123
Postępy Fitoterapii 2/2013 Borgis
porównywany do karczocha i orzechów brazylijskich. Pod względem morfologicznym część nadziemna to-pinamburu podobna jest do słonecznika, a różni się od niego, m.in. zdolnościami do zawiązywania pędów podziemnych, na końcu których, analogicznie jak u ziemniaka, wykształcają się bulwy. Jako roślina dnia krótkiego, w naszych warunkach zakwita dopiero we wrześniu i październiku, nie wydaje przy tym nasion. Dlatego też, w praktyce rozmnaża się tylko wegeta-tywnie. Roślina ta osiąga wysokość od 2 do 4 m (3).
Pod uprawę topinamburu nadają się wszystkie gle-by, a najbardziej przydatne są gleby średnio żyzne, przewiewne, o składzie granulometrycznym piasku gli-niastego mocnego, o pH wyższym od wartości 5,5. Naj-lepszymi są gleby brunatne właściwe oraz lepsze gleby bielicowe i płowe. Gleby te nie powinny być podmokłe (ze względu na obniżenie zimotrwałości roślin) i kwa-śne. Topinambur nie wymaga szczególnego miejsca w płodozmianie, udaje się po każdej roślinie. Przedzimowa uprawa roli uzależniona jest od przedplonu. Sadzenie można wykonać w dwóch terminach, tj. jesienią (listo-pad, grudzień) lub wiosną (kwiecień, maj). Do tego celu można wykorzystać sadzarki do ziemniaków.Po zbożach wykonuje się podorywkę; po kukurydzy lub słoneczniku należy starannie pociąć łodygi, a po okopowych wystar-czy tylko wyrównać pole. Przy nasadzeniach jesiennych (listopad-grudzień) stosuje się płytką podorywkę, a na stanowiskach o znacznym zachwaszczeniu należy zastosować herbicyd totalny (np. Roundup) (3, 4). Po upływie 2-3 tygodni wykonuje się orkę głęboką, najlepiej z przedpłużkiem. Zaleca się, aby na glebach cięższych wykonać ją na głębokość ok. 30 cm, natomiast na glebach lżejszych (piaszczystych) do 25 cm, a pług powinien być wyposażony w pogłębiacz. Nawożenie jest zbliżone jak pod ziemniaka jadalnego. Chcąc użytkować plantację przez kilka lat, należy zastosować obornik w ilości 30-40 t/ha, a nawożenie mineralne w dawce P2O5 – 60-80 kg/ha, K2O – 120-160 kg/ha, N – 80-120 kg/ha, z tego pierwszą dawkę (połowę) azotu (40-60 kg/ha – w formie saletry amonowej), najlepiej podać razem z fosforem i potasem, drugą zaś, gdy rośliny mają ok. 50 cm wysokości (5, 6).
*Iwona Mystkowska, Krystyna Zarzecka
Wartość odżywcza i prozdrowotna słonecznika
bulwiastego (Helianthus tuberosus L.)
Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach Kierownik Katedry: dr hab. Barbara Gąsiorowska
NUTRITIONAL VALUE AND PRO-HEALTHY PROPERTIES OF JERUSALEM ARTICHOKE (HELIANTHUS TUBEROSUS L.)
SUMMARY
Jerusalem artichoke belongs to the Asteraceae family. This veg-etable is very popular in America. Eatable the Jerusalem artichoke is a vegetable tuber. Ten no special climate requirements, tolerates moderate frost. Jerusalem artichoke has a high nutrient content. Among other things, first of all, vitamin C, E, B group, minerals (K, Ca, P, Fe and Mg) also contains proteins, fats and carbo-hydrates, including inulin – very important for diabetics. This plant because of its high content of pro-healthy ingredients, can be used in the prevention of diseases of the digestive tract, as a drug circulating in support of the cardiovascular system to delay the aging process. Also, because of the presence of the Jerusalem artichoke inulin is recommended for diabetes as a low glycemic index vegetables.
KEY WORDS: JERUSALEM ARTICHOKE – BOTANICAL CHARACTERISTIS – CHEMICAL COMPOSITION – PRO-HEALTHY PROPERTIES
Wstęp
Topinambur (Helianthus tuberosus L.) pochodzi z Ameryki Północnej; został przywieziony do Eu-ropy przez Krzysztofa Kolumba. Stanowił jedno z pierwszych źródeł pożywienia dla ludzi i zwierząt (1). Pierwotnie roślinę tę uprawiali Indianie z plemienia Topinamboore. Bulwy topinamburu szybko zostały docenione przez kolonistów i zawędrowały do Europy i Azji. Na ziemiach polskich uprawiany jest od 1730 roku (2). Jest spokrewniony ze słonecznikiem zwy-czajnym (Helianthus annuus L.), należy do rodziny Astrowatych (Asteraceae).
Charakterystyka botaniczna i wymagania
uprawowe rośliny
W Polsce uprawiane są dwie odmiany topinam-buru: Albik, o białych, maczugowatych bulwach i Rubik, wytwarzający nieregularne, owalne bulwy bar-wy fioletowej. Bulbar-wy topinamburu mogą mieć też kształt wrzecionowaty oraz barwę żółtą lub czerwoną o różnych odcieniach. Mają słodki orzechowy smak,
124
Iwona Mystkowska, Krystyna Zarzecka
Postępy Fitoterapii 2/2013
rozkładowi na przyswajalne dla człowieka cukry. Topi-namburem interesują się diabetycy i producenci tzw. zdrowej żywności, ze względu na wielocukier inulinę, który po przemianie do fruktozy może być spożywany przez osoby chore na cukrzycę.
Dzięki znacznej zawartości inuliny bulwy dobrze znoszą niskie temperatury i mogą zimować w glebie w naszych warunkach klimatycznych, w przeciwieństwie do ziemniaka. W trakcie przechowywania lub prze-twarzania inulina rozkłada się do fruktozy. Ponadto bulwy zawierają dużo krzemionki, witaminy B1, a że-laza mają więcej niż bulwy ziemniaka. Wyróżniają się także znacznym udziałem makro- i mikroelementów. Białko zawiera aminokwasy egzogenne, m.in. treoninę i tryptofan. Niezwykłe połączenie substancji odżyw-czych oraz obecność różnych postaci błonnika stwarza duże możliwości wykorzystania topinamburu, jako rośliny o właściwościach prozdrowotnych (10, 11). Wartość odżywcza gotowanych bulw topinamburu została przedstawiona w tabeli 1.
Bulwy topinamburu mogą stać się również surow-cem dla przemysłu farmaceutycznego, dzięki zawarto-ści cennych składników mineralnych i pokarmowych. Również części nadziemne słonecznika bulwiastego, ze względu na bogaty zestaw wielocukrów, białek, kwasów organicznych, witamin i innych związków, stanowią surowiec zielarski (13, 14). Sok otrzymany z bulw może być stosowany w leczeniu chorób jelita grubego, w hemoroidach, zapaleniu spojówek, po-wiek i skóry oraz w leczeniu łuszczycy, owrzodzeń oraz oparzeń (13, 15). Istnieje również możliwość zastosowania słonecznika bulwiastego w diecie, w przypadkach fenyloketonurii, ze względu na brak fenyloalaniny i tyrozyny w składzie aminokwasowym białka tej rośliny (11, 16).
Spożywanie bulw tego gatunku lub preparatów za-wierających substancje pęczniejące, zalecane jest w nadwadze i otyłości. Za to działanie odpowiedzialne są różne postacie błonnika, głównie celuloza, a także inu-lina, pozyskiwane z bulw Helianthus tuberosus. Na ich bazie wyprodukowano preparaty, takie jak Topinulin, Wiosną należy jak najwcześniej wykonać
włókowa-nie lub bronowawłókowa-nie. Po wysianiu nawozów azotowych oraz spulchnieniu gleby kultywatorem na głębokość 10-12 cm, można przystąpić do wiosennego sadzenia. Planując pozyskiwanie bulw, plantację należy założyć jako redlinową; przy produkcji zielonki lub słomy, jako płaską. Dużą zaletą topinamburu – zwłaszcza w przypadku upraw prowadzonych na trudnych sta-nowiskach – jest jego zdolność do samoodnawiania. Bulwy topinamburu są w stanie przetrwać nawet 30-stopniowe mrozy, a zimując w glebie nabierają lepszego, bardziej słodkiego smaku (4). Plon bulw dochodzi nawet do 90 t/ha. Dotyczy to jednak plantacji topinamburu warzywnego. W Polsce przeciętne plony wynoszą od 12 do 36 t/ha.
Właściwości prozdrowotne i wartość
żywieniowa topinamburu
Topinambur charakteryzuje się niską wartością energetyczną, stąd zalecany jest dla osób zagrożonych nadwagą i otyłością. Spożywanie bulw Helianthus
tuberosus pomaga w ustabilizowaniu poziomu cukru
we krwi, obniża też poziom cholesterolu HDL w organizmie, reguluje ciśnienie krwi oraz pracę prze-wodu pokarmowego, chroni wątrobę i nerki, ułatwia przyswajanie żelaza, wapnia i magnezu oraz usuwanie alkoholu z krwi. Działa oczyszczająco, pomaga pozbyć się metali ciężkich i toksyn pochodzenia organicznego. Podnosi odporność organizmu; może więc być przy-datny przy wszelkiego rodzaju zakażeniach. Oprócz tego działa przeciwstresowo oraz podnosi zdolność koncentracji psychicznej (7, 8).
Bulwy zawierają do 17% inuliny, stanowiącej 75-80% wszystkich węglowodanów; są soczyste i słodkie, po-nadto cechują się dużą wartością odżywczą i energe-tyczną (9). Zawarty w bulwach wielocukier inulina, nie jest trawiona przez organizm człowieka, w związku z czym, bulwy są mało pożywne, o ile nie zostaną odpowiednio przetworzone. Inulina jest wykorzysty-wana w diecie cukrzycowej. Indianie poddawali bulwy fermentacji w kopcach, podczas której inulina ulegała
Tabela 1. Wartość odżywcza 100 g gotowanych bulw topinamburu (wg 12).
Składniki pokarmowe Witaminy Składniki mineralne
Woda 80,2 g Witamina C 2 mg Potas 420 mg
Energia 41 kcal Witamina B1 0,1 mg Wapń 30 mg
Węglowodany 16 g Witamina A 0,02 mg Sód 3 mg
Białko 1,6 g Witamina B2 w małych ilościach Żelazo 0,4 mg
125 Wartość odżywcza i prozdrowotna słonecznika bulwiastego (Helianthus tuberosus L.)
Postępy Fitoterapii 2/2013
przemyśle spożywczym ze względu na swoje właści-wości fizykochemiczne. Ma słodki smak oraz wyka-zuje właściwości żelujące. Po wymieszaniu z wodą tworzy gęstą, kremową teksturę, nadającą produk-tom spożywczym gładkość i łagodny smak. Dzięki tej właściwości możliwe jest zastosowanie jej w produk-tach fermentowanych tradycyjnie, w celu zastąpienia stosowanych stabilizatorów, często modyfikowanych chemicznie, takich jak pochodne celulozy, skrobi czy alginianów, a także żelatyny. Dzięki swoim właściwo-ściom tłuszczopodobnym wykorzystywana jest, jako zamiennik tłuszczu, w wielu produktach spożywczych, np. do produkcji ciastek czy czekolady. W przemyśle mleczarskim może być wykorzystywana w produkcji napojów fermentowanych, serów twarogowych, serów topionych, koktajli mlecznych, śmietany, produk-tów masłopodobnych oraz lodów. Uważa się, że 1 g inuliny może zastąpić 4 g tłuszczu i stanowi tylko 1,5 kcal (17, 27, 28). Większość krajów Unii Europej-skiej, USA i Japonia wpisały produkty z dodatkiem inuliny na listę produktów żywnościowych, nadają-cych się do spożycia bez ograniczeń (17). Obecność inuliny i jej pochodnych (fruktooligosacharydów) w bulwach Helianthus tuberosus przyczynia się do wzrostu korzystnych dla organizmu człowieka bak-terii probiotycznych: Bifidobacterium, Lactobacillus, hamujących wzrost bakterii chorobotwórczych, ta-kich jak Clostridium, Fusobacterium, czy też Gram- -dodatnich paciorkowców (29-31). W środowisku kwa-śnym (pH <4,5) zachodzi hydroliza inuliny do fruk-tozy, powodując zmianę jej cech funkcjonalnych (32). Bulwy Helianthus tuberosus są cennym surowcem dla pozyskania inuliny. Fruktoza wykazuje niższą wartość energetyczną, przy odczuwaniu tych samych wrażeń słodyczy, dzięki czemu jest mniej szkodliwa dla diabe-tyków. Ze 100 kg bulw można otrzymać 9-10 kg frukto-zy (26, 33). Trudna krystalizacja fruktofrukto-zy oraz wysokie straty przy wytrącaniu fruktozanu wapnia, przyczyniły się do pozyskiwania soku fruktozowego, jako surowca ostatecznego, pozwalającego na lepsze wykorzystanie cukrów z bulwy. Taki syrop ma szerokie zastosowanie w przemyśle cukierniczym, jako substytut sacharozy i glukozy, jak również może być wykorzystywany przy produkcji likierów. Dodatek syropu fruktozowego do konfitur, cukierków, dżemów, alkoholi i napojów bez-alkoholowych, przedłuża przydatność tych produktów do spożycia. Zapobiega też scukrzaniu się konfitur, opóźnia czerstwienie chleba (34).
Bulwy Helianthus tuberosus (pieczone) mogą być stosowane jako substytut kawy(19). Obecnie dużym zainteresowaniem cieszą się też polisacharydy po-chodzenia mikrobiologicznego, takie jak ksantyny, które produkowane są na skalę przemysłową. Janas Topinambur-Sirup i Topinambur-Pulver (17, 18).
Inu-lina chroni jelito grube przed groźnymi chorobami cywilizacyjnymi. Jest pożywką dla rozwoju mikroflory bakteryjnej, umożliwiającej prawidłowe trawienie w jelicie. Jest to ważne również przy stosowaniu anty-biotyków, które niszczą rodzimą mikroflorę. Dieta wzbogacona inuliną sprzyja rozwojowi bakterii zakwa-szających organizm i eliminuje bakterie chorobotwórcze wywołujące biegunki i zapalenie jelita grubego; w kon-sekwencji zapobiega polipom i owrzodzeniom, które mogą zapoczątkować choroby nowotworowe. Inulina wykazuje też zdolność wzmacniania układu odporno-ściowego, zmniejszania insulinooporności w cukrzycy oraz obniżania poziomu cholesterolu. Jest stosowana w diecie cukrzyków i osób po chemioterapii(19). Pomaga w normalizowaniu glikemii, a w połączeniu z pektynami i błonnikiem, oczyszcza organizm, wiążąc szkodliwe związki i przyspiesza ich wydalanie poprzez pobudzanie perystaltyki jelit. Dzięki temu pomaga w zaparciach. Bulwy poza tym działają immunostymulująco. Osła-niają wątrobę i zapobiegają zakażeniom dróg moczo-wych (19). W 1991 r. po raz pierwszy zarejestrowano słonecznik bulwiasty w wykazie leków homeopatycz-nych (17). Są doniesienia o działaniu cytotoksycznym, na dwie linie komórkowe raka sutka, seskwiterpenów laktonowych wyizolowanych ze słonecznika bulwiastego (20) oraz o działaniu przeciwnowotworowym białek wyizolowanych z bulw topinamburu (21).
W Europie Zachodniej słonecznik bulwiasty uważa-ny jest za bardzo smaczne, soczyste warzywo, delikat-ne, słodkawe, smakiem przypominające karczochy lub szparagi (22, 23). Chrapkowska i Góral (24) otrzymali szereg dietetycznych potraw ocenionych pozytywnie pod względem organoleptycznym. Bulwy tego gatunku można spożywać po uprzednim ugotowaniu, parowa-niu, pieczeparowa-niu, blanszowaparowa-niu, moczeniu w rozcień-czonych kwasach organicznych lub smażeniu, a także surowe, pokrojone w plastry lub szatkowane, jako dodatek do sałatek (24, 25). We Włoszech i Francji bulwy używa się do przygotowywania zup, delikatnych frytek i chipsów. Polecane są także w marynacie oraz zapiekane z serem cheddar. Do spożycia przeznacza się bulwy zaraz po wykopaniu, ponieważ dość szybko starzeją się i wtedy nabierają niezbyt przyjemnego smaku. Bulwy mogą być również konserwowane i marynowane z dodatkiem cebuli lub czosnku, a tak-że można je kisić (23, 24). W cukiernictwie dodatek mączki z bulw Helianthus tuberosus do ciasta przedłuża jego świeżość. Spożywanie produktów z dodatkiem mączki z tej rośliny wpływa pozytywnie na metabolizm lipidów w organizmie (26).
Inulina, będąca podstawowym składnikiem su-chej masy bulw, znalazła szerokie zastosowanie w
126
Iwona Mystkowska, Krystyna Zarzecka
Postępy Fitoterapii 2/2013
1-42. 15. Dreszczyk E, Brzezowska J. Ocena przydatności roślin do uprawy alternatywnej z wykorzystaniem typowych systemów technicznych. Mat XIII Międzynar Konf Nauk. Międzyzdroje 19-21 maja 2008; 102-3. 16. Danilcênko H, Jariene E, Gajewski M i wsp. Changes in amino acids content in tubers of Jerusalem arti-choke (Helianthus tuberosus L.) cultivars during storage. Acta Sci Pol Hortorum Cultus 2012 (w druku). 17. Cieślik E, Filipiak-Flor-kiewicz A. Topinambur (Helianthus tuberosus L.) – możliwości wykorzystywania do produkcji żywności funkcjonalnej. Żywność 2000; 1(22):71-81. 18. Sobel A, Matławska I. Plants-based and herbal preparations in healthy slimming diets. Herba Pol 2005; 51 (Supp.1):190-2. 19. Zhang F, Tai FN, Brestic M. Jerusalem arti-choke (Helianthus tuberosus), a medicinal salt-resistant plant has high adaptability and multiple-use values. J Med Plant Res 2011; 5(8):1272-9. 20. Li Pan, Sinden MR, Kennedy AH. i wsp. Bioactive constituents of Helianthus tuberosus (Jerusalem artichoke). Phytol 2008; 2(1):15-8. 21. Griffaut B, Debiton E, Madelmont JC i wsp. Stressed Jerusalem artichoke tubers (Helianthus tuberosus L.) excrete a protein fraction with specific cytotoxicity on plant and animal tumor cell. Biochim Biophys Acta 2007; 770(9):1324-30.
22. Sawicka B. Wpływ nawożenia azotem na wartość biologicz-ną bulw Helianthus tuberosus L. Roczn AR Pozn 2000; 323:447-51. 23. Sawicka B, Skiba D, Michałek W. Słonecznik bulwiasty, jako alternatywne źródło biomasy na Lubelszczyźnie. Zesz Probl PNR 2009; 542:465-79. 24. Chrapkowska KJ, Góral S. Możliwości przygotowania potraw z bulw Helianthus tuberosus L. (Topinam-bur). Mat Konf Nauk. Łódź, 12-13.09. 1995; 50. 25. Volk GM, Ri-chards K. Preservation methods for Jerusalem artichoke cultivars. Hortsci 2006; 41 (1):80-83. 26. Cieślik E, Kopeć A, Pražnik W. He-althy properties of Jerusalem artichoke flour (Helianthus tubero-sus L.). EJPAU, Food Sci Technol 2005; 8(2). 27. Świątkiewicz S, Świątkiewicz M. Zastosowanie fruktanów o właściwościach pre-biotycznych w żywieniu zwierząt gospodarskich. Med Wet 2008; 64(8):987-90. 28. Yildiz G, Sacakli P, Gungor T. The effect of dietary Jerusalem artichoke (Helianthus tuberosus L.) on perfor-mance, egg quality characteristics and egg cholesterol content in laying hens. Czech J Anim Sci 2006; 51(8): 349-54. 29. Cieślik E. Zawartość składników mineralnych w bulwach nowych odmian topinamburu (Helianthus tuberosus L.). Zesz Nauk AR Krak 1998; 342:23-30. 30. Kopeć A, Cieślik E. Wpływ dodatku mączki z bulw topinamburu na poziom glukozy w surowicy krwi szczurów doświadczalnych. Żywność 2001; 3(28):66-70. 31. Cummings JH, Macfarlane GT. Gastrointestinal effects of prebiotics. Brit J Nutr 2002; 87, (Suppl.2):145-51. 32. Gramza-Michałowska A, Gó-recka D. Wykorzystanie inuliny, jako dodatku funkcjonalnego w technologii produkcji potraw. Bromat Chem Toksykol 2009; 42(3):324-8. 33. Baldini M, Danuso F, Turi M i wsp. Evaluation of new clones of Jerusalem artichoke (Helianthus tuberosus L.) for inulin and sugar yield from stalks and tubers. Ind Crops Prod 2004; 19:25-40. 34. Sirisansaneeyakul S, Worawuthiyanan N, Va-nichsriratana W i wsp. Production of fructose from inulin using mixed inulinases from Aspergillus niger and Candida guilliermon-dii. World J Microbiol Biotechnol 2007; 23:543-52. 35. Janas P, Targoński Z. Wpływ źródła węgla i azotu na produkcję ksantanu i enzymów zewnątrzkmórkowych przez penicylinoopornego mu-tanta Xanthomonas campestris. Żywność 2007; 1(50):161-72. i Targoński (35) wykazali, iż dobrym substratem
do produkcji tego polimeru są rozdrobnione bulwy
Helianthus tuberosus.
Podsumowanie
Topinambur charakteryzuje się wysoką zawartością składników odżywczych. Oprócz witamin, zawiera białka, cukry, składniki mineralne i swoiste substancje bioaktywne. Spożywanie tej rośliny może wspomagać leczenie zaburzeń trawiennych, chorób sercowo-na-czyniowych, opóźniać procesy starzenia. Ponadto, dzięki obecności inuliny, zalecany jest diabetykom, w celu obniżenia poziomu glukozy we krwi. Ze względu na dużą wartość odżywczą powinien być stałym kom-ponentem naszej diety.
Piśmiennictwo
1. Chekroum MB, Amzile J, Mokhtari A i wsp. Comparison of fructose production by 37 cultivars of Jerusalem artichoke (Helianthus tuberosus L.). New Zealand J Crop Hort Sci 1996; 24:115-20. 2. Góral S. Zmienność morfologiczna i plonowanie wybranych klonów słonecznika bulwiastego topinambur (Helian-thus tuberosus L). Hod Rośl i Nasiennictwo 1998; 2:6-11. 3. Gó-ral S. Słonecznik bulwiasty – topinambur, uprawa i użytkowanie. Wyd. IHAR, Radzików 1999. 4. Kowalczyk-Juśko A. Topinam-bur. Rośliny energetyczne (Red. B. Kościk). Wyd. AR, Lublin 2003. 5. Piskier T. Topinambur – roślina o wielokierunkowym wykorzystaniu. Czysta Energia 2006; 8:15. 6. Sawicka B. Wpływ nawożenia azotem na wartość biologiczną bulw Helianthus tu-berosus L. Roczn AR Pozn 2005; 323:447-51. 7. Georgescu LA, Stoica I. Studies concerning the dynamic of enzyme hydrolyze on the Jerusalem artichoke (Helianthus tuberosus) inulin. The Ann Univ Dunarea Jos Gal Fasc, VI Food Technol 2005; 1:77-81.
8. Zaky EA. Physiological response to diets fortified with Jerusa-lem artichoke tubers (Helianthus tuberosus L.) Powder by diabetic rats. Am-Euras J Agric Envir Sci 2009; 5(5):682-8. 9. Sawicka B. Możliwość wykorzystania słonecznika bulwiastego (Helianthus tu-berosus L.) jako warzywa. Plant Breed Symp, Lublin, 4-5 Febru-ary 1999; 95-98. 10. Cieślik E, Filipiak-Florkiewicz A, Prostak A. Zawartość składników odżywczych w bulwach nowych odmian topinamburu (Helianthus tuberosus L.). Mat. XXXI Sesji Nauk KTiChŻ PAN, Poznań 2000; 346. 11. Sawicka B. Możliwość wyko-rzystania słonecznika bulwiastego (Helianthus tuberosus L.) jako warzywa. Plant Breeding Sympozium. Horticulture Plant Bre-eding to Start with XXI Century. Lublin, 4-5 February 1999: 95-8.
12. Kunachowicz H, Nadolna I, Przygoda B i wsp. Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych. Wyd. IŻŻ, Warszawa 2005; 434. 13. Anioł-Kwiatkowska J. Słonecznik bulwiasty to również roślina lecznicza. Wiad Ziel 1994; 36(12):12-13. 14. Szebiotko K. Genotypy Helianthus tuberosus L. jako surowiec do produkcji składników paszowych oraz produktów spożywczych. Sprawoz-danie z realizacji projektu badawczego KBN, AR Poznań 1995; otrzymano/received: 23.01.2013
zaakceptowano/accepted: 11.02.2013 *dr Iwona MystkowskaAdres/address: Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny ul. Prusa 14, 08-110 Siedlce tel.: +48 (25) 643-12-82 e-mail: imystkowska@op.pl
