a m i ę t n i k a r s k i e , o p i s y , n o t a t k i - a w i ę c do= s t ę p n a d z i ś d o k u m e n t a c j a - w e r y f i k u j ą p r z e d s t a w i o n y w o m a w ia n e j g r u p i e k o m e d i i o b r a z Warszawy i w i e l k o m i e j s k i e g o o b y c z a j u j e j m i e s z k a ń c ó w . A u t o r c e p r a c y z a l e ż a ł o g ł ó w n i e na z b l i ż e n i u n a j = b a r d z i e j t y p o w y c h p r z e d s t a w i c i e l i Warszawy s t a n i s ł a w o w s k i e j - f i r c y k a i damy m o d n e j , b ę d ą c y c h t a k ż e gł ów n y m i b o h a t e r a m i a n a ­ l i z o w a n y c h k o m e d i i . Komedie o b y c z a j o w e o d z w i e r c i e d l a j ą c e ś r o ­ d o w i s k o modne Warszawy n a j c z ę ś c i e j b e z w y r a ź n e g o k o m e n t a r z a p o ­ t ę p i a j ą c e g o s t a ł y s i ę w s p ó ł c z e ś n i e o b i e k t e m k r y t y k i . ( P r z e g l ą d g ł o s ó w k r y t y c z n y c h o r e p e r t u a r z e s c e n y w a r s z a w s k i e j od " A u t o r a k o m e d i i " B o ho m ol c a a ż po w y p o w i e d z i J e z i e r s k i e g o p r z e d s t a w i o n y z o s t a ł w o d d z i e l n y m r o z d z i a l e ) . W d a l s z e j c z ę ś c i p r a c y a u t o r k a p r ó b o w a ł a z d a ć s p r a w ę z nowych na g r u n c i e p o l s k i m d o ś w i a d c z e ń a r t y s t y c z n y c h . U t r z y m u j ą c j a k o z a s a d n i c z e p o l e o d n i e s i e ń k o m e d i ę t y p u Bohomolcowego s t a r a ł a s i ę w s k a z a ć na r ó ż n i c e w s t r u k t u r z e d r a m a t u r g i c z n e j m ię d z y k o ­ m e d i a m i B o h o m o lc a i j e g o b e z p o ś r e d n i c h k o n t y n u a t o r ó w ( ( j a k K r a

(4)

-s i c k i l u b K o -s -s a k o w -s k i ) a k o m e d i a m i " w a r -s z a w -s k i m i " . K ó ż n i c e t e b y ł y n a s t ę p s t w e m m . i n . z m ia ny p o j ę ć o r o l i t e a t r u i d r a m a t u o r a z o d r z u c e n i a p r z e z m ł o d s z ą g e n e r a c j ę k o m e d i o p i s a r z y w ą sk o p o j ę t y c h z a ł o ż e ń d y d a k t y c z n y c h . J a k o c e c h y w y r ó ż n i a j ą c e a n a l i ­ z o w a n ą g r u p ę k o m e d i i w y m i e n i o n e z o s t a ł y : r o s n ą c a n i e c h ę ć do p r y n c y p i a l n e j k r y t y k i i p r o g r a m o w e j s a t y r y , n a j s k r a j n i e j u w i ­ d o c z n i o n a w n a p ł y w i e s z t u k o c h a r a k t e r z e c z y s t o ro zr y w k o w y m . P o c z e s n e m i e j s c e z d o b y ł a s o b i e f a r s a , c h a r a k t e r y s t y c z n i e z a ­ w a ż y ł p o w r ó t A r l e k i n a . R ó w n o c z e ś n i e w k o m e d i a c h " w a r s z a w s k i c h " o b s e r w u j e s i ę i n w a z j ę r e a l i ó w , s c e n e k r o d z a j o w y c h i p o s t a c i c h a r a k t e r y s t y c z n y c h d l a s t o s u n k ó w o b y c z a j o w y c h s t o l i c y o r a z w i ę k s z ą ś m i a ł o ś ć w p o d e j m o w a n i u t e m a t y k i e r o t y c z n e j . W u p r o s z c z e n i u t e n k i e r u n e k e w o l u c j i k o m e d i i o k r e ś l i ć można j a k o k i e r u n e k na r e a l i z m , a l b o j a k o ż y w i o ł o w ą d ą ż n o ś ć do z m n i e j s z e n i a r ó ż n i c y m i ę d z y o b r a z e m ś w i a t a r z e c z y w i s t e g o a ob­ r a z e m ś w i a t a w k o m e d i i . Za w a ż n ą w s k u t k a c h u z n a n a z o s t a ł a z a ­ z n a c z a j ą c a s i ę w y r a ź n i e z m i a n a p o s t a w y a u t o r ó w m ł o d s z y c h , z p o s t a w y d y d a k t y c z n o - m e n t o r s k i e j na p o s t a w ę o b s e r w a t o r a , c z a ­ sem z a z n a c z a j ą c e g o d y s k r e t n i e s w o j e s t a n o w i s k o , c z ę ś c i e j i n d y - f e r e n t n e g o , t o l e r a n c y j n e g o l u b i r o n i c z n e g o . P r z e s t a j e o b o w i ą ­ zywać c h a r a k t e r y s t y c z n a d l a s z t u k B o ho m o lc a z a s a d a k o n t r a s t o ­ w a n i a c h a r a k t e r ó w i p o s t a w p o s t a c i k o m e d i o w y c h . M ł o d s i a u t o ­ r z y z a m i a s t k a r y k a t u r o k r e ś l o n y c h p r z y w a r i a b s t r a k c y j n y c h mo­ d e l i u c i e l e ś n i a j ą c y c h c n o t ę w p r o w a d z a j ą do s w y c h k o m e d i i po ­ s t a c i e c h a r a k t e r y s t y c z n e , b a r d z i e j p o d w z g l ę d e m p s y c h o l o g i c z ­ nym p r a w d o p o d o b n e , b l i ż s z e r z e c z y w i s t e m u w y g l ą d o w i c z ł o w i e k a w r ó ż n y c h s y t u a c j a c h o b y c z a j o w y c h . Л' w i ę k s z o ś c i k o m e d i i " w a r ­ s z a w s k i c h " b r a k p o s t a c i p o z y t y w n y c h w dawnym r o z u m i e n i u , p o ­ s t a c i e c n o t l i w y c h r e z o n e r ó w t r a c ą s w o j e d o t y c h c z a s o w e z n a c z e ­ n i e l u b n a w e t s p e ł n i a j ą r o l ę k o m i c z n ą . Do c e c h c h a r a k t e r y z u ­ j ą c y c h om aw ia n ą g r u p ę k o m e d i i z a l i c z o n o r ó w n i e ż z e r w a n i e z r e ­ s p e k t o w a n y m p r z e z Bohomolca r y g o r e m " p r z y s t o j n o ś c i " o r a z s p r z e ­ n i e w i e r z e n i e s i ę u ś w i ę c o n e m u p r z e z t e o r e t y k ó w s c h e m a t o w i z a ­ k o ń c z e ń . P r z e d s t a w i o n e w r o z p r a w i e r o z l u ź n i e n i e z b y t k r ę p u j ą c y c h t e a t r na k az ów n o r m a t y w n y c h w p ł y n ę ł o na z n a c z n e o ż y w i e n i e r e p e r t u a r u . S c e n a n a r o d o w a z y s k a ł a n i e z b ę d n y , s t a ł y d o p ł y w a t r a k c y j n y c h d l a s z e r o k i e j p u b l i c z n o ś c i t e k s t ó w . W z e s p o l e omówionych u t w o 47

(5)

-rów s k u p i ł o s i ę w i e l k i e d o ś w i a d c z e n i e k o m e d i o p i s a r s t w a p o l s k i e ­ g o ; wpływ nowych t e n d e n c j i k o r z y s t n i e z a w a ż y ł na t w ó r c z o ś c i Z a b ł o c k i e g o i s t a n o w i ł wa żny e ta ,p e w o l u c j i , k t ó r e j s z c z y t o w y m p u n k t e m m i a ł o s i ę s t a ć k o r a e d i o p i s a r s t w o F r e d r y . Z b i g n i e w Ż a b i c k i : Z p r o b l e m ó w i d e o l o g i i i e s t e t y k i p o z y t y w i z m u * P u b l i c y s t y k a e m i g r a c y j n a J ó z e f a T o k a r z e w i c z a - H o - d i e g o na t l e p r ą d ó w e p o k i . P r o m o t o r : p r o f , d r K.Wyka ( I B L ) . R e c e n z ’e n c i : p r o f . d r J . K r z y ż a n o w s k i ( IBL) i p r o f * d r S. M or aw ­ s k i (UW). I n s t y t u t B a d a ń L i t e r a c k i c h - Warszawa 1 9 6 2 . W p u b l i c y s t y c e T o k a r z e w i c z a s z c z e g ó l n i e i n t e r e s u j ą c y j e s t j e j o k r e s w o z e s n y , od o h w i l i w y j a z d u H o d i e g o po p o w s t a n i u s t y c z n i o w y m na e m i g r a c j ę , do r . 1 8 8 2 , t j . do c h w i l i j e g o p o ­ w r o t u « P a r y ż a do k r a j u * W o k r e s i e tym T o k a r z e w i c z b y ł jed nym

z n a j r u c h l i w s z y c h i n a j b a r d z i e j r a d y k a l n y c h p o l i t y k ó w l e w i c o ­ wego od ła m u e m i g r a c j i p o s t y c z n i o w e j . Ta r a d y k a l n a d r o g a p o l i ­ t y c z n a ur yw a s i ę w c h w i l i wybuchu w o jn y f r a n c u s k o - p r u s k i e j ; w c z a s i e w o j n y T o k a r z e w i c z z g ł o s i ł s i ę do G w a r d i i N a r o d o w e j , n a s t ę p n i e j e d n a k n i e t y l k o odmówił j a k i e j k o l w i e k pomocy k o - m u n a r d o m , a l e n a w e t z e z w o l i ł na p o ł o ż e n i e sw eg o p o d p i s u pod a p e l e m wydanym 1 7 k w i e t n i a 1871 r . w W e r s a l u p r z e z u r z ę d u j ą ­ c ą ta m K o m i s j ę T y mc zas o w ą E m i g r a c j i P o l s k i e j . P u n k t e m w y j ś c i a r a d y k a l n y c h p r z e m y ś l e ń T o k a r z e w i c z a b y ł a o c e n a p o w s t a n i a 1863 r . P o w s t a n i e t o u j m o w a ł j a k o r u c h l u d o w y , n i e t y l k o n a r o d o w y , a l e p r z e d e w s z y s t k i m s p o ł e c z n y , z r o d z o n y z p o t r z e b i p r a g n i e ń mas w y z y s k i w a n y c h . K o n s e k w e n c j ą p o l i t y c z ­ n ą t e g o r o d z a j u sąd ów o p o w s t a n i u b y ł a z d e c y d o w a n a a n t y u g o d o - w o ś ó . K o n s e k w e n c j ą f i l o z o f i c z n ą b y ł o z k o l e i u z n a n i e i d e i po«f s t ę p u h i s t o r y c z n e g o , a t a k ż e f a k t , i ż p u b l i c y s t a u j m o w a ł h i ­ s t o r i ę P o l s k i w k a t e g o r i a c h w a l k i k l a s , k o n f l i k t u m i ę d z y "wy­ z y s k u j ą c y m i ” a " w y z y s k i w a n y m i " . T o k a r z e w i c z ż y w i ł j e d n a k ż e z ł u d z e n i a , p o k r e w n e u t o p i o m H e r - c e n a i n a r o d n i k ó w r o s y j s k i e j , j a k o b y P o l s k a m o g ła o m iną ć w swym r o z w o j u s t a d i u m k a p i t a l i s t y c z n e , r z e k o m o " n i e s w o j s k i e " i " i m p o r t o w a n e " . Na t e n s t y l m y ś l e n i a n a k ł a d a ł a s i ę s t a r a t r a ­ d y c j a d e m o k r a c j i p o l s k i e j , G o s z c z y ń s k i e g o i L e s z k a D u n i n - B o r k o - w s k i e g o , w e d l e k t ó r e j d o m i n u j ą c ą c e c h ą c y w i l i z a c j i n a r o d o w e j j e s t a l t e r n a t y w a " k o s m o p o l i t y z m u " i " r o d z i m o ś c i " . P e w i e n wpływ na r o z u m o w a n i e T o k a r z e w i c z a w y w a r ł y t a k ż e p o g l ą d y P r o u d h o n a .

(6)

W n i o s k i e m p o l i t y c z n y m , j a k i z r o z w a ż a ń t y c h w y p r o w a d z i ł , b y ł o h a s ł o " f e d e r a c j o n a l i z m u " i " g m i n o w ł a d z t w a " . T o k a r z e w i c z u l e g a ł r ó w n i e ż wpływom n o w e j e p o k i : b y ł n i e t y l ­ ko a n t y k l e r y k a ł e m , a l e n i e j e d n o k r o t n i e p r e z e n t o w a ł s i ę w tym o k r e s i e n a w e t j a k o m a t e r i a l i s t a ; p o l e m i z o w a ć z m e s j a n i s t a m i , d o p a t r y w a ł s i ę m o t o r u h i s t o r i i w w a l c e k l a s , z k o l e i z a ś i n ­ t e r p r e t o w a ł t ę w a l k ę z p e r s p e k t y w y s w o i s t e g o " d a r w i n i z m u " * P r z y tym o s t a t n i m p r o b l e m i e j a s n o r y s u j e s i ę r ó ż n i c a , j a k a d z i e ­ l i m ł o d e g o T o k a r z e w i c z a od p o z y t y w i s t ó w w a r s z a w s k i c h , k t ó r z y w y p r o w a d z i l i z l e k t u r D a r w i n a i B u c k l e * a w n i o s k i e w o l u c j o n i - s t y c z n e i " o r g a n i c z n i k o w s k i e " • Ś w i a t o p o g l ą d T o k a r z e w i c z a w o k r e s i e 1 8 6 4 - 1 8 7 1 s t a n o w i ł w i ę c c h a r a k t e r y s t y c z n e , cho ć o d o s o b ­ n i o n e » z j a w i s k o p r z e j ś c i o w e p o m ię d z y r o m a n t y c z n y m i d e m o k r a t y c z ­ nym r e w o l u c j o n i z m e m a s p o s o b e m m y ś l e n i a w ł a ś c i w y m j u ż d l a " e p o ­ k i p o z y t y w n e j " . D a l s z e r o z d z i a ł y p r a c y d o t y c z ą k s z t a ł t o w a n i a s i ę ś w i a t o p o g l ą ­ du T o k a r z e w i c z a w o k r e s i e n a s t ę p u j ą c y m po k l ę s c e Komuny. P r z y ­ p a d e k T o k a r z e w i c z a j e s t bowiem b a r d z o z n a m i e n n y h i s t o r y c z n i e . N i e m a l w s z y s c y s z t a n d a r o w i p i s a r z e o k r e s u r e a l i z m u i p o z y t y w i z ­ mu po k l ę s c e p o w s t a n i a p r z e s z l i b a r d z o r y c h ł o na p o z y c j e p o z y ­ t y w i s t y c z n e , w k o ń c u z a ś , u p r o g u l a t d z i e w i ę ć d z i e s i ą t y c h , p e ­ r y p e t i e i c h p o d su m o w a ł k r y z y s ś w i a t o p o g l ą d o w y . T o k a r z e w i c z n a ­ t o m i a s t p r z e s z e d ł e w o l u c j ę i n n e g o r o d z a j u - od p r z e k o n a ń b l i ­ s k i c h m a t e r i a l i z m o w i , p o p r z e z m r z o n k i o o d r o d z e n i u " f i l o z o f i i s ł o w i a ń s k i e j " , k t ó r y m o d d a w a ł s i ę w l a t a c h s i e d e m d z i e s i ą t y c h , a ż do a k c e p t a c j i g e n e r a l n y c h z a s a d p o z y t y w i z m u . T o k a r z e w i c z , z w ł a s z c z a po u p a d k u Komuny, n i e b y ł m y ś l i c i e l e m o r y g i n a l n y m . P r z e w a ż a j ą u n i e g o " l o c i communes % co s p r a w i a , że p u b l i c y s t y k a t a o k a z u j e s i ę p o u c z a j ą c a j a k o m o d e l " p r z e c i ę t ­ n e j " ś w i a d o m o ś c i i d e o l o g i c z n e j t a m t e j e p o k i , w c i ą ż j e s z c z e z a ­ b ł ą k a n e j m i ę d z y t r a d y c j a m i r o m a n t y c z n y m i a p o z y t y w i s t y c z n y m s o j e n t y z m e m . W z w i ą z k u z tym p r a c a w d a l s z y c h sw y ch p a r t i a c h p r z e k s z t a ł ­ ca s i ę w swego r o d z a j u t y p o l o g i ę r ó ż n y c h p r o b l e m ó w f i l o z o f i c z ­ n y c h i e s t e t y c z n y c h , d o m i n u j ą c y c h w ś w i a d o m o ś c i e p o k i . Dokona ­ no t u t a j k o n f r o n t a c j i p u b l i c y s t y k i H o d i e g o z p o g l ą d a m i i n n y c h k r y t y k ó w p o l s k i c h ( C h m i e l o w s k i , K a s z e w s k i , T a r n o w s k i , C h l e b o ­ w s k i , S y g i e t y ń s k i , Bem), j a k r ó w n i e ż z p o g l ą d a m i a u t o r ó w t a ­ - 49

(7)

-k i c h , j a -k P r o u d h o n , C o m te , S p e n c e r , M i l l , S a i n t e - B e u v e , T a i n e , H e n n e q u i n , B r a n d e s , R e n a n , B r u n e t i è r e , Guyau* R o z d z i a ł y p o ś w i ę c o n e o m ó w i e n i u p u b l i c y s t y k i T o k a r z e w i c z a в l a t s i e d e m d z i e s i ą t y c h r o z p o c z y n a j ą s i ę od i n t e r p r e t a c j i h i - s t o r y c z n o - g e n e t y c z n y c h . P r a c a c h a r a k t e r y z u j e o s a m o t n i e n i e p o ­ l i t y c z n e H o d i e g o , k t ó r y po r o k u 1871 n i e m ógł j u ż - z p r z y ­ c z y n s u b i e k t y w n y c h i o b i e k t y w n y c h - n a w i ą z a ć ł ą c z n o ś c i z j a ­ k i m i k o l w i e k u g r u p o w a n i a m i r a d y k a l n y m i * W t y o h w a r u n k a c h p i s a r z o o r a z w y r a ź n i e j z b l i ż a s i ę do p o z y t y w i s t ó w * E w o l u c j a t a zamyka s i ę p r z y j a z d e m T o k a r z e w i c z a do P e t e r s b u r g a i w e j ś c i e m p u b l i ­ c y s t y w s k ł a d r e d a k c j i t a m t e j s z e g o " K r a j u ” . W p o g l ą d a c h p o l i t y c z n y c h T o k a r z e w i c z a p r z e m i a n y t e o d b i ł y s i ę p r z e d e w s z y s t k i m w p o z b a w i e n i u p r o g r a m u " g m i n o w ł a d z t w a " j e g o f u n k c j i e w o l u c y j n e j . H o d i p o c z ą ł w i ę c u t o ż s a m i a ó " g m i n o - w ł a d z t w o " z p o s t u l a t e m t w o r z e n i a r ó ź n y o h k o o p e r a t y w , s p ó ł e k r o l n y c h , i n a w e t s p o ż y w c z y c h . Tym nowym p r z e m y ś l e n i e m T o k a r z e ­ w i c z a t o w a r z y s z y ł o g ł o ś n e p o t ę p i e n i e Komuny p a r y s k i e j , a t a k i na s o c j a l i z m , a p r z e d e w s z y s t k i m p r o gr am o w e z e r w a n i e z t r a ­ d y c j a m i Gromad Ludu P o l s k i e g o . O s t a t n i a c z ę ś ó p r a c y , z a t y t u ł o w a n a " P r o b l e m y k r y t y k i l i ­ t e r a c k i e j p o z y t y w i z m u a p u b l i c y s t y k a J ó z e f a T o k a r z e w i c z a w l a t a c h 1 8 7 2 - 1 8 8 2 " , r o z b u d o w a n a z o s t a ł a n a j s z e r z e j . W c z ę ś c i t e j d o k o n a n o n a s z e r s z y m t l e porównawczym p r z e g l ą d u pr o b l em ó w n a j b a r d z i e j t y p o w y c h d l a e s t e t y k i p o z y t y w i s t y c z n e j . Osoba To­ k a r z e w i c z a s c h o d z i t u po t r o s z e na p l a n d a l s z y * N a t o m i a s t w o e n t r u m z a i n t e r e s o w a ń s t a j e po p r o s t u m y ś l e s t e t y c z n a t a m t e j e p o k i , a n a l i z o w a n a w z w i ą z k u z d z i e j a m i f i l o z o f i i i met od y s c j e n t y z m u . 2 t y c h r o z w a ż a ń h i s t o i y c z n o - p o r ó w n a w c z y o h w y p r o w ad z on y z o ­ s t a ł w n i o s e k n a t u r y o g ó l n e j : i ż s c j e n t y e m b y ł w e s t e t y c e d r u ­ g i e j połow y XIX w i e k u k i e r u n k i e m d o m i n u j ą c y m , a l e b y n a j m n i e j n i e j e d y n y m . Obok l i n i i s c j e n t y s t y c z n e j p r s e w i j a s i ę w tym c z a s i e l i n i a p a r a l e l n a , k t ó r ą w s k r ó c i e można by na zw aó " s p o ­ ł e c z n i k o w s k ą " . R ó ż n i c e m i ę d z y t y m i dwoma n u r t a m i z a z n a c z a j ą s i ę n a j w y r a ź n i e j p r z y p r o b l e m i e t z w . " i d e a ł ó w w s z t u c e " . D l a e s t e t y k i T a i n e , a " i d e a ł " j e s t p r z e d e w s z y s t k i m p o j ę c i e m opisowym i w tym z n a c z e n i u p o j ę c i e t o z b l i ż a s i ę do k a t e g o r i i " t y p u " . Tymczasem w j ę z y k u e s t e t y c z n y m ^ r o u d h o n a " i d e a ł " o z n a

(8)

-- 51

-c z a pewną normę d z i a ł a n i a s p o ł e -c z n e g o r e a l i z u j ą -c ą s i ę w s z t u -c e . P o l s k a k r y t y k a p o z y t y w i s t y c z n a p o s ł u g i w a ł a s i ę p o j ę c i e m " i d e a ­ ł u ” w obu w y r ó ż n i o n y c h t u z n a c z e n i a c h , p r z y czym w m i a r ę wyga­ s a n i a o f e n s y w y l i t e r a c k i e j p o z y t y w i z m u c o r a z t o p o w s z e c h n i e j z a c z y n a ł o p r z e w a ż a ć t u t a j o b i e k t y w i s t y c z n e u j ę c i e t a i n e ’ o w s k i e . K r y t y k a l i t e r a c k a T o k a r z e w i c z a w y d a j e s i ę z n a m i e n n a p r z e d e w s z y s t k i m z t e g o powodu, i ż c a ł k i e m w y r a ź n i e s p l a t a j ą s i ę w n i e j o b i e w y r ó ż n i o n e t e n d e n c j e : m a r z e n i a o naukowym o b i e k t y w i z ­ m ie i j e d n o c z e ś n i e b a r d z o s i l n e z a a n g a ż o w a n i e s p o ł e c z n e ; d e - t e r m i n i z m i z a r a z e m p r z e k o n a n i e , że k r y t y k p o w i n i e n n i e u s t a n ­ n i e i n g e r o w a ć w r o z w ó j l i t e r a t u r y , n a r z u c a j ą c j e j o k r e ś l o n e p o s t u l a t y • A n a l i z a p u b l i c y s t y k i l i t e r a c k i e j H o d i e g o p r o w a d z i do w n i o ­ s k u , i ż n i e b y ł on m y ś l i c i e l e m o r y g i n a l n y m . Mimo t o można od ­ n a l e ź ć w j e g o k r y t y c e s p o r o s f o r m u ł o w a ń s a m o d z i e l n y c h i ś w i e ­ ż y c h . Tak n p . t r a f n i e z a u w a ż y ł w e w n ę t r z n ą s p r z e c z n o ś ć w p r a k ­ t y c e l i t e r a c k i e j n a t u r a l i s t ó w . Do b a r d z i e j o d k r y w c z y c h s p o ­ s t r z e ż e ń H o d i e g o z a l i c z y ć n a l e ż y r ó w n i e ż j e g o p o l e m i k i z a k a ­ demizmem w m a l a r s t w i e , j e g o k r y t y k ę b i o l o g i z m u l i t e r a t u r y n a t u - r a l i s t y c z n e j , j e g o a n a l i z ę " P u s t e l n i P a r m e ń s k i e j " S t e n d h a l a , u j m u j ą c ą t e n u t w ó r j a k o ogniw o p o ś r e d n i e p o m ię d z y ro mantyzmem a r e a l i z m e m . O r y g i n a l n o ś c i H o d i e g o n a l e ż y j e d n a k p o s z u k i w a ć p r z e d e w s z y ­ s t k i m w j e g o p r z e m y ś l e n i a c h p o l i t y c z n y c h i h i s t o r i o z o f i c z n y c h z n a j w c z e ś n i e j s z e g o o k r e s u t w ó r c z o ś c i . J a k o k r y t y k l i t e r a c k i b y ł n a t o m i a s t w g r u n c i e r z e c z y i n f o r m a t o r e m i k o m p i l a t o r e m . D z i a ł a ł w s z a k ż e w e p o c e " O ś w i e c i c i e l s k i e j " , k t ó r a wysoko c e n i ­ ł a s o b i e n a w e t k o m p i l a t o r ó w . R y s z a r d P r z y b y l s k i : P r o z a F . d e s t o j e w s k i e g o . P r o m o t e r d o c . d r S . F i s z m a n (UW); r e c e n z e n c i : p r o f , d r W . J a k u b o w s k i ( U J ) i p r o f . d r M . J a k ó b i e c ( U n i w e r s y t e t W r o c ł a w s k i ) . U n i w e r s y t e t War­ s z a w s k i , 1 S 6 2 . Głównym z a d a n i e m p r a c y j e s t p r ó b a h i s t o r y c z n e j a n a l i z y t r e ś c i e t y c z n y c h z a w a r t y c h w n a j w y b i t n i e j s z y c h a r t y s t y c z n y c h u t w o r a c h D o s t o j e w s k i e g o . Pr o b l e m e m tym i n t e r e s o w a ł a s i ę d o t y c h c z a s g r u ­ pa i d e o l o g ó w , k t ó r y c h o b e j m u j e s i ę n a zw ą " n o w e j s z k o ł y r e l i g i j ­ n e j ” : W .S o ło w jo w , D . M e r e ż k o w s k i , W.Rozanow, W.Iwanow# G ru p a t a

(9)

w y w a r ł a ogromny wpływ na z a c h o d n i o e u r o p e j s k ą w i e d z ę o D o s t o ­ j e w s k i m . D o w o ln i e w y p r e p a r o w a n e z d z i e ł a l i t e r a c k i e g o w y p ow ie ­ d z i b o h a t e r ó w p o w i e ś c i , f r a g m e n t y a r t y k u ł ó w p u b l i c y s t y c z n y c h p i s a r z a i u r y w k i l i s t ó w s ł u ż y ł y tym k r y t y k o m za a u t o r y t a t y w ­ n ą podbudowę w ł a s n y c h p r z e k o n a ń r e l i g i j n y c h . P o n a d t o s z k i c e t e n i e p o d e j m o w a ł y b a d a ń n a d g e n e z ą c h r y s t o l o g i i sa m e g o Do­ s t o j e w s k i e g o . S t u d i u m m o j e j e s t w i ę c p r ó b ą s p o j r z e n i a na z a ­ g a d n i e n i a p o s t a w i o n e p r z e z "nową s z k o ł ę r e l i g i j n ą ” w ś w i e t l e h i s t o r y c z n e j met ody b a d a ń l i t e r a c k i c h . Z a d a n i e t a k i e w y m a g a ł o , a b y a n a l i z y p o s z c z e g ó l n y c h u tw or ów p r z e p r o w a d z o n e z o s t a ł y n a m o ż l i w i e s z e r o k i m t l e p or ów na wc zym . W s t u d i u m s t a r a n o s i ę w y k o r z y s t a ć o s i ą g n i ę c i a m e t o d o l o g i c z n e w z a k r e s i e b a d a ń k o m p a r a t y s t y c z n y c h do u s t a l e n i a i d e o w e g o r o ­ dowodu p o s t a w ś w i a t o p o g l ą d o w y c h b o h a t e r ó w D o s t o j e w s k i e g o . Po­ s t a w y t e b a d a n o w i ę c w ś w i e t l e t r a d y c j i r e l i g i j n e j w s c h o d n i e g o c h r z e ś c i j a ń s t w a o r a z e t y c z n e j t r a d y c j i w i e k u O ś w i e c e n i a i n a t l e p r ą d ó w p r z e n i k a j ą c y c h d z i e j e f i l o z o f i i m o r a l n o ś c i w w i e ­ ku XIX . P r z y j ę t y t o k a n a l i z y m i a ł za z a d a n i e u j ą ć r o l ę i z n a ­ c z e n i e D o s t o j e w s k i e g o d l a d z i e j ó w k u l t u r y e u r o p e j s k i e j w k a ­ t e g o r i a c h h i s t o r y c z n y c h o r a z u s t a l i ć z w i ą z k i p i s a r z a z n a j ­ b a r d z i e j i s t o t n y m i p r ą d a m i u m y s ł o w o ś c i e u r o p e j s k i e j . W p i e r w s z y m o k r e s i e t w ó r c z o ś c i p i s a r z d o k o n a ł p r z e w a r t o ś c i o ­ w a n i a k i l k u z a s a d n i c z y c h motywów l i t e r a t u r y r o m a n t y c z n e j . ’’B i e d n i l u d z i e ” - t o p a m f l e t na r o m a n t y c z n ą , s o h e l l i n g i a ń s k ą k o n c e p c j ę m i ł o ś c i , " S o b o w t ó r ” - t o p o l e m i k a z r o m a n t y c z n y m u j ę c i e m t e m a t u r o z d w o j e n i a ś w i a d o m o ś c i , ’’G o s p o d y n i ” i ’’B i a ł e n o c e ” - t o w n i k l i w a a n a l i z a p s y c h i k i r o m a n t y c z n e g o m a r z y c i e l a . W y n i k i t y c h p r z e m y ś l e ń i p r z e w a r t o ś c i o w a ń s k ł o n i ł y p i s a r z a do s f o r m u ł o w a n i a p e s y m i s t y c z n e g o p o g l ą d u na ’’n a t u r ę ” c z ł o w i e k a i w k o n s e k w e n c j i - do k r y t y k i k o n c e p c j i d z i e j ó w l u d z k o ś c i , wy­ z n a w a n e j p r z e z p i e t r a s z e w c ó w , ó w c z e s n y c h r o s y j s k i c h n o s i c i e l i i d e i F o u r i e r a . T w ó r c z o ś ć m ł o d z i e ń c z a p r z y g o t o w a ł a w i ę c p r o z a i ­ k a 1 do d y s k u s j i , j a k ą p o d e j m i e on w l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h z r o s y j s k ą r e w o l u c y j n ą d e m o k r a c j ą . D y s k u s j ę t ę p r z e p r o w a d z i ł D o s t o j e w s k i we ’’W s p o m n i e n i a c h c z ł o ­ w i e k a z l o c h u ” . R o z p ra w a moja s t a r a s i ę u k a z a ć , że u p o d s t a w p e s y m iz m u t e g o u t w o r u t k w i ł a n e g a c j a r o u s s o i s t y c z n e j w i a r y w d o b r o ć n a t u r y l u d z k i e j o r a z s c h o p e n h a u e r o w s k i e j t e o r i i l i t o ś o i

(10)

j a k o k a t e g o r i i e t y c z n e j . T k w i ł t a k ż e s p r z e c i w wobec " r o z u m n e ­ go e g o i z m u " , g ł o s z o n e g o p r z e z C z e r n y s z e w s k i e g o , o r a z k r y t y k a t e o r i i k u l t u r y i p o s t ę p u , w y z n a w a n e j p r z e z B u c k i e ’ a* U p o d ­ s t a w t e j w s z e c h s t r o n n e j n e g a c j i t k w i ł o p r z e k o n a n i e , że w o l a l u d z k a n i e u l e g a ż adn em u o g r a n i c z e n i u c zy s k r ę p o w a n i u i n a w e t d l a b e z i n t e r e s o w n e g o k a p r y s u j e s t w s t a n i e z n i s z c z y ć n a j b a r ­ d z i e j s z l a c h e t n e p r z e d s i ę w z i ę c i e . Ta t e o r i a " b e z i n t e r e s o w n e g o c z y n u " p o z w o l i ł a D o s t o j e w s k i e m u na k r y t y k ę w i a r y w m o ż l i w o ś ć r e a l i z a c j i u t o p i i ' s p o ł e c z n e j r e w o l u c y j n y c h d e m o k r a t ó w , fi m i e j ­ s c e i d e a ł u C z e r n y s z e w s k i e g o D o s t o j e w s k i z a m i e r z a ł p r o p a g o w a ć e t y k ę C h r y s t u s a e w a n g e l i c z n e g o o r a z i d e a ł d e i f i k a c j i c z ł o w i e - k a • R o z p r a w a s t a r a s i ę w tym m i e j s c u u s t a l i ć z w i ą z k i c h r y s t o ­ l o g i i D o s t o j e w s k i e g o z t z w . i d e a l i s t y c z n y m n u r t e m d e i f i k a c j i , wywodzącym s i ę z t r a d y c j i g r e c k i c h Ojców K o ś c i o ł a i p ó ź n i e j ­ s z y c h t e o l o g ó w p r a w o s ł a w i a . I d e a " c i e r p i e n i a i o f i a r y " z o s t a ł a p r z e z D o s t o j e w s k i e g o p r z e c i w s t a w i o n a i d e o l o g i i s p o ł e c z n e g o o f i a r n i c t w a C z e r n y s z e w s k i e g o . R o z d z i a ł o " Z b r o d n i i k a r z e " t r a k t u j e t e n u t w ó r j a k o p r ó b ę w y r a ż e n i a p o w y ż s z y c h i d e i w f o r m i e p o w i e ś c i o w e j , j a k o p o j e d y ­ n e k i d e o w y m i ę d z y R a s k o l n i k o w e m a S o n i ą M a r m i e ł a d o w ą . Z w r a c a uwagę na p o w i ą z a n i a t e o r i i R a s k o l n i k o w a z H e g l o w s k ą f i l o z o f i ą h i s t o r i i i z a n a r c h i z m e m m o r al n y m S t i r n e r a . Uważa, i ż t e o r i a t a b y ł a s w o i s t ą p r ó b ą p r z e w a r t o ś c i o w a n i a k a t e g o r y c z n e g o i m p e ­ r a t y w u K a n t a . O ś w i e c e n i o w o r a c j o n a l n e pr aw o m o r a l n e z a s t ą p i ł K a s k o l n i k o w p r z e z u w o l n i e n i e od s u m i e n i a i w a r t o ś c i o w a n i a e t y c z ­ n e g o " p r a w a r o z u m u " . R o z p r a w a z a j m u j e s i ę j e d n o c z e ś n i e g e n e z ą i z n a c z e n i e m ś w i a t o p o g l ą d u S o n i . S p ó r m i ę d z y R a s k o l n i k o w e m , k t ó r y t w i e r d z i , i ż ł a d s p o ł e c z n y może z a p r o w a d z i ć j e d y n i e mą­ d r z e p o m y ś l a n a z b r o d n i a , a S o n i ą , k t ó r a g ł o s i i r r a c j o n a l n ą e t y ­ k ę b e z w z g l ę d n e g o p o s z a n o w a n i a o s o b o w o ś c i l u d z k i e j , a u t o r r o z ­ pr aw y uważa za n i e r o z s t r z y g n i ę t y . " i d i o t ę " t r a k t u j e s i ę w p r a c y j a k o b a r d z i e j k o n s e k w e n t n ą r e a l i z a c j ę o b s e s y j n e j m y ś l i D o s t o j e w s k i e g o o t y m , ż e e t y k a C h r y s t u s a s t a n o w i j e d y n ą " p o z y t y w n ą s i ł ę " , k t ó r a z d o l n a j e s t wybawić n o w o c z e s n y ś w i a t od c h a o s u i n i h i l i z m u . W p r a c y m o j e j " I d i o t a " z o s t a ł w i ę c u z n a n y za p o w i e ś ć , k t ó r a w z a m i e r z e n i u p i s a r z a m i a ł a r e h a b i l i t o w a ć Boga j a k o pr aw o d aw o ę m o r a l n e g o , a w k o n s e k w e n c j i , w t r a k c i e r e a l i z a c j i - z g o d n i e z r e s z t ą z - 53

(11)

-" w ą t p i ą c ą 11, j a k j ą o k r e ś l a ł sam p i s a r z , n a t u r ą D o s t o j e w s k i e g o - z o s t a ł a z a m i e n i o n a w p o w i e ś ó o n i e p r z y d a t n o ś c i e t y k i C h r y ­ s t u s a w r z e c z y w i s t o ś c i h i s t o r y c z n e j i w m o r a l n o ś c i s p o ł e c z n e j XIX w i e k u * Po u ś w i a d o m i e n i u s o b i e k l ę s k i swego w i e l k i e g o i d e a ł u D o s t o ­ j e w s k i p r z y s t ą p i ł w dwóch n a s t ę p n y c h p o w i e ś c i a c h do o p i s a n i a p e ł n e j s p r z e c z n o ś c i s t r u k t u r y n o w o ż y t n e g o ś w i a t a , t a k c h ę t n i e n a z y w a n e j p r z e z p i s a r z a ch aosem* W s z k i c u o " B i e s a c h " p o d j ę ­ t o p r ó b ę a n a l i z y S t a w r o g i n a j a k o o s t a t n i e g o w c i e l e n i a r o m a n - ' t y c z n e g o Don J u a n a , ż y j ą c e g o j u ż w c z a s a c h i k r a j u , w k t ó r y m n i k t n i e może byó w o l n y od z a i n t e r e s o w a ń i d e o l o g i ą # I d e e S z i - g a l i o w a i P i o t r a W i e r c h o w i e ń s k i e g o z o s t a ł y z a ś p o t r a k t o w a n e j a k o p r ó b a s p r o w a d z e n i a e t y k i r e w o l u c y j n y c h d e m o k r a t ó w do z a ­ s a d m a c h i a v e l l i z m u . O b i e p o s t a w y , w m n i e m a n i u a u t o r a p r a c y , t r a k t o ? / a ł D o s t o j e w s k i j a k o w y r a z " n o w o c z e s n e g o n i h i l i z m u " * " M ł o d z i k a " n a t o m i a s t u z n a n o w s t u d i u m z a p r z e j a w k r y t y c z n e g o s t o s u n k u D o s t o j e w s k i e g o wobec t r z e c h w i e l k i c h m a r z e ń l u d z k o ­ ś c i ą wobec u t o p i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , r e p r e z e n t o w a n e j w w p o w i e ś c i p r z e z M a k a r a ; wobe c a n t y c z n e g o m i t u a r k a d y j s k i e g o , k t ó r e g o wy­ z n a w c ą j e s t W i e r s i ł o w ( t u o p o z y c j a w s t o s u n k u do h i s t o r i o z o f l i H e r c e n a ) ; o r a z w k o ń c u wobec m i e s z c z a ń s k i e g o k a t e c h i z m u B . F r a n - k l i n a , z m o d y f i k o w a n e g o p r z e z d o ś w i a d c z e n i a X I X - w i e c z n e g o k a p i ­ t a l i z m u * W ów m i t o " w s z e c h p o t ę d z e " b a n k i e r ó w " w i e r z y p o c z ą t ­ kowo główny b o h a t e r p o w i e ś c i , A r k a d i u s z * U p a d e k u t o p i i ś w i ę ­ t o ś c i , p o e z j i i w ł a d z y p i e n i ą d z a j e s t p r z e z D o s t o j e w s k i e g o t r a k t o w a n y j a k o w y r a z " p o g r ą ż a n i a s i ę ś w i a t a w c h a o s i e " . O s t a t n i ą p o w i e ś ó p i s a r z a , " B r a c i K a r a m a z o w " , r o z p a t r u j e s i ę w p r a c y j a k o j e s z c z e j e d n ą p r ó b ę z g o t o w a n i a t r i u m f u i d e a ł o w i e t y k i C h r y s t u s o w e j , k t ó r ą r e p r e z e n t u j ą Z o s i m a i j e g o u c z e ń A l i o s z a * ś w i a t o p o g l ą d Zosimy z a n a l i z o w a n y z o s t a ł na t l e t a k z n a m i e n n e g o z j a w i s k a , j a k i m w X I X - w i e c z n e j R o s j i b y ł o " s t a r - c z e s t w o " . N a t o m i a s t ś w i a t o p o g l ą d Iwana Ka ramazowa p o t r a k t o w a n y z o s t a ł j a k o o p o z y c j a w s t o s u n k u do r a d o s n e g o s y s t e m u Zosimy* U t w ó r I w a n a , " L e g e n d ę o W i e l k i m I n k w i z y t o r z e ” , p r ó b o w a n o u k a ­ z a ć w p r a c y j a k o k r y t y k ę p o d s t a w o p t y m i s t y c z n e j h i s t o r i o z o f i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . Za w ł a ś c i w e ź r ó d ł o " f i l o z o f i i r o z p a c z y " Iwa­ n a a u t o r u w a ż a , z j e d n e j s t r o n y , n o w o ż y t n y h i s t o r y z m , k t ó r y o d w a ż y ł s i ę z r e z y g n o w a ć z u t o p i i s p o ł e c z n e j , s t w o r z o n e j p r z e z

(12)

55 -s o c j a l i z m , z d r u g i e j z a ś - a t e i z m , k t ó r y " w y r z e k a -s i ę w i a r y w p r z y s z ł o ś ć " , ów 3 p ó r m i ę d z y i d e a m i Z o si m y i Iwana# r o z g r y ­ w a j ą c y s i ę w ś w i a d o m o ś c i A l i o s z y , z o s t a j e w p o w i e ś c i - z d a ­ n i e m a u t o r a r o z p r a w y - w ł a ś c i w i e n i e r o z s t r z y g n i ę t y . A n a l i z y p o s z c z e g ó l n y c h u t w o ró w p r z y n i o s ł y t e z ę o a m b i w a l e n - o j i w s z e l k i c h są d ó w i d e o w y c h , z a r ó w n o n a r r a t o r a , j a k i p o ­ s t a c i d z i a ł a j ą c y c h . J e s t t o i s t o t n a o e c h a i d e o l o g i i i s t r u k ­ t u r y a r t y s t y c z n e j p o w i e ś c i D o s t o j e w s k i e g o . J u ż p r z e d p i e r w s z ą w o j n ą ś w i a t o w ą W.Iwanow s f o r m u ł o w a ł p o g l ą d , i ż w u t w o r a c h Do­ s t o j e w s k i e g o z n a j d u j e w y r a z j e g o j e d n o l i t y , t r a g i c z n y , o h r e e - ś c i j a ń s k l ś w i a t o p o g l ą d . Te z a t a z o s t a ł a g r u n t o w n i e p od wa żon a p r z e z L . G r o s s m a n a , k t ó i y w y k a z a ł , że fo r m y p o w i e ś c i p i s a r z n i e t r a k t o w a ł j a k o i l u s t r a c j i w ł a s n e g o ś w i a t o p o g l ą d u . W p o ­ w i e ś c i a c h s w y c h p i s a r z j e d y n i e s p r a w d z a ł t r w a ł o ś ć i moc s w y c h u l u b i o n y c h i d e i . P o w i e ś c i j e g o b y ł y w yr a ze m n i e u s t a n n y c h p o ­ s z u k i w a ń f i l o z o f i c z n y c h . R o z w a ż a n i a t e p o z w o l i ł y M . B a c h t i n o - wi o k r e ś l i ć p o w i e ś ć D o s t o j e w s k i e g o j a k o s t r u k t u r ę , k t ó r e j k a ż ­ dy s ą d i k a ż d a t e z a z o s t a j e p o d a n a w w ą t p l i w o ś ć i u l e g a z a ­ p r z e c z e n i u . R o z p r a w a m o j a , k o n t y n u u j ą c b a - d a n i a Gr os sm ana i B a o h t i n a , s t a r a s i ę u k a z a ć , że f o r m a p o w i e ś c i o w a D o s t o j e w s k i e ­ go o b f i t u j e w r ó ż n e " p r o " i " c o n t r a " , k t ó r e k a ż d y p o g l ą d b o ­ h a t e r ó w , k a ż d ą t e z ę a u t o r a u m i e s z c z a j ą w k o n t e k ś c i e z e s t a w i e ń o c h a r a k t e r z e i r o n i c z n y m . Te i r o n i c z n e z e s t a w i e n i a c z y n i ą ś w i a t p o w i e ś c i o w y D o s t o j e w s k i e g o ś w i a t e m w i e l o z n a c z n y m , p o ­ zbawi ony m t r w a ł y c h w a r t o ś c i e t y c z n y c h . W k o n s e k w e n c j i - w p r z e ­ c i w i e ń s t w i e do Iwanowa - w r o z p r a w i e t w i e r d z i s i ę , że k a t e ­ g o r i ą e s t e t y c z n ą , k t ó r a o r g a n i z u j e f o r m ę p o w i e ś c i o w ą w c a ł o ś ć a r t y s t y c z n ą , n i e j e s t t r a g i z m , l e c z i r o n i a . J e d n a k ż e z a g a d n i e ­ n i e t y p u I r o n i i D o s t o j e w s k i e g o , j e j s t o s u n k u do i r o n i i r o m a n ­ t y c z n e j i k i e r k g a a r d o w s k i e j n i e z o s t a ł o w p r a o y w p e ł n i r o z ­ s t r z y g n i ę t e . S t a n o w i ć może bowiem p r z e d m i o t o d r ę b n e j a n a l i z y . S t e f a n M e l k o w s k i : P o g l ą d y e s t e t y c z n e i d z i a ł a l n o ś ć k r y t y c z n o l i t e r a c k a B o l e s ł a w a P r u s a . P r o m o t o r : p r o f . d r J . K r z y ­ ż a n o w s k i (UW). R e c e n z e n c i : p r o f , d r Z . S z w e y k o w s k i (UAM) ‘ i p r o f , d r J . K ü l c z y c k a - S a l o n i (UW). U n i w e r s y t e t W a r s z a w s k i - Warszawa 1 9 6 2 . R o z p r a w a p r ó b u j e p r z y n i e ś ć o d p o w i e d ź na p y t a n i e : j a k P r u s o k r e ś l a ł f i l o z o f i c z n e p o j ę c i e p i ę k n a , j a k r o z u m i a ł g e n e z ę ,

(13)

i s t o t ę i f u n k c j ę s z t u k i , co s ą d z i ł na t e m a t l i t e r a t u r y , p l a ­ s t y k i , t e a t r u , s z t u k i s t o s o w a n e j o r a z m u z y k i # S z c z e g ó ł o w o z a ś - j a k i e b y ł y p o g l ą d y ^ r u s a na g e n e z ę i f u n k c j ę d z i e ł a l i t e r a ­ c k i e g o ; co s ą d z i ł o r e a l i z m i e l i t e r a c k i m , o t y p o w o ś c i , p o s t a - o i , o p o e z j i , h u m or ze i t r a g i z m i e ; j a k ą m e t o d ą l i t e r a c k ą p o ­ s ł u g i w a ł s i ę w swy ch o c e n a c h ; co s ą d z i ł o p o w i e ś c i , d r a m a c i e , o t w ó r c z o ś c i w s p ó ł c z e s n y c h s o b i e p i s a r z y , o t r a d y c j i l i t e r a ­ c k i e j i o n a s t ę p n y m p o k o l e n i u p i s a r s k i m : n a t u r a l i s t a c h i sym- b o l i s t a c h . Osobna g r u p a z a g a d n i e ń - t o u w a g i P r u s a o w a r s z t a ­ c i e p i s a r z a , a a w a r t e w pr zy g o t o w y w a n y m t e o r e t y c z n y m d z i e l e 0 t w ó r c z o ś c i l i t e r a c k i e j # P r a c a o p a r t a j e s t na w y p o w i e d z i a c h p u b l i c y s t y c z n y c h P r u s a , do t w ó r c z o ś c i a r t y s t y c z n e j p i s a r z a s i ę g a t y l k o d l a w y k a z a n i a a n a l o g i i m ię d z y t e o r i ą a p r a k t y k ą p i s a r s k ą . W y k o r z y s t a n y m a t e r i a ł j e s t z r e s z t ą b a r d z o r ó ż n o r o d n y : k i l k a ­ d z i e s i ą t s z k i c ó w l i t e r a c k i c h , r e c e n z j i i p o l e m i k a r t y s t y c z ­ n y c h , w y p o w i e d z i na t e m a t y l i t e r a c k i e i e s t e t y c z n e w y b r a n e ze w s z y s t k i c h k r o n i k ( z a r ó w n o w y d a n y c h w f o r m i e k s i ą ż k o w e j , j a k s p o c z y w a j ą c y c h j e s z c z e w s t a r y c h r o c z n i k a c h c z a s o p i s m ) , pu ­ b l i c y s t y k a s p o ł e c z n a P r u s a ( k s i ą ż k i i a r t y k u ł y ) , w r e s z c i e - k i l k a n a ś c i e tomów j e g o n o t a t n i k ó w , z a w i e r a j ą c y c h m a t e r i a ł y do p r z y g o t o w y w a n e g o d z i e ł a o k o m p o z y c j i l i t e r a c k i e j # P r u s s f o r m u ł o w a ł p o d s t a w o w e z r ę b y s w o i c h p o g l ą d ó w e s t e t y c z ­ n y c h i l i t e r a c k i c h w l a t a c h o s i e m d z i e s i ą t y c h i d z i e w i ę ć d z i e ­ s i ą t y c h XIX w . , j a k gdyby na m a r g i n e s i e sw y c h w i e l k i c h p o w i e ­ ś c i , k t ó r e p i s a ł w ł a ś n i e w tym o k r e s i e . J e g o p o g l ą d y na z a ­ g a d n i e n i e p i ę k n a , na l i t e r a t u r ę i s z t u k ę w y r a s t a j ą z o g ó l n e g o k l i m a t u e s t e t y k i f i l o z o f i c z n e g o p o z y t y w i z m u , e w o l u c j o n i z m u 1 s c j e n t y z m u , s ą j e d n a k o r y g i n a l n e i s f o r m u ł o w a n e s a m o d z i e l n i e . P i ę k n o r o z u m i a ł P r u s j a k o o r g a n i c z n ą c e c h ę w s z e l k i e j r z e c z y ­ w i s t o ś c i : p r z y r o d n i c z e j , s p o ł e c z n e j i d u c h o w e j # S z t u k i p i ę k ­ n e - t o t y l k o j e d n o z k r ó l e s t w , w k t ó r y m p a n u j e s p o ł e c z n e p i ę k n o , r e a l i z u j ą c e s i ę t a k d o b r z e w l i t e r a t u r z e , m a l a r s t w i e , m u z y c e , t e a t r z e , r z e ź b i e i a r c h i t e k t u r z e , j a k i w r o z w o j u b i o ­ l o g i c z n y m , ż y c i u s p o ł e c z n y m l u b - w n a u c e . S z t u k a p o l e g a "na u w i d o c z n i e n i u - n o w y c h c e c h r e a l n e g o ż y c i a " - p o w t a r z a P r u s za T a i n e ’ em# S z t u k a - p o d o b n i e j a k n a u k a - w i n n a k om éa to w aó i w y j a ś n i a ć praw a r z ą d z ą c e p r z y r o d ą , s p o ł e c z e ń s t w e m i p s y c h i k ą

(14)

c z ł o w i e k a . P o g l ą d y e s t e t y c z n e i l i t e r a c k i e P r u s a - t o p r ó b a s t w o r z e n i a u n i w e r s a l n e j , bo o b e j m u j ą c e j w s z y s t k i e r o d z a j e s z t u k i , t e o r i i d z i e w i ę t n a s t o w i e c z n e g o r e a l i z m u m i e s z c z a ń s k i e ­ g o . - Z a d a n i e m s z t u k i j e s t t w o r z e n i e k o n s t r u k c j i , k t ó r e p r z y ­ p o m i n a j ą r z e c z y w i s t o ś ć f i z y c z n ą l u b s p o ł e c z n ą i r z ą d z ą s i ę t y m i samymi p r a w a m i , a l e j e d n o c z e ś n i e s ą p o z b a w i o n e c e c h p r z y ­ p a d k o w y c h . S t a ł a t e n d e n c j a l i t e r a t u r y e u r o p e j s k i e j do " n a ś l a ­ d o w a n i a ” ż y c i a o r a z r ó w n i e s i l n a t e n d e n c j a r a c j o n a l i z a c j i l i ­ t e r a t u r y z e s p o l i ł y s i ę w e s t e t y c e p o z y t y w i s t y c z n e j i o b j a w i ­ ł y s i ę w p o g l ą d a c h t e o r e t y c z n y c h P r u s a w s p o s ó b t a k k r a ń o o w y , ż e j e s t t o wypadek d o ś ó r z a d k i na t e r e n i e k u l t u r y e u r o p e j s k i e j . S z c z e g ó l n i e d o t y c z y t o p o g l ą d ó w P r u s a na z a g a d n i e n i a l i t e r a ­ c k i e . L i t e r a t u r a - t o d l a n i e g o d z i a ł a l n o ś ó i n t e l e k t u a l n a , po ­ l e g a j ą c a na o d t w a r z a n i u o b r a z u ś w i a t a w j e g o n a j b a r d z i e j t y - , powych z a r y s a c h o r a z na j e g o w y j a ś n i e n i u . O c z y w i ś c i e t y p o w o ś ó r o z u m i e P r u s s t a t y s t y c z n i e , d e c y d u j e c z ę s t o ś ó w y s t ę p o w a n i a d a ­ n e j c e c h y . J e d y n i e l i t e r a t u r a może z g ł ę b i ó s p r a w y l u d z k i e i . w tym s e n s i e j e s t ona n a j b a r d z i e j u n i w e r s a l n a ze w s z y s t k i c h s z t u k . P r u s - p i s a r z n i e t y l k o f o r m u ł o w a ł o g ó l n e z a s a d y s w e j t e o r i i l i t e r a c k i e j , a l e r ó w n i e ż p r ó b o w a ł o p r a c o w a ć s z c z e g ó ł o w y , p r a k ­ t y c z n y p o d r ę c z n i k k o m p o z y c j i l i t e r a c k i e j . P r a c o w a ł na d nim od r o k u 1886 a ż do ś m i e r c i , a l e n i e w y s z e d ł po za s t a d i u m no ­ t a t e k . W s z y s t k i e one z r e s z t ą z a c h o w a ł y s i ę . Z g o d n i e ze swymi o g ó l n y m i z a ł o ż e n i a m i , o p r a c o v / y w a ł tam P r u s w s z y s t k i e e l e m e n ­ t y d z i e ł a l i t e r a c k i e g o , d a j ą c c z ę s t o p r a k t y c z n e p r z y k ł a d y . L e k t u r a n o t a t n i k ó w P r u s a p o ś w i a d c z a w z a s a d z i e p o g l ą d y a u t o r a " L a l k i ” , k t ó r e znamy z w y p o w i e d z i p u b l i k o w a n y c h . S t w i e r d z e n i o m z l a t o s i e m d z i e s i ą t y c h i d z i e w i ę ć d z i e s i ą t y c h p o z o s t a ł P r u s w i e r n y do k o ń c a s w o j e j d z i a ł a l n o ś c i p i s a r s k i e j , c h o c i a ż w n o t a t n i k a c h o d n a j d u j e m y w y r a ź n e , a c z k o l w i e k n i e ­ w i e l k i e , wpływy t e o r i i l i t e r a c k i c h m o d e r n i z m u i p ó ź n i e j s z y c h . F o r m u ł o w a ł P r u s p o d s t a w y s w o j e j e s t e t y k i w w a l c e z r o m a n t y ­ zmem i j e g o e p i g o n a m i o d r z u c a j ą c t r a d y c j e w y z w o l e ń c z e i r e w o ­ l u c y j n e l i t e r a t u r y r o m a n t y c z n e j , a k c e p t u j ą c j e d n a k d e m o k r a ­ t y c z n e i s p o ł e c z n i k o w s k i e t e n d e n c j e r o m a n t y k ó w . Swoje p o g l ą d y na t e m a t s p o ł e c z n e g o z a a n g a ż o w a n i a o r a z p o ­ z n a w c z y c h w a l o r ó w l i t e r a t u r y t r a k t o w a ł j a k o k r y t e r i u m o c eny 57

(15)

-u t w o r ó w p i s a r z y sw ego p o k o l e n i a o r a z n -u r t ó w l i t e r a c k i c h , k t ó r e i w y s t ą p i ł y na. p r z e ł o m i e XIX i XX w i e k u * O d r z u c a ł w o c e n i e " F a r y s a " i d e o l o g i ę r o m a n t y c z n ą * a l e u e n a ł t e n p o e m a t z a ważny d o k u m e n t e p o k i , S i e n k i e w i c z o w i w "Ogniem i m i e c z e m " w y t k n ą ł b r a k pr aw dy h i s t o r y c z n e j # N a t u r a l i s t ó w c h w a l i ł z a u k a z y w a n i e " p r a w d y ż y c i o w e j " , g a n i ł z a b i o l o g i c z n e t y l k o , a n i e s p o ł e c z n e , p o j m o w a n i e c z ł o w i e k a i z b i o r o w o ś c i . O d r z u c a ł f i l o z o f i ę m od er ­ n i s t ó w , a l e u z n a w a ł , ż e w p r o w a d z i l i o n i nowe ś r o d k i l i t e r a c k i e ­ go w y r a z u . B y ł z r e s z t ą c z y n n y na p o l u k r y t y k i l i t e r a c k i e j a ż do ś m i e r c i , p r z y g o t o w u j ą o swe d z i e ł o o k o m p o z y c j i l i t e r a c k i e j i od c z a s u do c z a s u p u b l i k u j ą c swe w y p o w i e d z i k r y t y c z n e ( n p . o W y s p i a ń s k i m ) . P o g l ą d y P r u s a s t a n o w i ą t e o r e t y c z n y w y r a z p e w n e j t e n d e n c j i l i t e r a c k i e j , do d z i ś ż y w e j w l i t e r a t u r z e p o l s k i e j , t e n d e n c j i , k t ó r ą o k r e ś l a m y umownie j a k o " m i e s z c z a ń s k i r e a l i z m " . J e s t t o t e o r i a d z i ś j u ż h i s t o r y c z n a , c h o c i a ż w s w e j e p o c e n i e w ą t p l i ­ w i e t w ó r c z a # P r u s o p r a c o w a ł j ą c h y b a n a j p e ł n i e j w ś r ó d s w o i c h w s p ó ł c z e s n y c h . B y ł y t o p o g l ą d y nowe w s w o j e j e p o c e i ważne d l a r o z w o j u k u l t u r y p o l s k i e j . W i e l e r o z w a ż a ń s z c z e g ó ł o w y c h w i e l k i e g o p i s a r z a i k r y t y k a z a c h o w a ł o w a r t o ś ć do d z i ś i n a b i e ­ r a w a l o r u u n i w e r s a l n e g o .

Cytaty

Powiązane dokumenty

W strukturze pracy „Komunikacja społeczna samorządu terytorialnego miast tworzących Górnośląski Związek Metropolitalny” zastosowano porządkujący perspektywę

Uchwałą z dnia 27 września 2013 roku Rada Wydziału nadała stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki Pani Ewelinie Zdebskiej, na podstawie rozprawy doktorskiej

Uchwałą z dnia 4 lipca 2014 roku Rada Wydziału nadała stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki Panu Pawłowi Kowalskiemu, na podstawie

_Słownik_sztuki_XXI_wieku) i sprawdzamy, czy jest zaznaczona opcja w Zapisz jako typ: Plik PDF oraz dwie opcje poniżej Otwórz plik po opublikowaniu i Standardowo

Le narrateur aperçoit un grand guerrier franc et un vieillard gallo-romain, mais ces personnages d'une autre époque ne lui font plus peur car : « C'est la fête finale, c'est le

Problem jest złożony, a wpływają na niego trzy główne czynniki: niskie zaangażowanie, zmotywowanie studentów do odbywania praktyk, którzy często postrzegają prak- tyki

Rigasa, która jest związana z pobytem na ziemiach polskich uchodźców politycznych z Grecji po upadku wojny domowej w tym kraju rozgrywającej się między

Wspomniane listy Salomei Niemiery i Aurelii Reymontowej nie zachowały się.. !C Włoskie wakacje Reymontów, wypełnione bogatym życiem towarzyskim i turystycznym, odbiły