Podstawowe aspekty homilii w Mszach z udziałem dzieci

Pełen tekst

(1)A. R. T. Y. K. U. . Y. ROCZNIKI LITURGICZNO-HOMILETYCZNE Tom 2 (58) – 2011. KS. STANIS

(2) AW DYK. *. PODSTAWOWE ASPEKTY HOMILII W MSZACH Z UDZIA

(3) EM DZIECI. Homilia we Mszach z udziaem dzieci wpisuje si w cay proces chrzecijaskiego wychowania zwizany z inicjacj chrzecijask. Wymóg inicjacji dzieci ochrzczonych do uczestnictwa w liturgii Kocioa istnia ju w praktyce i refleksji Kocioa przed Vaticanum II. Temat Mszy witej z udziaem dzieci pojawia si gównie w zwizku z metodologiczn i kerygmatyczn odnow katechezy i katechizmu. Nowe mo liwoci aktywnego uczestnictwa dzieci w liturgii daa reforma liturgiczna Soboru Watykaskiego II, która otwiera drog do adaptacji celebracji liturgicznej do szczególnych potrzeb zgromadzenia (por. KL 38) oraz uwzgldnienia wieku uczestników1. Problem ten zosta podjty jednak w caej peni przez dokument Kongregacji Kultu Bo ego z 1 listopada 1973 r. Dyrektorium o Mszach witych z udziaem dzieci2. Jego celem jest okrelenie zasad, które pomog w doprowadzeniu dzieci do aktywnego i wiadomego udziau w akcji liturgicznej. Bardzo wa n rol w tym wzgldzie odgrywa homilia skierowana do dzieci. Nie mo e jej zabrakn zarówno w celebracjach eucharystycznych z udziaem dzieci, na których obecnych jest niewielu dorosych, jak i w celebracjach Ks. dr hab. STANIS

(4) AW DYK, prof. KUL – kierownik Katedry Homiletyki Materialnej w Instytucie Liturgiki i Homiletyki KUL, Redaktor naczelny Przegldu Homiletycznego”; adres do korespondencji – e-mail: stan.dyk@wp.pl 1 „Duszpasterze niech zabiegaj gorliwie i cierpliwie o liturgiczne wychowanie oraz czynny udzia wiernych, tak wewntrzny jak i zewntrzny, stosownie do ich wieku, stanu, rodzaju ycia i stopnia kultury religijnej” (KL 19). 2 Kongregacja Kultu Bo ego. Dyrektorium o Mszach witych z udziaem dzieci. W: L. B a ß l e r. Koció dla dzieci. Kielce 1993 s. 7-23 [dalej skrót: DMD]. Zob. tak e: Zalecenia duszpasterskie Episkopatu Polski w zwizku z dyrektorium o Mszach witych z udziaem dzieci. Tam e s. 24-28..

(5) 134. KS. STANIS

(6) AW DYK. eucharystycznych z udziaem dorosych, na których obecne s tak e dzieci3. Dokument podkrela, e nale y szuka takich sposobów goszenia homilii do dzieci, aby byy one jak najbardziej u yteczne w przekazaniu sowa Bo ego i pomagay w wiadomym i owocnym udziale w Eucharystii. W poszukiwania te wcza si tak e poni sze opracowania, które bdzie prób wskazania podstawowych zasad dotyczcych treci i formy homilii do dzieci.. 1. TRE HOMILII SKIEROWANEJ DO DZIECI. Dyrektorium o Mszach witych z udziaem dzieci zaznacza, e dziki homilii dzieci maj by doprowadzone nie tylko do zrozumienia usyszanych czyta biblijnych, lecz tak e do dania aktywnej odpowiedzi sowu Bo emu poprzez konkretne postawy yciowe. W treci homilii kaznodzieja powinien odwoa si przede wszystkim do tekstów witych oraz do yciowego dowiadczenia dzieci. Nie wolno zapomnie tak e o tym, co decyduje o to samoci homilii jako homilii, to znaczy o jej mistagogicznej funkcji. Celem homilii we Mszy z udziaem dzieci jest wic aktualizacja sowa Bo ego zmierzajca do tego, aby pomóc dziecku zrozumie wasne ycie, sprowokowa postawy yciowe dziecka, które bd odpowiedzi na usyszane sowo Bo e, zaprosi dziecko do naladowania Jezusa oraz pomóc mu rozpozna Pana obecnego i dziaajcego w Eucharystii4. Pedagogia inkarnacji sowa Bo ego wymaga od homilisty potrójnego wysiku: znajomoci psychiki dziecka, znajomoci kontekstu socjologiczno-rodowiskowego i rodzinnego dziecka, jego zainteresowa, aspiracji i potrzeb, a tak e umiejtnoci dokonania indukcji homiletycznej tak, aby wychodzc od ycia dziecka, doj do zwiastowanego sowa Bo ego i owietli. nim dowiadczenie yciowe suchacza. Ju z ogólnego osdu wida , e polskie homilie skierowane do dzieci grzesz brakiem aktualizacji antropo3. Jeli sprawuje si Msz wit dla dorosych z udziaem równie dzieci, to homilia powinna by miejscem, w którym uwzgldni si ich obecno (aby nie lekcewa y dzieci – por. DMD 17). S tu trzy mo liwoci: na czas liturgii sowa mog przej do innego miejsca (jeli warunki na to pozwalaj), gdzie kapan (najlepiej koncelebrujcy) mo e odprawi liturgi sowa tylko dla dzieci (DMD 17); w jakiej czci homilii mo na zwróci si specjalnie do dzieci (DMD 17); jeli liczba dzieci jest znaczna, wtedy „homili nale y skierowa do dzieci, ale tak, eby i doroli mogli odnie po ytek” (DMD 19). Por. te DMD 48. W niniejszym opracowaniu bdzie chodzi. o homili w caoci skierowan do dzieci. 4 Por. M.L. M a z z a r e l l o. Fanciulli. W: Dizionario di omiletica. Red. M. Sodi, A.M. Triacca. Torino–Begamo 1998 s. 535..

(7) PODSTAWOWE ASPEKTY HOMILII W MSZACH Z UDZIA

(8) EM DZIECI. 135. logicznej. Czsto s one czym w rodzaju krótkiego kazania lub minikatechezy na wybrany przez kaznodziej temat. Tym bardziej warto podkreli , e Dyrektorium o Mszach witych z udziaem dzieci zwraca uwag bardziej na implikacje psycho-pedagogiczne ni katechetyczne i pastoralne. Chodzi tu przede wszystkim o przezwyci enie rytualizmu (czy to w caej liturgii, czy to w tej jej czci, czyli homilii), który zawsze jest mao czytelny dla dzieci. Tre , forma i jzyk akcji liturgicznej (w tym homilii) powinny by w sposób mo liwie najlepszy dostosowane do psychiki dzieci. Homilista ma zatem w swoim przepowiadaniu uwzgldni sytuacj egzystencjaln dziecka, cechy jego psychiki oraz uwarunkowania rodowiskowe5. Na temat psychiki i religijnoci dzieci istnieje bardzo wiele opracowa6, które powinny by znane ka demu, kto podejmuje trud goszenia sowa Bo ego do dzieci. Je eli chodzi o uwarunkowania rodowiskowe, to nale y podkreli bardzo du rol socjalizacji dziecka, która dokonuje si gównie w rodzinie. Rodzina za o tyle wprowadza dzieci w ycie religijne, o ile sama tym yciem yje. Stan religijnoci dzieci jest zbie ny ze stanem religijnoci rodziców, cho z reguy bywa nieco wy szy. Bierze si to z faktu, e nawet rednio praktykujcy rodzice „posyaj” dzieci na katechez i Msz wit. W przygotowaniu homilii do dzieci nale y pamita zatem, e religijno dorosej ludnoci Polski charakteryzuje si silnym naciskiem na praktyki religijne przy równoczesnym braku wiedzy religijnej oraz sabym wpywie wiary na postpowanie moralne7. W przepowiadaniu wic – skierowanym tak e do dzieci – nale y o tym wpywie wiary na codzienne ycie stale przypomina . Homilia powinna by absolutnie wierna Bo emu Objawieniu, winna by. niejako przedu eniem sowa Bo ego (por. KO 24). Podstawow tre homilii we Mszy z udziaem dzieci (podobnie jak ka dej homilii) wyznaczaj zatem teksty wite, a wic Lekcjonarz mszalny i euchologium mszalne (por. 5. Mówic o dzieciach, mamy na uwadze osoby, które nie weszy jeszcze w okres tzw. preadolescencji (ok. 12 roku ycia), a wic dzieci w wieku od ok. 3-4 do ok. 12 lat. Por. DMD 6. 6 Zob. chocia by E. R y d z. Psychologiczne podstawy ksztatowania si religijnoci dzieci w wieku przedszkolnym. „Przegld Homiletyczny” [dalej skrót: PH] 7:2003 s. 213-226; t a . Psychologiczne podstawy ksztatowania si religijnoci dziecka w wieku modszym szkolnym. PH 8:2004 s. 153-163; A. B i r c h. Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlctwa do dorosoci. Warszawa 2007; Psychologia rozwoju czowieka. Red. B. Harwas-Napieraa. T. 3. Warszawa 2006; F.L. I l g, L.B. A l m e s, S.M. B a r k e r. Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat. Gdask 2006; J. P i a g e t. Studia z psychologii dziecka. Warszawa 2006; Cz. W a l e s a. Rozwój religijnoci czowieka. T. 1: Dziecko. Lublin 2005. 7 Zob. np. J. M a r i a s k i. Spoeczno-religijne uwarunkowania nowej ewangelizacji. PH 5-6:2001-2002 s. 105-116..

(9) 136. KS. STANIS

(10) AW DYK. OWMR 65; KL 35,2; Ioe 54). W tym miejscu warto wspomnie o mo liwoci adaptacji tekstów biblijnych Lekcjonarza mszalnego, któr dopuszcza Dyrektorium. Wskazujc na to, aby liturgia bya w miar mo liwoci zrozumiaa i czytelna dla dzieci, Dyrektorium stwierdza, e teksty winny by. „wystarczajco przystosowane do mentalnoci dziecka”8. Je eli zatem, ze wzgldu na poziom intelektualny dzieci, wydaje si konieczne opuszczenie w czytaniu jednego czy drugiego wiersza, to dokument na to zezwala, z tym jednak zastrze eniem, „by nie okaleczy treci tekstu albo ducha i poniekd stylu Pisma witego”9. Nie mo e tu by jednak przesadnego upraszczania czy te przedstawiania tekstów w jzyku zdziecinniaym lub te parafrazowanie Pisma witego10. Suszn drog adaptacji tekstów biblijnych jest dobór perykop biblijnych odpowiednich do poziomu rozwojowego dziecka. Jeli trzy lub dwa czytania wyznaczone na dany dzie wydaj si mao przystpne dla dzieci, wolno wybra czytania (lub czytanie) albo z Lekcjonarza mszalnego, albo bezporednio z Biblii, uwzgldniajc przy tym okresy liturgiczne11. Dyrektorium daje mo liwo zastosowania tylko dwóch czyta, a nawet jednego, z zaznaczeniem jednak, aby nigdy nie brako tekstu Ewangelii12. Przy doborze czyta nale y pamita , aby zachowa jedno obu Testamentów, historii zbawienia, jak te by teksty byy skoncentrowane na Jezusie zmartwychwstaym. W adaptacji tekstów biblijnych we Mszy z udziaem dzieci nale y wzi pod uwag tak e zasady hermeneutyki tekstów Lekcjonarza, który zosta tak uo ony, aby wierni „stopniowo coraz gbiej poznawali wyznawan przez siebie wiar”13; aby poznawali „histori zbawienia”14; aby sta si „pedagogiczn pomoc sprzyjajc katechezie”15; aby wierni mogli sucha „czyta i rozmyla nad ich przystosowaniem do konkretnych 8. Szerzej o motywach tego rodzaju adaptacji zob. np. J. K u d a s i e w i c z. Adaptacja tekstów biblijnych we Mszy w. z udziaem dzieci. „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 30:1977 s. 114 n.; R. P i e r s k a a. Sowo Boe dla dzieci. Adaptacja lekcjonarza do mszy z udziaem dzieci. Opole 1996. 9 DMD 43. 10 Por. tam e nr 45. 11 Por. tam e nr 42. Zdaniem J. Kudasiewicza parafrazowanie Pisma witego mo e prowadzi do zdeformowania myli biblijnej i zamazania waciwoci jzyka biblijnego. W ten sposób wyklucza si tak e moment tajemnicy waciwy tekstowi witemu oraz zmienia si sens zamierzony przez autora natchnionego. Por. K u d a s i e w i c z. Adaptacja tekstów biblijnych s. 116 n. 12 Por. DMD 42. 13 wita Kongregacja Kultu Bo ego. Wprowadzenie teologiczno-pastoralne do Lekcjonarza mszalnego [dalej skrót: WTLM]. W: To czycie na moj pamitk. Eucharystia w dokumentach Kocioa. Oprac. J. Miazek. Warszawa 1987 nr 60. 14 Tam e. Zob. G. V e n t u r i. Il lezionario, catechesi narrativa della chiesa. „Rivista Liturgica” 71:1984 s. 69-72. 15 WTLM 61.


(12) EM DZIECI. 137. okolicznoci”16. W tym miejscu nale y przypomnie zalecenie Dyrektorium, aby poszczególne Konferencje Biskupów postaray si o „uo enie Lekcjonarza do Mszy w. z udziaem dzieci”17. Wa ne jest, aby przy ukadaniu takiego Lekcjonarza uwzgldni wspomniane wy ej kryteria18. Warto doda , e w wielu krajach takie modele Lekcjonarza ju powstay19. Przygotowujc homili skierowan do dzieci, kaznodzieja nie mo e zapomnie , e oprócz tekstów Lekcjonarza mszalnego liturgia zawiera tak e teksty modlitewne stworzone przez Koció dla celów kultowych, nazwane euchologicznymi 20. Równie i one jako teksty wite stanowi ródo homilii. W tym wzgldzie bardzo bogaty materia ródowy stanowi chocia by nowe modlitwy eucharystyczne Mszy z udziaem dzieci21. W swej strukturze zawieraj one trzy podstawowe elementy treciowe waciwe dla ka dej modlitwy eucharystycznej: wspomnienie wielkich dzie Boga, dzikczynienie oraz modlitw wstawiennicz22. Nie zmieniaj one wic adnych istotnych czci modlitw eucharystycznych – prawdy zawarte w anamnezie czy epiklezie podaj zgodnie z tradycj wszystko, co konieczne i – ale czyni to w jzyku prostszym i dostosowanym do mentalnoci dzieci oraz taki, aby. 16. WTLM 62. DMD 43. 18 Szerzej na ten temat zob. K u d a s i e w i c z. Adaptacja tekstów biblijnych s. 122-126. 19 Zob. Lektionar für Gottesdienste mit Kindern. Studienausgabe für die katholischen Bistümer im deutschen Sprachgebiet. T. 1. Dresden 1983, T. 2. Dresden 1985; M. S z y m a s k i. Msza w. z udziaem dzieci w praktyce Kocioa katolickiego w Niemczech. „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczne” 8:2009 nr 1 (14) s. 209; Conferenza Episkopale Italiana. Lezionario per le Messe con i fanciulli. Roma 1976; D. S a r t o r e. Lezionari per le Messe con i fanciulli. Un confronto tra modelli diversi. „Rivista Liturgica” 73:1986 s. 558-569. 20 Euchologium to cao modlitw przyjtych w formularzu liturgicznym. Teksty te maj formy zró nicowane pod wzgldem struktury. Znajduj si wród nich modlitwy skierowane bezporednio do Boga (anafory, formuy bogosawiestw i powice, modlitwy) oraz do zgromadzenia (wezwania). S te w kocu teksty bagalne o odwrócenie nieszcz (egzorcyzmy). Por. M. A u g é. Principi di interpretazione dei testi liturgici. W: Anàmnesis. T. 1: La liturgia, momento storico della salvezza. Red. S. Marsili. Torino 1974 s. 162. 21 Zob. M. D e m c z u k. Formacyjny wymiar modlitw eucharystycznych w Mszach witych z udziaem dzieci. „Communio” 14:1994 nr 4 s. 113-133; A. D u r a k. Nowe modlitwy eucharystyczne. W: Msza ksig ycia chrzecijaskiego. Red. B. Nadolski. Pozna 1986 s. 103-117; Cz. K r a k o w i a k. Modlitwy Eucharystyczne we Mszach witych z udziaem dzieci. „Anamnesis” 17:1998/1999 nr 5 s. 61-75; J. S t e f a s k i. Modlitwy Eucharystyczne z udziaem dzieci – nowa szansa pastoralna. „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 41:1988 s. 427-439. 22 Por. A. C a t e l l a. Eucologia. DO s. 516. Na struktur modlitw eucharystycznych z udziaem dzieci skadaj si: dialog wprowadzajcy, dzikczynienie – prefacja, epikleza przedkonsekracyjna, opis ustanowienia, anamneza, epikleza komunijna, modlitwa wstawiennicza i doksologia. 17.

(13) 138. KS. STANIS

(14) AW DYK. móc bardziej zaktywizowa dzieci23. W tym sensie s one tak e inspirujce dla kaznodziei. Pierwsza Modlitwa Eucharystyczna Mszy z udziaem dzieci (przeznaczona dla dzieci najmodszych), zatytuowana „Bóg naszym Ojcem”, podkrela stwórcze i opatrznociowe dzieo Boga, pobudzajc dzieci do refleksji nad tym, co Bóg uczyni, i inspirujc do dzikczynienia i proby w cznoci z caym Kocioem. Najwa niejszym motywem dzikczynienia jest tutaj osoba i dzieo Jezusa Chrystusa, przez którego Bóg sta si bliski dla czowieka – sta si przyjacielem dzieci i ubogich. Obraz Boga ukazany w tej Modlitwie Eucharystycznej odpowiada rozwojowi umysowemu dziecka. W tym wieku dziecko cechuje si myleniem konkretno-obrazowym, a na Boga patrzy w sposób antropomorficzny. Msza przeamuje jednak to antropomorficzne spojrzenie, podkrelajc takie przymioty Boga, jak wito czy wszechmoc. Uwydatniony jest tak e fakt, e to sam Bóg gromadzi nas na Eucharystii i jest poród nas obecny. Modlitwa wstawiennicza obejmuje „wszystkich ludzi, których kochamy”, w tym zmarych, cierpicych, smutnych, chrzecijan i wszystkich ludzi na caym wiecie24. Druga Modlitwa Eucharystyczna na Msze z udziaem dzieci przeznaczona jest dla dzieci, które przystpiy ju do Pierwszej Komunii witej. Jej podstawowa tre skupia si wokó wielkiej mioci Boga, objawionej w stworzeniu wiata, a przede wszystkim w osobie Jezusa Chrystusa. To wanie Jezus uczy, jak kocha Boga i bli nich, uwalniajc ludzkie serca od za i nienawici. Sama Eucharystia ukazana jest tutaj jako dowiadczenie mioci Boga oraz uzdolnienie do miowania ludzi. Mio do innych jest te motywem modlitwy wstawienniczej za ywych i umarych. Równie i w tym przypadku wida , jak tre Modlitwy Eucharystycznej dostosowana jest do rozwoju psycho-fizycznego dziecka – dowiadczenie mioci jest w tym wieku najistotniejszym elementem formacyjnym oraz podstaw prawidowego wychowania. Samo pojcie mioci, abstrakcyjne samo w sobie, zostaje przeo one na jzyk konkretów tak, aby dziecko atwo mogo zrozumie , co to znaczy „kocham”25. Trzecia Modlitwa Eucharystyczna na Msze z udziaem dzieci przeznaczona jest dla dzieci najstarszych (ostatnie klasy szkoy podstawowej). Gów23. Por. Z. W i t. Specjalne modlitwy eucharystyczne. „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 30:1977 s. 98. Por. M. S z y m a s k i. Psychologiczne aspekty Mszy witej z udziaem dzieci. Wrocaw 2008 [mps PWT we Wrocawiu] s. 43-45; N. C o n t e. Preghiere eucaristiche per fanciulli. „Rivista Liturgica” 90:2003 nr 4 s. 674 n. 25 Por. S z y m a s k i. Psychologiczne aspekty s. 45 n.; C o n t e. Preghiere eucaristiche per fanciulli s. 676 n. 24.


(16) EM DZIECI. 139. nym motywem treciowym jest tutaj dzikczynienie Bogu za wspólnot Kocioa, za udzia w otrzymanych od Boga darach oraz za to wszystko, co uczyni dla naszego zbawienia. Nale y podkreli , e wdziczno ta dotyczy konkretnych darów. Umo liwia ona tak e radosny i chtny udzia dzieci w Eucharystii, która rozumiana jest jako radosna, witeczna uczta. Tematem tej modlitwy jest tak e rola wspólnoty Kocioa w drodze do nieba26. Wida zatem, jak wszystkie modlitwy eucharystyczne na Msze z udziaem dzieci wprowadzaj do radosnej i penej zadziwienia kontemplacji Boga w Trójcy Jedynego oraz Jego planu zbawienia. W ten sposób celebracja eucharystyczna jest momentem, w którym dziecko wchodzi w kontakt z misterium zbawczym oraz dowiadcza komunii z miujcym Ojcem. Poprzez uczestnictwo w Ofierze Chrystusa dziecko otrzymuje Ducha witego, który pomaga mu przyj wszystkich ludzi jako braci, których nale y kocha. i z którymi trzeba dzieli radoci i bóle, trudnoci i nadzieje. Bogactwo treci, prostota jzyka i ró norodno aklamacji czyni z tych tekstów narzdzia, które mog pobudzi dzieci do aktywnego, wiadomego i owocnego uczestnictwa w liturgii. W ten sposób stanowi one dla kaznodziei nie tylko ródo treciowe, lecz tak e szko liturgicznej mistagogii. Jest to tym bardziej wa ne, e wiele wspóczesnych, publikowanych homilii prawie w ogóle nie uwzgldnia aspektu mistagogicznego. Zapomina si, e mistagogia to podstawowa funkcja homilii, tak e tej skierowanej do dzieci. Zasadniczym celem homilii skierowanej do dzieci ma by zatem pobudzenie dzieci do wiary w realn i zbawcz obecno Chrystusa oraz doprowadzenie ich do udziau w zbawczych misteriach aktualizujcych si w liturgii. Homilia powinna spenia tu równie zadanie formacyjne: pomaga dzieciom w radosnym, dzikczynnym prze ywaniu Eucharystii oraz ksztatowa eucharystyczny sposób prze ywania ich codziennego ycia27.. 26. Por. S z y m a s k i. Psychologiczne aspekty s. 47 n.; C o n t e. Preghiere eucaristiche per fanciulli s. 677 n. 27 W tym miejscu warto przypomnie propozycj Dyrektorium, aby po homilii nastpia chwila milczenia, a eby dzieci „na krótko mogy odda si rozwa aniu, albo w sercu swoim wielbi Boga i modli si do Niego” (nr 37). Dokument sugeruje równie , e homilia do dzieci powinna by powizana z pouczeniem przed rozesaniem: „We Mszy z udziaem dzieci du e znaczenie ma pouczenie przed kocowym bogosawiestwem, poniewa dzieci przed rozesaniem potrzebuj pewnego powtórzenia i zastosowania tego, co ju syszay. Trzeba to zrobi. w bardzo krótkich sowach. Zwaszcza w tym momencie wypada ukaza zwizek midzy liturgi a yciem” (nr 54)..


(18) AW DYK. 2. RODZAJE HOMILII WE MSZY WITEJ Z UDZIA

(19) EM DZIECI. Biorc pod uwag racje teologiczne, pastoralne i psychologiczne, mo na wskaza na trzy podstawowe rodzaje homilii skierowanej do dzieci – jest to bd homilia w formie narracji, bd homilia wizualizacyjna bd homilia dialogowa. Nie sposób w tak krótkim opracowaniu wyliczy wszystkie argumenty przemawiajce za u yciem homilii narracyjnej. Wystarczy wspomnie , e ju w Biblii dominujc form przekazu Objawienia jest opowiadanie. Objawienie judeochrzecijaskie jest bowiem historyczne – zakada dzianie si. U ycie w homilii tej samej formy przekazu, która jest obecna w Biblii, zabezpiecza ordzie tekstu witego przed wypaczeniem oraz przenosi do homilii wewntrzn dynamik opowiadania biblijnego28. Istnieje równie bardzo wiele racji natury psychologicznej. Opowiadanie jest ponadkulturowe – zdarzenia mówi same za siebie, ponad wszelk kultur i mog by przekazywane za pomoc pierwotnych sów. Nie wymagaj zatem jakiej dodatkowej interpretacji. Metoda narracyjna prowadzi do wiedzy ywej, ruchliwej, dynamicznej, która cigle wzrasta zgodnie z dokonywaniem postpów w dowiadczeniu29. Narracja tworzy wi , wspólnot midzy opowiadajcym (i jego dowiadczeniem) a suchajcym30. Przede wszystkim za opowieci zachcaj do identyfikacji z gównym bohaterem bd do jego krytycznej oceny – to dostarcza im nowego spojrzenia na siebie i na codzienno . Szczególnie za dziecko za pomoc fantazji atwo rekonstruuje wydarzenia, które s mu opowiadane. Szybko te potrafi identyfikowa si z „bohaterami” opowiadania. Wa ne jest, aby homilia narracyjna docieraa do dziecka w jego rzeczywistoci egzystencjalnej31. Dziecko bowiem, tak jak ka dy czowiek, w swojej strukturze psychicznej nosi potrzeb bycia dotknitym w konkrecie wasnej egzystencji. Ta potrzeba ma by zaspokajana wanie poprzez homili. Homilia skierowana do dzieci powinna wic mie form przypowieci aktua28 W. P r z y c z y n a. Kaznodziejski przekaz opowiada biblijnych. Kraków 2000 s. 141. Do stosowania narracyjnej formy przekazu wiary zachca tak e tzw. teologia narratywna, która prze ywa obecnie swój ywy rozwój. Odwouje si ona do historycznego, interpersonalnego i spoecznego charakteru objawienia judeochrzecijaskiego. Por. J. N a v o n e. Teologia narrativa. DO s. 1597-1600. 29 Por. S. F a u s t i. Jak rozwaa i gosi Pismo wite. Kraków 2010 s. 72-80. 30 Por. J.A. W a l l a c e. Przepowiadanie o witych. PH 5-6: 2001-2002 s. 80 n. 31 Opowiadanie wykorzystane w homilii mo e pochodzi z Biblii, z ycia lub jakiego zbioru opowiada..


(21) EM DZIECI. 141. lizujcej ich ycie. Powinna by przypowieci, która dotyka codziennoci dzieci, ich wielkich lub maych dramatów, które prze ywaj w pierwszej osobie lub których s wiadkami, dramatów, które potrzebuj rozwizania i odpowiedzi. Ostatecznie taka przypowie staje si opowiadaniem o ich „zbawionym yciu” – uratowanej egzystencji. Trzeba wszelako pamita , e dzieci zawsze oczekuj w opowiadaniu happy endu (szczliwego zakoczenia). W takiej homilii, zaspokajajcej potrzeby dziecka (dotknicie ich egzystencji; rozwizanie yciowych problemów), znajduje ono upodobanie i satysfakcj32. Uwzgldniajc konkretno-obrazowy sposób pojmowania rzeczywistoci przez dzieci oraz mentalno obrazow wspóczesnego czowieka, we Mszy z udziaem dzieci warto zastosowa tak e homili wizualizacyjn33. Drog do wykorzystywania obrazów, ilustracji itp. otwiera samo Dyrektorium, gdy w numerach 35 i 36 wspomina o elementach wizualnych, „które pozwoliyby dzieciom uchwyci wzrokiem wielkie dziea Bo e dokonane dziki stworzeniu i odkupieniu i które poprzez doznanie wizualne wspomagaj modlitw. Liturgia nigdy nie mo e wyglda jak rzecz sucha i nale ca wycznie do sfery myli”. Warto w tym momencie doda te , e niemiecki Lekcjonarz do Mszy z udziaem dzieci uzupeniony jest dwutomowym podrcznikiem podajcym wskazówki dydaktyczne dla duszpasterzy34. Zaczone s tam chocia by zestawy slajdów, stanowicych pomoc w wyjanieniu sowa Bo ego. W podrczniku proponuje si równie , aby interpretacji sowa Bo ego dokonywa za pomoc obrazów namalowanych wczeniej przez dzieci, co pomo e w aktywizacji dzieci oraz wczeniu ich w histori biblijn przedstawion przez dany obraz. Zaleca si równie wykorzystanie znaków, obrazów, plansz i tablic czy inscenizacji teatralnych35. Wida zatem, e w homilii do dzieci oprócz komunikacji werbalnej mo na posugiwa si równie innymi mediami, takimi jak: napisy, fotografie, prze rocza, plakaty zawierajce sceny z ycia dzieci, „obrazy przygotowane przez same dzieci”36, wideokaseta, fragmenty nagranych programów telewizyjnych itd. Jeli warunki na to pozwalaj, kazanie mo na rozpocz. inscenizacj, w której dzieci przedstawi zachowania ludzi w sytuacji zwi32. Por. M a z z a r e l l o. Fanciulli s. 536 n. Zob. J. G r y g o t o w i c z. Zastosowanie rodków audiowizualnych do udziau dzieci w Mszy w. „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 30:1977 s. 152-154. 34 Handbuch zum Lektionar für Gottesdienste mit Kindern. T. 1. Red. R. Sauer. Düsseldorf 1981; T. 2. München 1985. 35 Por. S z y m a s k i. Msza w. z udziaem dzieci s. 210 n. 36 DMD 36. Por. W. B r o s k i. Dziecko w wieku modszym szkolnym jako odbiorca kazania. PH 14:2010 s. 171. 33.


(23) AW DYK. zanej tematycznie z perykop. rodki takie przedstawiaj bowiem sytuacje egzystencjalne bliskie dzieciom, interesuj je, pocigaj i wzywaj do zajcia stanowiska. W ten sposób narracja sowna i narracja wizualna zawieraj w sobie ycie ludzkie a potem w homilii ukazuj je jako „zbawcz przypowie ”. Kaznodzieja zatem, zaczynajc homili od egzystencjalnego opowiadania lub dialogowego opisu obrazu, plakatu (itd.) przechodzi do wyjanienia sowa Bo ego, które odpowiada na ludzkie potrzeby i zbawia. Homilia zawiera w sobie zatem znany paradygmat: w i d z i e ( ycie ludzkie przedstawione za pomoc narracji bd wizualizacji), o s d z i ( ycie ludzkie w wietle sowa Bo ego), d z i a a w posuszestwie usyszanemu sowu (nawrócenie, do którego wezwane s tak e dzieci)37. Przy wykorzystywaniu rodków wizualnych nie nale y jednak zapomnie. o sakralnym charakterze liturgii homilii. To religijnej wra liwoci celebransa pozostawione jest dobranie w homilii takich rodków wyrazu, aby jego przepowiadanie nie naruszao sacrum przestrzeni liturgicznej. Szczególn ostro no nale y zachowa przy wykorzystywaniu w homilii prezentacji multimedialnych38. Waciw drog do wzbudzenia ciekawoci u dzieci, ich aktywizacji oraz uatwienia dotarcia z Dobr Nowin jest równie zastosowanie homilii dialogowej. Tak form homilii tak e dopuszcza Dyrektorium: „dzieci odpowiadaj w czasie homilii”39; „homilia skierowana do dzieci niekiedy bdzie przechodzi w dialog z nimi, chyba e lepiej jest, aby dzieci suchay w milczeniu”40. Wspomniany dokument pozwala równie , aby sama proklamacja czyta odbywaa si w formie dialogu: „tam, gdzie tekst czytania takie rozwizanie podsuwa, mo e okaza si po yteczne, aby dzieci odczytay go dzielc midzy siebie role, jak to zostao ustalone przy czytaniu mki Paskiej w Wielkim Tygodniu”41. Argumentem za podjciem dialogu w czasie homilii jest sama natura Bo ego Objawienia: Bóg wzywa czowieka, czowiek Mu odpowiada. Homilia jest przedu eniem tej dialogicznej natury sowa Bo ego. Równie liturgia ma charakter dialogu. Wa ne s tutaj równie argumenty natury psychologicznej: dialog daje im te poczucie podmiotowoci oraz peniejszego 37. Por. M a z z a r e l l o. Fanciulli s. 537. Na temat argumentów przeciwko stosowaniu multimedialnych prezentacji w homilii zob. np. H. S a w i s k i. Prezentacje multimedialne a przepowiadanie homilijne. „Polonia Sacra” 14(32):2010 nr 26/70 s. 44-51. 39 DMD 22. 40 DMD 48. 41 DMD 47. 38.


(25) EM DZIECI. 143. uczestnictwa w liturgii42. Poprzez dialog dzieci staj si tak e bardziej otwarte i dyspozycyjne (suchaj, poszukuj, odkrywaj). Dzieje si to oczywicie na tyle, na ile czuj si one osobicie wezwane, stymulowane jako aktywne podmioty samej homilii. Dzieci pobudzane s do aktywnoci poprzez trafnie sformuowane pytania. Maj by one konkretne, waciwie uo one, czyli docelowe, ewentualnie uzupenione pytaniem pomocniczym43. Wa ne jest tutaj stworzenie odpowiedniej atmosfery – nie wymuszanie odpowiedzi, lecz atmosfera wspólnej zabawy, odgadywania zagadek itp. Dialog ten nie mo e przybra formy „szkolnego odpytywania” z treci dopiero co usyszanego sowa Bo ego. Skutecznym sposobem przekazu Ewangelii mo e by zaproszenie do dialogu osoby trzeciej44. Mo e to by np. katechetka uczestniczca we Mszy witej, inna osoba dorosa bd te jaka odpowiednio ucharakteryzowana osoba, odgrywajca posta wystpujc w tekstach Pisma witego (Jan Chrzciciel, Zacheusz, Piotr, Moj esz itp.). Dialog w homilii mo e by ukierunkowany w ró ny sposób. Jeli kaznodzieja wychodzi bezporednio od treci biblijnej, dialog bdzie ukierunkowany w stron odniesienia do aktualnej sytuacji yciowej dziecka. Nie mo e to by jednak (jak to zostao zaznaczone wczeniej) tylko forma prostego odpytywania, lecz jaka atrakcyjna forma zrozumienia tekstu biblijnego, poprzez któr dzieci bd miay mo liwo samodzielnego znalezienia drogi do zrozumienia tekstu. Jeli w homilii wychodzi si od ycia dzieci, dialog bdzie ukierunkowywany w stron odniesienia si do tekstu witego, aby w nim odkry odpowiedzi na postawione pytania i znale wskazówki do zajcia odpowiedniej postawy. Jeli z kolei homili zaczyna si od wiadectwa ludzi wiary – bohaterów (wzitych z przeszoci bd wspóczesnych), dialog bdzie prowadzony w taki sposób, aby na ich przykadzie dzieci mogy odkry , jakie jest autentyczne postpowania czowieka posusznego wysuchanemu w czasie Mszy sowu Bo emu. Wzorce zachowa ludzkich (przykady z ycia) powinny spenia trzy podstawowe warunki: 42. Por. W. C h a i m. Rozmowa w przekazie kaznodziejskim. Homilie i kazania dialogowane. W: Retoryka na ambonie. Z problemów wspóczesnego kaznodziejstwa. Red. P. Urbaski. Kraków 2003 s. 293-310. 43 Por. B r o s k i. Dziecko w wieku modszym szkolnym jako odbiorca kazania s. 172. Na temat pyta nietrafnych, postawionych nieumiejtnie zob. A. S i e r a d z k a - M r u k. Dialog w kazaniach dla dzieci a przejawy zakócenia komunikacji. W: Retoryka na ambonie s. 341-355. 44 Por. D. S a r z y s k a. Strategie nadawcy w dialogowanych kazaniach dla dzieci. W: Retoryka na ambonie s. 327-339. W homilii do dzieci mo na wykorzysta tak e niektóre rodzaje kaza dialogowych zaproponowane przez W. Chaima (Rozmowa w przekazie kaznodziejskim s. 302-310)..


(27) AW DYK. jasno , zwizo i wiarygodno . Bohater powinien by bliski dzieciom, opowiadana historia mo liwa do zaistnienia i do naladowania45.. 3. POZOSTA

(28) E ASPEKTY FORMALNE HOMILII DO DZIECI. Wedug Jana Pracza przepowiadanie skierowane do dzieci powinno by. pogldowe, budujce, serdeczne, ywe, z jasno okrelonym celem, krótkie, planowe46. Uwagi te nale y odnie tak e do homilii we Mszach z udziaem dzieci. Homilie skierowane do dzieci s pogldowe, gdy zawieraj obrazy i porównania, uatwiajce zrozumienie i czynice przepowiadane prawdy plastycznymi. S budujce, gdy ukazuje im si dobro i prowadzi do zaakceptowania tego dobra przez dzieci. Homilie do dzieci maj by serdeczne. Wokó dzieci powinno si stworzy klimat przyjcia, radoci, wita, braterstwa, serdecznoci47. Wa n rol odgrywa ciepy, pogodny i rodzinny ton mowy. W takiej atmosferze dzieci s aktywne. Chc wyra a si poprzez spontaniczno , rado , akceptacj tego, co widz i sysz. Dlatego te jeli kaznodzieja jest osob now, nieznan dzieciom, nale y u y rodków do zniwelowania dystansu (wspólny piew, rozmowa przed Msz, zachta do otwarcia si dzieci). Homilie te powinny by ywe – dzieci potrzebuj tak e, aby ich zaanga owa w suchanie. Nale y przepowiada tak, aby dzieci byy pochonite tym, co usysz. Wa ne jest, aby homilie miay jasno okrelony, konkretny cel, który kaznodzieja winien sobie postawi i konsekwentnie zmierza do jego realizacji. Istotn spraw jest tak e zachowanie pewnych proporcji czasowych. Biorc pod uwag mo liwoci recepcyjne dziecka, trzeba stwierdzi , e homilia nie powinna przekracza dziesiciu minut – dziecko na tyle mo e skupi swoj uwag. Przekraczania tego limitu czasowego mo e spowodowa nie tylko zagubienie uwagi dziecka, lecz znudzenie go ca treci homilii. Przepowiadanie homilijne powinno by te planowe – wiza si z poprzednim i nastpnym kazaniem oraz z innymi przedsiwziciami duszpasterskimi dotyczcymi dzieci, zwaszcza katechez. Homilia i katecheza s komplementarnymi, uprzywilejowanymi i koniecznymi miejscami w procesie formowania wiary dzieci48. 45. Por. M a z z a r e l l o. Fanciulli s. 537. Zob. J. P r a c z. Kazania dla dzieci. „Materiay Problemowe” 1:1988 s. 108-117. 47 Por. DMD 23. 48 Por. M a z z a r e l l o. Fanciulli s. 538. 46.


(30) EM DZIECI. 145. Jzyk kaza do dzieci powinien by dostosowany do mo liwoci percepcyjnych dziecka. Stanie si tak, jeli bdzie konkretny, barwny – odwoujcy si do zmysów49, jasny i bezporedni50. Zdania powinny by krótkie, a jeli ju zo one, to raczej wspórzdnie. Nie powinno si stosowa imiesowów, sów abstrakcyjnych, obcych, archaicznych, technicznych, neologizmów. Nale y unika nagromadzenia przymiotników (to „spowalnia” akcj opowiadania), a stosowa wicej czasowników, które dynamizuj opowiadanie. Rzecz niewskazan jest te u ywanie tzw. jzyka dziecinnego (zdrobnie, spieszcze typu „Jezusek”, „Bozia” itp.). Zwraca na to uwag Dyrektorium, stwierdzajc, e „w przemówieniach dla dzieci u ywa takich wyra e, by [dzieci] bez trudu mogy go rozumie ; powinien jednak unika zbyt dziecinnego sposobu mówienia”51. Poprzez waciwy jzyk dziecko powinno dostrzec, e jest traktowane powa nie, a nie banalizowane. Adaptacja homilii nie polega bowiem na infantylizmie, lecz na dostosowaniu jej do „miary” suchacza52. * Homilia skierowana do dzieci powinna w swojej treci zawiera aktualizacj antropologiczn i liturgiczn. Powinna by dziecica, tzn. tkwi w rodowisku dzieci. Nale y pamita , e dzieci s szczególnie zainteresowane rzeczywistoci, której same dowiadczyy bd o której syszay od innych. Sowo Bo e natomiast ma pomóc dzieciom w zrozumieniu wasnej egzystencji, w opanowaniu pierwszych dramatów ich modego ycia. Nale y ukaza dzieciom, jak Bóg w sposób aktywny wcza si w ich egzystencj. Homilia we Mszy witej z udziaem dzieci powinna spenia funkcj mistagogiczn. Sowa kaznodziei maj by zatem nie tylko interesujce, zajmujce, ale winny wprowadzi dziecko w blisko Boga, winny pomóc rozpozna Pana dziaajcego w liturgii, winny – na miar dziecicych mo liwoci – doprowadzi dzieci do udziau w misterium zbawczym, aktualizujcym si w liturgii. Homilia powinna wic dostarcza autentycznych treci religijnych, a nie tylko elementów zabawowych. Treci religijne powinny by. przekazywane dzieciom nie tyle metod katechetyczn, co liturgiczn – 49. Dziecko nie jest „przygotowane na przyjcie rodków perswazji stosowanych w odniesieniu do dorosych. Opowiadanie nie przedstawione jzykiem barwnym, odwoujcym si do zmysów wzroku i suchu, nie posiadajce dostatecznej liczby czasowników dynamizujcych tekst, nie bdzie w stanie zainteresowa dziecka i wpyn na jego postaw”. Por. S a r z y s k a. Strategie nadawcy w dialogowanych kazaniach dla dzieci s. 336. 50 Por. P r a c z. Kazania dla dzieci s. 114-117. 51 DMD 23. 52 Por. M a z z a r e l l o. Fanciulli s. 538..


(32) AW DYK. dzieci maj by wczone w aktualizujc si w liturgii i w ich yciu histori zbawienia. Maj by pobudzane do uwielbienia Boga za wielkie dary Jego mioci oraz do naladowania tej mioci objawionej w Jezusie Chrystusie. Forma homilii powinna by dostosowana do mentalnoci dzieci i odpowiada zasadom okrelonym przez pedagogów, katechetów, jzykoznawców i kulturoznawców. Wa nym wyznacznikiem pozostaje tutaj tak e sakralny charakter liturgii, której homilia jest integraln czci.. BIBLIOGRAFIA Célébrer la Messe avec les enfants. Bourges–Paris 1983. K a l b a r c z y k A.: Dziecko pod ambon. „Biblioteka Kaznodziejska” 5-6:1999 s. 466-467. N a s t a i n c z y k K.W.: Der springende Funke. Kinderpredigten für das ganze Jahr. Freibrug im Br. 1984. P i a g e t J.: Mowa i mylenie dziecka. Warszawa 2005. R a f f a V., V e n t u r i G.: La messa con i fianciulli. Saggi di pratica pastorale. „Rivista Liturgica” 67:1980 s. 515-531. S i w e k G.: O przepowiadaniu nie tylko dla dzieci. „Biblioteka Kaznodziejska” 152:2008 nr 4 s. 9-19. T a r n o w s k i J.: Rola dzieci w dialogu homiletycznym. „lskie Studia Historyczno-Teologiczne” 11:1978 s. 151-161. W o j d e c k i W.: Homilia dla dzieci w wietle Dyrektorium o Mszach z udziaem dzieci. „Wiadomoci Archidiecezjalne Warszawskie” 67:1977 nr 1 s. 221-229.. BASIC ASPECTS OF THE HOMILY IN THE HOLY MASS IN WHICH CHILDREN PARTICIPATE Summary Owing to the homily children are to be brought not only to understanding the Biblical readings they hear, but also to responding to God’s Word by actual attitudes they take in their lives. In the content of the homily the preacher should first of all refer to sacred texts and the children’s life experience. He also must not forget about what decides about the identity of the homily as the homily, that is about its mystagogical function. Hence the goal of the homily in the Holy Mass, in which children participate, is actualization of God’s Word, aiming at helping the children to understand their own lives, at provoking the children’s attitudes responding to God’s Word they heard, and at inviting the children to follow Christ and to recognize the Lord who is present and who is active in the Eucharist. The basic types of homilies for children are: narrative homily, dialog homily and visualizing homily. The form of the homily should be adjusted to the children’s minds. Also the sacred character of liturgy whose integral part is the homily remains an important determinant. Translated by Tadeusz Karowicz. Sowa kluczowe: homilia, dzieci, adaptacja w liturgii, narracja, dialog, wizualizacja. Key words: homily, children, adaptation in liturgy, narrative, dialog, visualization..

(33)