Biuletyn socjologii religii

Janusz Mariański, Władysław

Piwowarski, Ryszard Kamiński

Biuletyn socjologii religii

Collectanea Theologica 54/2, 139-153

1984

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 54(1984) fa s c . II

BIU LETY N SO C JO L O G II R E L IG II

Z a w a r to ś ć : I. „ R e lig ijn o ść b ez K o śc io ła ” w ś w ie tle p o ls k ic h b a d a ń so c jo lo ­ g ic z n y c h . II. S tu d i a *.

I. „ R e lig ijn o ść bez K o śc io ła ” w ś w ie tle p o ls k ic h b a d a ń so c jo lo g ic z n y c h

S o c jo lo g ia re lig ii, k tó r a z a jm u je się „ s t r u k tu r a m i , f u n k c ja m i i p r z e m ia ­ n a m i g r u p r e lig ijn y c h o ra z z ja w is k g ru p o w y c h , z ic h w e w n ę tr z n y m i i z e ­ w n ę tr z n y m i s t r u k tu r a m i , z ic h w z a je m n y m i p o w ią z a n ia m i i p r z e c iw ie ń s tw a ­ m i, w re s z c ie z ic h s to s u n k a m i ze s p o łe c z e ń s tw e m ś w ie c k im ” 2, in t e r e s u j e się b a d a n ie m m ik r o - i m a k r o s t r u k t u r re lig ijn y c h . A n a liz u je s t r u k t u r ę K o śc io ła z ró ż n y c h p u n k tó w w id z e n ia , ta k ż e od s tr o n y sp ó jn o śc i i w ię z i c z ło n k ó w z K o śc io łe m , cz y li b a d a w ięź i id e n ty f ik a c ję z K o śc io łe m . O b ie k ty w n y f a k t p rz y n a le ż n o ś c i do K o śc io ła p o w o d u je , c h o c ia ż n ie zaw sz e , w y tw o rz e n ie się p o c z u c ia w ię z i i s o lid a rn o ś c i z n im . Im b a r d z ie j ro z le g ła i s iln a je s t ta łą c z n o ść , ty m le p s z e są w a r u n k i d la p ro c e s u id e n ty f ik a c ji.

T w o rz ą c y się i p o d z ie la n y s y s te m o c z e k iw a ń i w y m a g a ń , w r a z z s y s te ­ m e m s a n k c ji p rz e w id z ia n y c h w p r z y p a d k u n a r u s z e n ia n o rm , u ła t w i a f u n k ­ c jo n o w a n ie g r u p s p o łe c z n y c h , w p ły w a u je d n o s ta j n ia j ąco n a życie z b io ro w e . M a on p o d s ta w o w e z n a c z e n ie d la sp o łe c z n o śc i k o ś c ie ln e j re a liz u ją c e j f u n k ­ c je s p o łe c z n o -re lig ijn e , p o p rz e z k s z ta łto w a n ie w z o ró w z a c h o w a ń o ra z u p o ­ w s z e c h n ia n ie n o rm i w a r to ś c i r e lig ijn o -k o ś c ie ln y c h . K o śc ió ł f o r m u łu j e i p r z e d ­ s ta w ia z o b ie k ty w iz o w a n y w z ó r ż y c ia r e lig ijn e g o w k a te g o r ia c h p o w in n o ś c io - w y ch . S p r a w o w a n y k u l t u ła tw i a n a w ią z y w a n ie b e z p o ś r e d n ic h i p o ś r e d n ic h k o n ta k t ó w z B o g iem , a z in s ty tu c jo n a liz o w a n y w o rg a n iz a c ja c h re lig ijn y c h je s t c z y n n ik ie m in t e g r a c j i g ru p o w e j, s y m b o lic z n ą e k s p r e s ją ż y c ia w s p ó ln o ­ to w eg o K o śc io ła . T e w s z y s tk ie e le m e n ty d a ją s z a n s ę tw o r z e n ia s ię n ie r o z e r ­ w a ln e j w ię z i m ię d z y je d n o s tk ą a g r u p ą re lig ijn ą .

K o śció ł, k-tóry m a o b ie k ty w n ą i d o k ła d n ie o k re ś lo n ą tr e ś ć w ia ry , u s t a ­ lo n y s y s te m n o rm , o p is a n e f o r m y k u ltu , w ł a s n y , s y s te m k s z ta łc e n ia k się ż y , o k re ś lo n e s t r u k t u r y o rg a n iz a c y jn e , nie. je s t w e w sp ó łc z e s n y m ś w ie c ie i n s ty ­ t u c j ą to t a ln ą w z a k re s ie ży cia re lig ijn e g o . J e ż e li n a w e t m a s o w e b a d a n ia s o c jo lo g ic z n e w s k a z u ją n a d o ść śc isły z w ią z e k re lig ijn o ś c i i k o śc ie ln o śc i („im w y ż sz y p o z io m re lig ijn o ś c i, ty m w y ż sz y ró w n ie ż p o zio m k o ś c ie ln o ś c i” ) 2, to n ie z a w sz e p o tr z e b y r e l ig ijn e k a n a li z u ją się w fo r m a c h k o ś c ie ln y c h . I s tn ie j ą lu d z ie w ie rz ą c y , k tó r z y n ie m ie sz c z ą się b e z r e s z ty w o fic ja ln y c h lu b t r a d y ­ c y jn y c h ty p a c h r e lig ijn y c h s t r u k t u r . P r e f e r u j ą o n i n ie e k le z ja ln e f o r m y re lig ii lu b u s i łu j ą w e w ła s n y m z a k re s ie —■ b ez p o ś r e d n ic tw a K o śc io ła —· żyć r e l i ­ g ijn ie .

* B iu le ty n so c jo lo g ii r e lig ii p rz y g o to w u je Z a k ła d S o c jo lo g ii R e lig ii K U L p o d k ie r u n k ie m k s. W ła d y s ła w a P i w o w a r s k i e g o . R e d a k to r e m o b ecn eg o n u m e r u je s t k s. R y s z a rd K a m i ń s k i , L u b lin . 2 W . G o d d i j n , S o z i o lo g i s c h e B e t r a c h t u n g e n ü b e r G r u p p e n d i f f e r e n z i e ­ r u n g e n i n n e r h a l b d e s C h r i s t e n t u m s , K ö ln e r Z e it s c h r i f t f ü r S o z io lo g ie u n d S o z ia lp sy c h o lo g ie 14(1962) z. 6, 243—244. 2 P . M . Z u l e h n e r , W a n d e l i n d e n W e r t v o r s t e l l u n g e n i n Ö s te r r e ic h s e i t 1945, w: W e r t e u n d G e s e l l s c h a f t i m W a n d e l . P o l n i s c h - Ö s t e r r e i c h i s c h e s K o l l o q u i u m 1976, w y d . K. Z a p o t o c z k y , L in z 1978, 5ß—'59.

140

N ie k tó r z y c h rz e ś c ija n ie — z w ła sz c z a m ło d z i — p rz e c h o d z ą z K o śc io łó w tr a d y c y jn y c h do m a ły c h u g r u p o w a ń r e lig ijn y c h o c h a r a k t e r z e s e k c i a r s k i m 3. W z ro s t p o p u la r n o ś c i ró ż n e g o r o d z a ju m a ły c h u g r u p o w a ń c h rz e ś c ija ń s k ic h i p o z a c h rz e ś c ija ń s k ic h , g r u p m e d y ta c y jn y c h , g r u p tz w . tr e n in g u w sp ó łż y c ia z b io ro w e g o , w s k a z u je p o ś re d n io , że w ię ź z r e lig ią p r z e s ta ła b y ć d la p e w ­ n y c h k r ę g ó w lu d z i w s p ó łc z e s n y c h p rz e d e w s z y s tk im p ro b le m e m in s ty t u c jo ­ n a ln e j p rz y n a le ż n o ś c i do K o śc io ła , lecz s ta je się f o r m ą id e n ty f ik a c ji n a p ła ­ sz c z y ź n ie in t e le k tu a ln e j , e m o c jo n a ln e j i d u c h o w e j z w y b r a n ą w s p ó ln o tą r e ­ lig ijn ą , ta k ż e sp o z a k rę g ó w o fic ja ln y c h K o śc io łó w c h r z e ś c ija ń s k ic h .

J a k k o lw ie k w e w sp ó łc z e s n e j rz e c z y w is to śc i s p o łe c z n o -re lig ijn e j k o ś c ie l- n o ść i re lig ijn o ś ć są ze so b ą z w ią z a n e , a re lig ia w p is u je się w e to s s p o łe ­ c z e ń s tw p rz e m y s ło w y c h , to je d n a k is tn ie je re lig ijn o ś ć b ez w ię z i z K o śc io łe m (r e lig ijn o ś ć p o z a k o śc ie ln a ) o ra z k o ś c ie ln o ść n ie o p ie r a ją c a się o m o ty w y r e ­ lig ijn e i w ty m s e n s ie n ie z a s łu g u ją c a n a m ia n o r e lig ijn e j k o śc ie ln o śc i (n ie - r e lig ijn a k o śc ie ln o ść ). D la je d n y c h k o ś c ie ln o ść je s t w ie lk o ś c ią o c z y w istą , d la in n y c h w ię ź z K o śc io łe m je s t k o n s e k w e n c ją b y c ia c h rz e ś c ija n in e m , jeszcze d la in n y c h je s t m o ż liw a re lig ijn o ś ć b ez K o ś c io ła 4. D y s ta n s i k r y ty c y z m w o ­ b ec p o d s ta w o w y c h tw ie r d z e ń re lig ii z in s ty tu c jo n a liz o w a n e j, p o łą c z o n y z b r a ­ k ie m z d e c y d o w a n ia n a ic h c a łk o w ite o d rz u c e n ie , s ta n o w i s w o is te sig n u m s p o ­ łe c z e ń s tw p lu r a lis ty c z n y c h . W e d łu g o cen y n ie k tó r y c h so cjo lo g ó w około tr z y c z w a r te k a to lik ó w w k r a j a c h w y so k o ro z w in ię ty c h E u ro p y Z a c h o d n ie j p o ­ z o s ta je w m n ie j lu b b a r d z ie j w y ra ź n y m d y s ta n s ie w o b e c K o śc io ła ( A u s w a h l ­

c h r i s t e n ) 5.

P o z r e f e r o w a n iu p o d s ta w o w y c h d a n y c h m a k r o s ta ty s ty c z n y c h i b a d a ń e m p iry c z n y c h o c h a r a k t e r z e m o n o g r a fic z n y m n a te m a t r e lig ijn o ś c i bez K o ­ śc io ła w k r a j a c h w y so k o ro z w in ię ty c h E u ro p y Z a c h o d n ie j6, p rz e d s ta w im y w y n ik i so n d a ż u n a te n s a m te m a t z re a liz o w a n e g o w w ie js k im r e jo n ie u p r z e ­ m y s ło w io n y m w P o ls c e (P łock). Z p u n k tu w id z e n ia u tr z y m a n ia i r o z w o ju ż y c ia re lig ijn e g o je s t w a ż n e , ja k k s z t a łt u je się s to s u n e k k a to lik ó w do K o ­ ścio ła, w sz czeg ó ln o ści zaś, czy u z n a ją o n i p o ś r e d n ic tw o in s ty t u c ji k o ś c ie l­ n y c h w s p r a w a c h z b a w ie n ia .

I d e n t y f ik a c ja z K o śc io łe m , czy li u ś w ia d o m ie n ie so b ie c z ło n k o s tw a w o k re ś lo n e j sp o łe c z n o śc i r e lig ijn e j, je s t f a k te m p o w s z e c h n y m w b a d a n y m ś r o d o w is k u w ie js k im . K o n k r e tn e p r z e ja w y te j id e n ty f ik a c ji są b a rd z o z ró ż ­ n ic o w a n e , od p e łn e g o u to ż s a m ie n ia s ię z c e la m i, n o r m a m i i w a r to ś c ia m i K o śc io ła , aż po id e n ty f ik a c ję ty lk o f o r m a l n ą 7. J e d y n ie 2,2% sp o ś ró d b a d a ­ n y c h w y c h o d ź c ó w ze w si p o d p ło c k ic h w y łą c z a ło sie b ie św ia d o m ie z K o śc io ła 3 R. H i l l , C h r i s t l i c h e G l a u b e n s p r a x i s i n G r o s s b r i t a n n i e n , I n t e r n a t i o n a ­ le K a th o lis c h e Z e its c h r if t Щ 1981) n r 5, 463. 4 K . R a h n e r , K i r c h l i c h k e i t b l e i b t m i r s e l b s t v e r s t ä n d l i c h , D ie F u r c h e 36(1980) n r 34, 8; W . D i r k s , E. S t a m m l e r , W a r u m b le i b e ic h in d e r K ir c h e ? Z e i t g e n ö s s i s c h e A n t w o r t e n , M ü n c h e n 1971, 124; W. Z a u n e r , K i r c h e i n Ö s te r r e ic h . Ü b e r l e g u n g e n z u e i n e m E n t w u r f , w : K i r c h e i n Ö ste r re ic h . B e r i c h t e — Ü b e r l e g u n g e n — E n t w ü r f e , w y d . T. P i f f l - P e r c e v i c , G ra z 1979, 182. 5 J. L a n g e , F a m i li e , F a m i l i e n g r u p p e u n d k i r c h l i c h e G e m e i n d e . F a k t e n , T r e n d s u n d P e r s p e k t i v e n , w : W a n d e l d e r F a m i l i e — Z u k u n f t d e r F a m ilie , w y d . V. E i d , L. V a s k o v i c s , M a in z IS'82, 247. 9 J. M a r i a ń s k i , „ R e lig ijn o ś ć b e z K o ś c io ł a ” w ś w i e t l e b a d a ń so c jo lo ­ g i c z n y c h , C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 52(1982) z. 4, 118— 126.

7 W K o śc ie le w ią ż e się u n iw e r s a ln o ś ć m o żliw eg o c z ło n k o s tw a z e k s k lu - z y w n o ś c ią fa k ty c z n e g o c z ło n k o s tw a : N. L u h m a n n , D ie O r g a n i s i e r b a r k e i t

v o n R e l i g i o n e n u n d K i r c h e n , w : R e l i g i o n i m U m b r u c h . S o z i o lo g i s c h e B e it r ä g e z u r S i t u a t i o n v o n R e l i g i o n u n d K i r c h e i n d e r g e g e n w ä r t i g e n G e s e l l s c h a f t ,

BIULETYN SO CJOLOG II RELIG II

i tr a k to w a ło w k a te g o r ia c h n ie - c z ło n k o s tw a 8. F o r m a ln e c z ło n k o s tw o w K o ­ śc ie le w ś ró d lu d n o ś c i w si p o d m ie js k ic h r e j o n u p ło c k ie g o o sią g a m a k s y m a ln ą w a r to ś ć i b a rd z o w y s o k ą — w ś ró d lu d n o ś c i m ie js k ie j p o c h o d z e n ia w i e j ­ s k ie g o . P rz y n a le ż n o ś ć fo r m a ln a do K o śc io ła n a le ż y do „ o c z y w isto śc i k u l t u ­ r o w e j” 9.

N a s u w a się p y ta n ie , ja k d a le c e lu d n o ś ć w ie js k a d o s trz e g a z w ią z e k k o - ś c ie ln o śc i z w ia r ą i re lig ijn o ś c ią . R e s p o n d e n to m p rz e d s ta w io n o do o cen y tw ie r d z e n ie : „ J e s t m o ż liw e b y ć c z ło w ie k ie m r e lig ijn y m b ez K o śc io ła ”, d a ją c p ię ć m o ż liw o śc i do w y b o ru w z a k re s ie u s t o s u n k o w a n ia się do o c e n ia n e g o tw ie r d z e n ia ; d w a s to p n ie p o s ta w y p o tw ie r d z a ją c e j (b a rd z o s iln ie z g a d z a m się, z g a d z a m się), d w a s to p n ie p o s ta w y n e g u ją c e j (n ie z g a d z a m się, b a rd z o s iln ie n ie z g a d z a m się) i je d e n s to p ie ń w s k a z u ją c y n a a m b iw a le n c ję p o s ta w y z a w ie r a ją c e j ty le sa m o z o ce n y p o z y ty w n e j co i n e g a ty w n e j (częściow o z g a ­ d z a m s i ę ) 10. Ze w z g lę d u n a z a k re s p r z e d m io tu p o s ta w y d e k la r o w a n y s to s u ­ n e k do K o śc io ła n a b ie r a c h a r a k t e r u p o s ta w y c a ło ś c io w e j (g lo b a ln e j).

„ R e lig ijn o ś ć b ez K o ś c io ła ”

w o c e n ie m ie s z k a ń c ó w w si i w y c h o d ź c ó w ze w si „ J e s t m o ż liw e by ć c z ło w ie k ie m

r e lig ijn y m bez K o ś c io ła ”

M ie s z k a ń c y w si W y ch o d ź c y _{ze w si} lic z b a % lic z b a % b a rd z o s iln a a p r o b a ta 9 3,1 15 '8,4 a p r o b a t a u m ia r k o w a n a 65 22,0 51 28,5 c z ę śc io w a a p r o b a ta 41 13,9 22 12,3 d e z a p ro b a ta u m ia r k o w a n a 139 47,1 67 37,4 b a rd z o s iln a d e z a p ro b a ta 31 10,5 22 12,3 b r a k z d a n ia 3 1,0 1 0,5 b r a k o d p o w ie d z i 7 2,4 1 0,6 O g ó ł e m (295 (100,0 ‘179 100,0 Po p o łą c z e n iu d w ó c h s ą s ie d n ic h k a te g o r ii: b a rd z o s iln e j i u m ia r k o w a n e j d e z a p r o b a ty , o k o ło 60% m ie s z k a ń c ó w w s i p o d m ie js k ic h P ło c k a i około 5:0% w y c h o d ź c ó w ze w s i b y ło p rz e k o n a n y c h , że n ie m o ż n a b y ć c z ło w ie k ie m r e ­ lig ijn y m b ez K o śc io ła . W ś w ia d o m o ś c i ty c h k a to lik ó w w ię ź z K o śc io łe m i r e ­ lig ijn o ś ć są ze so b ą śc iśle z w ią z a n e (sy n o n im y ). D o ś w ia d c z a ją o n i re lig ii w y ­ łą c z n ie w k o n te k ś c ie k o ś c ie ln o - in s ty tu c jo n a ln y m , a p rz y n a le ż n o ś ć do re lig ii z in s ty tu c jo n a liz o w a n e j t r a k t u j ą ja k o je d y n ą m o ż liw o ść re lig ijn o ś c i je d n o s tk i.

8 U k a to lik ó w c z ęściej n iż u p r o te s ta n tó w w y s tę p u je z ja w is k o u t r a t y w ia r y w B oga w r a z z u t r a t ą w ia r y w K ościół. W ięzi p r o te s ta n tó w z re lig ią są o p a r te b a r d z ie j o d e c y z je o so b iste. A. T e r s t e n j a k , Psychomoziologie d e r

Z u g e h ö r i g k e i t z u r K ir c h e , I n t e r n a t io n a le s J a h r b u c h f ü r R e lig io n sso z io lo g ie

4(1968)39'—40.

9 B liższe in f o r m a c je o p rz e p r o w a d z o n y c h b a d a n ia c h z n a jd u j ą się w a r t y ­ k u l e a u to r a : D y n a m i k a p r z e m i a n r e l ig i jn o ś c i w i e j s k i e j w w a r u n k a c h i n d u s t r i a ­

liza cji, C h rz e ś c ija n in w św ie c ie 11(1979) n r 4 (76), 481—66.

10 W b a d a n ia c h o g ó ln o p o lsk ic h z 1977 r o k u p o s ta w io n o re s p o n d e n to m n a ­ s tę p u ją c e p y ta n ie : „ I s tn ie ją lu d z ie , k tó r z y u w a ż a ją , że re lig ia je s t w y łą c z n ie s p r a w ą o so b iste g o s to s u n k u c z ło w ie k a do B oga — b ez p o ś r e d n ic tw a K o śc io ła . Co P an (i) o ty m są d z i, czy m o ż n a b y ć w ie rz ą c y m b ez p o ś r e d n ic tw a K o śc io ła ? t a k — n ie — in n a o d p o w ie d ź ” . W y n ik i so n d a ż u n ie z o s ta ły jeszcze o p u b lik o ­ w an e.

BIULETYN SO CJOLOG II R ELIG II

W e d łu g o cen y 25,1*/» m ie s z k a ń c ó w w si i 36,9% w y c h o d ź c ó w ze w si m o ż n a b y ć c z ło w ie k ie m r e lig ijn y m b ez K o śc io ła . P o m im o is tn ie ją c e j fo r m a ln e j p r z y ­ n a le ż n o ś c i k o ś c ie ln e j n ie u w a ż a ją o n i je j za n ie o d z o w n y w a r u n e k r e lig ijn e j e g z y s te n c ji c z ło w ie k a . W re s z c ie 13,9% re s p o n d e n tó w z p ie r w s z e j g ru p y i 12,3% —· z d ru g ie j, p o z o s ta w a ło w c z ę ścio w ej z g o d n o ści i w c z ę śc io w e j n ie z g o d n o ś c i z tw ie r d z e n ie m : „ M o żn a b y ć c z ło w ie k ie m r e lig ijn y m b ez K o ­ śc io ła ”.

O m a w ia n e p o s ta w y ró ż n ic o w a ły się n ie z a le ż n ie w z a le ż n o śc i od p łc i b a ­ d a n y c h m ie s z k a ń c ó w w si. K o b ie ty n ie c o czę śc ie j n iż m ę ż c z y ź n i o d rz u c a ły p e r s p e k ty w ę b y c ia r e lig ijn y m b ez ścisłeg o z w ią z k u z K o śc io łe m (61,1% — k o b ie ty , 53,6% — m ę ż c z y ź n i) i rz a d z ie j a k c e p to w a ły ta k ą e w e n tu a ln o ś ć (od­ p o w ie d n io : 23,6% i 26,8% ); 12,7% k o b ie t i 15,2% m ężc z y z n z a ję ło p o s ta w ę c z ę śc io w e j a k c e p ta c ji i c z ę śc io w e j n e g a c ji p rz e d s ta w io n e g o do o ce n y tw ie r - d z e n a n . D ość n ie o c z e k iw a n ie z a z n a c z y ł się b r a k k o r e la c ji m ię d z y w ie k ie m b a d a n y c h m ie s z k a ń c ó w w s i a p o s ta w a m i a k c e n tu ją c y m i w ię ź re lig ijn o ś c i z k o ś c ie ln o śc ą . R ó ż n ic e p ro c e n to w e p o m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i k a te g o r ia m i w ie k u b y ły n ie z n a c z n e . W k o n s e k w e n c ji i s ta n c y w iln y , r o z p a tr y w a n y w e ­ d łu g d w ó c h k a te g o r ii: o so b y b ę d ą c e w s ta n ie w o ln y m i ż y ją c e w z w ią z k a c h m a łe ż e ń s k ic h , n ie ró ż n ic o w a ł p o g lą d ó w b a d a n y c h osób.

W a rto z a s y g n a liz o w a ć p e w n e ró ż n ic e m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i g r u p a m i r e ­ s p o n d e n tó w w y ró ż n io n y c h ze w z g lę d u n a p o zio m w y k s z ta łc e n ia . W m i a r ę ja k p o d n o s ił się p o zio m fo r m a ln e g o w y k s z ta łc e n ia m ie s z k a ń c ó w w si, z m n ie js z a ł się z a się g osób p r z e k o n a n y c h o n ie ro z łą c z n y m z w ią z k u r e lig ijn o ś c i i k o ś c ie l­ n o śc i: od 60,4% u osób z w y k s z ta łc e n ie m m n ie j n iż p o d s ta w o w y m , p o p rz e z 59,2% — z w y k s z ta łc e n ie m p o d s ta w o w y m , do 52,3% — z w y k s z ta łc e n ie m p o n a d p o d s ta w o w y m . O so b y z w y k s z ta łc e n ie m p o n a d p o d s ta w o w y m s to s u n k o ­ w o często r e p r e z e n to w a ły p o s ta w ę a m b iw a le n tn ą (11,3% — o so b y z w y k s z ta ł­ c e n ie m p o d s ta w o w y m n ie u k o ń c z o n y m , 10,7% — z p o d s ta w o w y m u k o ń c z o ­ n y m i 20,9% — z w y k s z ta łc e n ie m p o n a d p o d s ta w o w y m ). M o żliw o ść b y c ia czło­ w ie k ie m r e lig ijn y m b ez u d z ia łu w ż y c iu K o śc io ła c z ęściej u z n a w a ły o so b y

z w y k s z ta łc e n ie m p o d s ta w o w y m (28,2%) i p o n a d p o d s ta w o w y m (26,8%) n iż

o so b y z w y k s z ta łc e n ie m p o d s ta w o w y m n ie u k o ń c z o n y m (20,7%). S iła o d d z ia ­ ły w a n ia z m ie n n e j n ie z a le ż n e j „ w y k s z ta łc e n ie ” u ja w n ił a się b a r d z ie j w o d ­ n ie s ie n iu do p o s ta w a k c e p tu ją c y c h w ię ź re lig ijn o ś c i z k o ś c ie ln o ś c ią n iż p o ­ s t a w n e g u ją c y c h z w ią z e k ty c h d w ó c h w ie lk o śc i.

G o d n y o d n o to w a n ia w y d a je się f a k t w s p ó łz a le ż n o śc i w y k o n y w a n e g o z a ­ w o d u i o p in ii n a te m a t p o w ią z a ń re lig ijn o ś c i z k o ś c ie ln o śc ią . R o ln ic y w 21,4% u z n a li za m o ż liw ą re lig ijn o ś ć b ez K o śc io ła , w 10,7% — z g a d z a li s ię częścio w o i w 64,1% — o d rz u c a li t a k ą e w e n tu a ln o ś ć , p r z y jm u ją c śc isły z w ią z e k r e lig ijn o ś c i z k o ś c ie ln o śc ią . U r o b o tn ik ó w o d p o w ie d n ie d a n e k s z t a ł­ to w a ły się n a p o z io m ie : 35,6%, 11,0% i 50,7%. U d e rz a b r a k z d e c y d o w a n y c h ró ż n ic m ię d z y o so b a m i d o je ż d ż a ją c y m i i n ie d o je ż d ż a ją c y m i do p r a c y w z a ­ k r e s ie a n a liz o w a n y c h p o s ta w . O so b y d o je ż d ż a ją c e do p r a c y do m ia s ta n ie c o cz ęściej n iż p r a c u j ą c y w m ie js c u z a m ie s z k a n ia (łą c z n ie z ro ln ik a m i) n e g o ­ w a ły ś c is ły z w ią z e k r e lig ijn o ś c i i k o śc ie ln o ś c i (29,4% i 23,3% ) i n ie c o r z a ­ d z ie j a k c e p to w a ły te n z w ią z e k (56,5% i 58,1%), P o s ta w y „ p o ś r e d n ie ” p r z e ­ ja w ia ł y się u 11,8% d o je ż d ż a ją c y c h i u 14,8% p r a c u ją c y c h w m ie js c u z a ­ m ie s z k a n ia .

O g ó ln ie rz e c z b io rą c , k o b ie ty c z ę śc ie j n iż m ę ż c z y ź n i s k ła n ia ły się k u u z n a w a n iu w ię z i z K o śc io łe m za n ie o d z o w n y w a r u n e k ż y c ia re lig ijn e g o , oso­ b y m n ie j w y k s z ta łc o n e c z ę śc ie j n iż b a rd z ie j w y k s z ta łc o n e , p r a c u ją c y w m i e j­ s c u z a m ie s z k a n ia c z ęściej n iż d o je ż d ż a ją c y do p r a c y i ro ln ic y czę śc ie j n iż 11 W s u m a ry c z n y m o m ó w ie n iu a n a liz k o re la c y jn y c h p o m ija m y oso b y , k tó ­ r e n ie o d p o w ie d z ia ły n a p o s ta w io n e p y ta n ie k w e s tio n a r iu s z a w y w ia d u lu b w y k a z a ły się n ie z d e c y d o w a n ie m („ b r a k z d a n ia ”). S tą d p rz y ta c z a n e p r o c e n ty n ie s u m u ją się do 100.0.

ro b o tn ic y . K o n s ta to w a n e k o r e la c je — z w y ją tk i e m o s ta tn ie j — n ie b y ły z b y t siln e . N ie z a z n a c z y ł się z w ią z e k a n a liz o w a n y c h p o s ta w k a to lik ó w z w ie k ie m i s ta n e m c y w iln y m .

J a k z in te r p r e to w a ć u z y s k a n e w y n ik i? C zy u z n a n ie m o ż liw o śc i is tn ie n ia „ re lig ijn o ś c i b ez K o ś c io ła ” o z n a c z a d o s trz e g a n ie k s z ta łto w a n ia s ię p o z a k o śc ie l- n e j re lig ijn o ś c i i c h rz e ś c ija ń s tw a z d e fin io w a n e g o b ez o d n ie s ie n ia do in s ty ­ tu c j i K o śc io ła ? J e ż e li n a w e t tr u d n o je s t w y k lu c z y ć w p o sz c z e g ó ln y c h p r z y ­ p a d k a c h ta k ą in t e r p r e ta c ję w y n ik ó w , to w y d a je się, że m e c h a n iz m y p s y c h o ­ sp o łe c z n e w a r u n k u ją c e u z n a n ie m o ż liw o śc i r e lig ijn o ś c i c z ło w ie k a b ez p o ­ ś r e d n ic tw a K o śc io ła są w b a d a n y c h ś r o d o w is k a c h n ie c o p ro s ts z e . R e s p o n d e n ­ ci o p o w ia d a ją c y się za a lt e r n a t y w ą „ re lig ijn o ś ć b ez K o śc io ła ” m ie li n a u w a ­ d ze g łó w n ie u c z ę s z c z a n ie do k o ś c io ła (b r a k w ię z i k u lto w e j z K o ścio łem ). N ie je s t w y k lu c z o n e , że n ie k tó r z y z p y ta n y c h ro z u m ie li re lig ijn o ś ć ja k o „ b y ­ cie d o b ry m c z ło w ie k ie m ”, ja k o p r a k t y c z n ą p o s ta w ę ż y c io w ą , a s t ą d r e l ig i j­ n o ść w y d a w a ła się — p r z y n a jm n i e j częścio w o — n ie z a le ż n ą od K o śc io ła . J e s t ta k ż e m o ż liw e , że u c z ę s z c z a ją c y do k o śc io ła i a k c e p tu ją c y z d a n ie o „ r e l ig i j­ n o śc i b e z K o ś c io ła ” o d n o sili je do in n y c h lu d z i, u k tó r y c h ta k a s y tu a c ja z d a ­ r z a się. P o s ia d a n e m a t e r i a ły n ie p o z w a la ją n a je d n o z n a c z n ą i n t e r p r e ta c ję u z y s k a ­ n y c h w y n ik ó w , a p u s te m ie js c a w t e j in t e r p r e t a c j i je s te ś m y z m u s z e n i u z u ­ p e łn ia ć m n ie j lu b b a r d z ie j tr a f n y m i d o m y s ła m i. M o ż n a tw ie r d z ić p r z y n a j ­ m n ie j ty le , że co c z w a r ty m ie s z k a n ie c w si i co tr z e c i sp o ś ró d w y c h o d ź c ó w ze w si u z n a je m o ż liw o ść b y c ia c z ło w ie k ie m r e lig ijn y m bez u c z e s tn ic tw a w ż y ­ c iu k o ś c ie ln y m . B r a k k o n ta k t ó w k u lto w y c h z K o śc io łe m n ie o z n a c z a u t r a t y re lig ijn o ś c i, co w ię c e j, r e lig ijn o ś ć je s t m o ż liw a b e z w ię z i k u lto w y c h z K o ­ śc io łe m . P o g lą d y k a to lik ó w , w k tó r y c h d o p u sz c z a się „ re lig ijn o ś ć b ez K o ­ ś c io ła ”, ś w ia d c z ą o o s ła b io n e j id e n ty f ik a c ji z K o śc io łe m , p r z y p o d tr z y m y w a ­ n iu fo r m a ln e g o c z ło n k o s tw a . Z a p o w ia d a ją o n e n a r a s ta n i e k r y ty c z n y c h p o ­ s t a w w o b e c i n s ty tu c ji k o ś c ie ln y c h i ro z lu ź n ie n ie się z w ią z k ó w k o śc ie ln o śc i z re lig ijn o ś c ią . R e lig ijn o ś ć n ie m u s i b y ć k o n ie c z n ie a r ty k u ło w a n a — z d a ­ n ie m części re s p o n d e n tó w w ie js k ic h i m ie js k ic h p o c h o d z e n ia w ie js k ie g o — w r a m a c h k o ś c ie ln y c h , a z a k w e s tio n o w a n ie K o śc io ła n ie o z n a c z a a u to m a ty ­ c z n ie z a n ik u r e lig ijn y c h o r ie n ta c ji i z a in te r e s o w a ń 12

M o ż n a jesz c z e p o ró w n a ć u z y s k a n e w y n ik i z r e z u l ta t a m i in n y c h b a d a ń s o c jo lo g ic z n y c h n a z b liż o n y te m a t. R e a liz o w a n e w la ta c h s ie d e m d z ie s ią ty c h b a d a n ia w ś ró d m ło d z ie ż y s z k o ln e j u c z ę s z c z a ją c e j n a ogół n a k a te c h iz a c ję p a r a f ia l n ą w y k a z a ły r e l a ty w n ie w y s o k i p o z io m a p r o b a t y K o śc io ła ja k o i n ­ s t y tu c j i p o ś r e d n ic z ą c e j w z b a w ia n iu c z ło w ie k a . R o lę K o śc io ła w r e a liz a c ji w a r to ś c i „ z b a w ie n ie ” u z n a ło w sp o só b b e z w z g lę d n y („ k o n ie c z n y do z b a w ie ­ n i a ”): 52,0% — w S ta lo w e j W oli, 24,7% — w G ru d z ią d z u , 46,9% — w Ś r o ­ d z ie Ś lą s k ie j, 32,1% —■ w L u b lin ie , 51,2% — w J a r o s ła w iu , 32,5% — w K ie l­ c a c h , 48,9% — w M ię d z y rz e c u P o d la s k im (w s k a ź n ik p rz e c ię tn y — 40,5%). N ieco w ię c e j m ło d z ie ż y u z n a ło p o m o c n ic z ą ro lę K o śc io ła w z b a w ie n iu („ ty l­ k o p o m a g a w z b a w ie n iu ” ) — 51,3% b a d a n e j m ło d z ie ż y w s ie d m iu m ia s ta c h i ty lk o n ie w ie le osób w ogóle z a k w e s tio n o w a ło p o tr z e b ę K o śc io ła — 5,5% . P r z e b a d a n a w la t a c h 1979— 1980 m ło d z ie ż z 11 m ia s t p o łu d n io w o w s c h o d n ie j P o ls k i w 24,4% u z n a ła K o śc ió ł ja k o k o n ie c z n y do z b a w ie n ia , w 37,5% — ja k o p o m a g a ją c y do z b a w ie n ia a le n ie k o n ie c z n y , w 14,0% — ja k o n ie ­ p o tr z e b n y i w 12,7% — ja k o p r z e s z k a d z a ją c y w o s ią g n ię c iu szczęścia n a z ie m i (5,7% — o d p o w ie d z i „ n ie w ie m ” ; 5,7% — b r a k o d p o w ie d z i) 13.

BIULETY N SO CJOLOG II R ELIG II

12 K. M . S c h m i t z , K i r c h e i m F e ld so z ia le r I n t e r a k t i o n , I n t e r n a t i o n a ­ les J a h r b u c h f ü r R e lig io n ss o z io lo g ie 7(1971)173. 13 F . W . W a w r o, S p o ł e c z n e u w a r u n k o w a n i a r e l ig i jn o ś c i m a t u r z y s t ó w . S t u d i u m s o c j o lo g i c z n e z r e a l i z o w a n e w w y b r a n y c h m i a s t a c h p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j P o l s k i , L u b lin 1982 (m a sz y n o p is p r a c y d o k to r s k ie j — A r c h i­ w u m K U L ).

BIULETY N SO CJOLOG II R ELIG II

J e ż e li u z n a ć ty lk o w y p o w ie d ź „ K o śció ł je s t k o n ie c z n y do z b a w ie n ia ” za p r z e ja w łą c z n e g o t r a k to w a n ia r e lig ijn o ś c i i k o śc ie ln o śc i, to b a d a n a m ło d z ie ż p o ls k a r e p r e z e n to w a ła b y w z n a c z n ie w ię k s z y m z a k re s ie te n d e n c je in d y w i­ d u a liz u ją c e w r e lig ijn o ś c i n iż lu d n o ś ć w ie js k a i w y c h o d ź c y ze w si.

P rz e a n a liz o w a n e z ja w is k o „ re lig ijn o ś c i b ez K o śc io ła ” w s k a z u je n a k s z ta ł­ to w a n ie się in d y w id u a liz m u r e lig ijn e g o i s u b ie k ty w n e j re lig ijn o ś c i, k tó r a n ie je s t w p e łn i k s z ta łto w a n a p rz e z K o śció ł, ch o c ia ż p o z o s ta je w ja k im ś s to p n iu w k o ś c ie ln y m u k ła d z ie o d n ie s ie n ia (relig iös i n d e r K i r c h e , a n ie r elig iö s i m

S i n n e d e r K i r c h e ) 14 W ś w ia d o m o ś c i k a to lik ó w r e p r e z e n tu j ą c y c h te n ty p p o ­

s ta w y r e lig ijn o ś ć i k o ś c ie ln o ś ć n ie p o k r y w a ją się c a łk o w ic ie . D a w n e w ię z i w e w n ę tr z n e j s o lid a rn o ś c i o b y d w u ty c h w ie lk o ś c i u le g ły le k k ie m u z a c h w ia n iu .

T zw . p r y w a ty z a c ja re lig ii m o ż e p ro w a d z ić do p o w o ln e j d e w a lu a c ji t r a ­ d y c y jn y c h k r y t e r ió w s e le k c ji i p rz y n a le ż n o ś c i re lig ijn o -k o ś c ie ln e j, a n a w e t re la ty w iz a c ji r e lig ijn y c h s y s te m ó w z n a c z e n io w y c h o fe r o w a n y c h p rz e z w ie lk ie K o śc io ły c h rz e ś c ija ń s k ie . W a rto zaz n a c z y ć , że ja k k o lw ie k w ie lu k a to lik ó w a k c e p tu je p e r s p e k ty w ę b y c ia r e lig ijn y m p o za K o śc io łe m , a w ię c s k ła n ia się k u ja k ie jś fo r m ie in d y w id u a liz m u , to z d r u g e j s tr o n y p o w s z e c h n ie p o p ie r a się n ie k t ó r e a k c je sp o łe c z n e K o śc io ła , ja k n a p r z y k ła d w k ła d w u tr z y m a n ie m o r a ln o ś c i p u b lic z n e j (w a lk a o p o k ó j), d z ia ła n ia n a rz e c z s p r a w ie d liw o ś c i sp o łe c z n e j, czy li f u n k c je ś w ia d c z ą c e o u s p o łe c z n ie n iu , n ie z a ś o p r y w a t y ­ z a c ji r e l i g i i 16.

W w ie lu k r a j a c h z a c h o d n ic h , ja k n a p r z y k ła d w A u s tr ii i R F N , p r z y ­ n a le ż n o ś ć r e l ig ijn a je s t je d n y m z p o d s ta w o w y c h e le m e n tó w g ru p o w e j in d e n - ty f ik a c ji. W P o lsc e , w s y tu a c ji d o m in a c ji je d n e j re lig ii, b r a k je s t r ó ż n o r o d ­ n o śc i g r u p o d n ie s ie n ia d la id e n ty f i k a c ji r e lig ijn e j. N ie w ie rz ą c y , k tó r z y s t a ­ n o w ią u c h w y tn ą k a te g o r ię sp o łe c z n ą z w ła sz c z a w w y ż sz y c h w a r s t w a c h w y ­ k s z ta łc e n ia , n ie są tr a k to w a n i p rz e z w ie rz ą c y c h ja k o p r z e c iw s ta w n a g r u p a ś w ia to p o g lą d o w a w s to s u n k u do g r u p y k a to lik ó w , lecz ja k o ci, k tó r z y o d eszli o d w ia r y i K o śc io ła ls. P ro c e s y g ru p o w e j id e n t y f i k a c ji k o ś c ie ln e j w P o ls c e — p r z y p e w n y c h p o d o b ie ń s tw a c h — k s z t a łt u ją się n ie c o o d m ie n n ie od ty c h , k tó r e z a c h o d z ą w w y so k o ro z w in ię ty c h s p o łe c z e ń s tw a c h E u ro p y Z a c h o d n ie j.

P rz e p r o w a d z o n e b a d a n ia so c jo lo g ic z n e n a d in d y w id u a liz m e m r e lig ijn y m („ re lig ijn o ś ć b ez K o śc io ła ” ) w ś r o d o w is k u w ie js k im u k a z a ły z n a c z n ie w ęższy z a k re s teg o ty p u p o s ta w w o b e c K o śc io ła w P o ls c e n iż w k r a j a c h z a c h o d n ic h ( b a r d z ie j k o ś c ie ln y c h a r a k t e r w ia ry ). W p rz e jś c iu od sp o łe c z e ń s tw a r o ln ic z e ­ go do s p o łe c z e ń s tw a w ie lk o p rz e m y s ło w e g o X X w ie k u , p rz e o b r a ż a ły się n ie ty lk o in s ty t u c je e k o n o m ic z n e , p o lity c z n e , s p o łe c z n o - k u ltu r a ln e , a le i r e l ig i j­ ne. W ieś p o ls k a o d e sz ła z n a c z n ie od p o s ta w w o b e c K o śc io ła c h a r a k t e r y s t y ­ c z n y c h d la p rz e ło m u X I X i X X w ie k u , o p is a n y c h p rz e z W . I. T h o m a s a i F. Z n a n i e c k i e g o : „ O z n a k ą b r a k u m is ty c y z m u je s t a b s o lu tn a o rto d o k - s y jn o ś ć c h ło p a ; c h y b a że p rz e z n ie w ie d z ę , in a c z e j n ie w a ż y się w y o b ra z ić so b ie p o s ta w y r e lig ijn e j o d m ie n n e j od n a u k i K o śc io ła , p o n ie w a ż p o za K o ­ śc io łe m n ig d y n ie w y o b ra ż a so b ie sie b ie w ż a d n y m b e z p o ś r e d n im s to s u n k u z b ó s tw e m ” 17 W o k re s ie m ię d z y w o je n n y m z a z n a c z y ły się ju ż p ie r w s z e o b ja ­ w y s p r z e c iw u w o b e c u to ż s a m ia n ia r e lig ijn o ś c i z p rz y n a le ż n o ś c ią o rg a n iz a ­ c y jn ą , sz c z e g ó ln ie w s y tu a c ja c h k o n f lik tu r u c h u m ło d o c h ło p s k ie g o z d u c h o ­ w ie ń s tw e m ls. 14 P . M . Z u l e h n e r , K i r c h e —■ A n w a l t des M e n s c h e n , W ie n 1980, 75. 15 F. X . K a u f m a n n , G e s e l l s c h a f t l i c h e B e d i n g u n g e n d e r G l a u b e n ­ s v e r m i t t l u n g , w : S o z i a l i s a t i o n — I d e n t i t ä t s f i n d u n g — G l a u b e n s e r f a h r u n g , w y d . G. S t a c h e l , E. P a u l , Z ü ric h - E in s ie d e ln - K ö ln 1979, 92. 18 S. N o w a k , S y s t e m w a r t o ś c i s p o ł e c z e ń s t w a p o ls k ie g o , S tu d ia S o c jo ­ lo g ic z n e 1979, n r 4, 171. 17 I. W . T h o m a s , F. Z n a n i e c k i , C h ło p p o l s k i w E u r o p i e i A m e ­ ryce. O r g a n iz a c ja g r u p y p i e r w o t n e j , t. 1, W a rs z a w a 1976, 227. 18 J . C h a ł a s i ń s k i , M ł o d e p o k o l e n i e c h ło p ó w . P r o c e s y i z a g a d n i e n i a k s z t a ł t o w a n i a się w a r s t w y c h ł o p s k i e j w Polsce, t. 3, W a rs z a w a 1938, 405.

BIULETYN SO CJOLOG II RELIG II

I n d y w id u a liz m r e lig ijn y n a w si p o ls k ie j, w y r a ż a ją c y się w a k c e p ta c ji m o ż liw o śc i b y c ia r e lig ijn y m b e z w ię z i z K o śc io łe m , n ie je s t je szcze z b y t z a a w a n s o w a n y . J e g o s y m p to m y są z a p e w n e b a r d z ie j d o s trz e g a ln e w ś r o d o ­ w is k a c h m ie js k ic h , z w ła sz c z a w ie lk o m ie js k ic h . P rz e d p a r a f ią sto i w a ż n e z a ­ d a n ie n ie ty lk o p r o p a g o w a n ia o k re ś lo n y c h w a r to ś c i re lig ijn o -k o ś e ie ln y c h , a le i s t w a r z a n ia o b ie k ty w n y c h w a r u n k ó w u m o ż liw ia ją c y c h re a liz a c ję p r o k l a ­ m o w a n y c h w a r to ś c i w p r a k ty c e ży cia c o d zie n n eg o .

W z a g a d n ie n iu „ re lig ijn o ś c i bez K o śc io ła ” je s t w ię c e j h ip o te z i d o m y ­ słó w n iż z w e ry fik o w a n y c h tw ie r d z e ń . W y ja ś n ie n ia w ie lu z ja w is k z in t e r e ­ s u ją c e j n a s d z ie d z in y ży cia , lim ito w a n e sz c z u p ło śc ią m a t e r i a łu e m p iry c z n e g o , d o m a g a ją się p o d ję c ia d a ls z y c h b a d a ń s o c jo lo g ic z n y c h i p sy c h o so c jo lo g ic z n y c h . N a d ro d z e r e a liz a c ji ty c h b a d a ń s to ją p rz e s z k o d y n a t u r y m e to d o lo g ic z n e j, z w ią z a n e z p rz e ło ż e n ie m o g ó ln y c h w s k a z a ń n a ję z y k sz c z eg ó ło w y ch d y r e k ­ ty w e m p iry c z n y c h . k s . J a n u s z M a r i a ń s k i , P ł o c k - L u b l i n II. Stu d ia 1. R o b e rt В о с о с к, R i t u a l in I n d u s t r i a l S o c ie t y . A sociologi cal a n a ­ l y s is o f r i t u a l i s m i n m o d e r n E n g la n d , L o n d o n 1974, G e o rg e A lle n a n d U n w in L td , s. 209.

W sp ó łc z e sn e sp o łe c z e ń s tw a p rz e m y s ło w e , c z y li tzw . sp o łe c z e ń s tw a w y so ­ k o r o z w in ię te , są z d o m in o w a n e p rz e z c z y n n o śc i r a c jo n a ln e . W k o n s e k w e n c ji w s p o łe c z e ń s tw a c h ty c h je s t c o ra z m n ie j m ie js c a n a c z y n n o śc i ir r a c jo n a ln e . R y tu a ł n a le ż y do ty c h d ru g ic h czy n n o śc i. S tą d te ż p r z y jm u je się, że w s p ó ł­ c z e śn ie tr a c i o n n a z n a c z e n iu i n ie w a r to się n im z a jm o w a ć z n a u k o w e g o p u n k tu w id z e n ia .

J a k się o k a z u je , n ie je s t s łu sz n e z d a n ie ty c h a n tr o p o lo g ó w k u l t u r y i so ­ c jo lo g ó w , k tó r z y n ie d o c e n ia ją b a d a ń n a d r y tu a łe m . P o d k r e ś la to m. in . a n ­ g ie ls k i so c jo lo g R. B ocock, k tó r y p o św ię c ił r y tu a ło w i p r e z e n to w a n ą p u b li k a ­ cję. A u to r p r z y jm u je ja k o p o d s ta w o w e z a ło ż e n ie sw eg o s tu d iu m , że „ r y tu a ł je s t b a rd z ie j z n a c z ą c y w s p o łe c z e ń s tw a c h p rz e m y s ło w y c h n iż się to z w y k le m y ś li” (s. 16). N ie d o c e n ia n ie r y t u a łu w ty c h s p o łe c z e ń s tw a c h w ią ż e się r a ­ czej z z a ło ż e n ia m i te o r e ty c z n y m i, a n iż e li z ro z e z n a n ie m rz e c z y w is to ś c i sp o ­ łe c z n o - k u ltu r o w e j. Z d a n ie m B o co ck a, z a ło ż e n ia te o r e ty c z n e s p r o w a d z a ją się z je d n e j s tr o n y do k o n c e p c ji c z ło w ie k a , z d ru g ie j zaś do k o n c e p c ji s p o łe ­ c z e ń s tw a . C z ło w ie k a u jm u je się je d n o s tr o n n ie z p u n k t u w id z e n ia e k o n o m i­ c z n e j i p o lity c z n e j d y m e n s ji; p o m ija się n a to m ia s t jego d y m e n s ję s y m b o lic z ­ n ą. S p o łe c z e ń s tw o z k o le i u jm u je się z p u n k tu w id z e n ia p ro c e s ó w r a c j o n a ­ liz a c ji i s e k u la r y z a c ji. O b y d w a te p ro c e s y w y p ie r a j ą tzw . „ n ie r a c jo n a ln e s f e ­ r y ż y c ia lu d z k ie g o ” (s. 17), z k tó r y m i z w ią z a n y je s t r y t u a ł. W s to s u n k u do ty c h z a ło ż e ń o p a r ty c h n a filo z o fii p o z y ty w is ty c z n e j, rz e c z y w is to ść sp o łe c z n o - - k u l tu r o w a o k a z u je się b o g a ts z a . W s p o łe c z e ń s tw a c h w y so k o ro z w in ię ty c h w y s tę p u je sz e ro k i w a c h la r z r y tu a łó w , k tó r e p r z e n i k a ją w s z y s tk ie s f e r y ż y ­ c ia — n a ro d o w ą , re g io n a ln ą , lo k a ln ą , ro d z in n ą , a n a w e t s f e rę o sobow ości. J e d n e z n ic h m a ją sz e rsz y , d ru g ie w ę ż sz y z a k re s . S ą r y t u a ły r e lig ijn e , p o ­ lity c z n e , e s te ty c z n e , c y k ló w i k ry z y s ó w ż y c io w y c h itp . Co w ię c e j, lu d z ie w s p o łe c z e ń s tw a c h p rz e m y s ło w y c h i m ie js k ic h są u w r a ż liw ie n i n a r y t u a ły m o że je szcze b a rd z ie j n iż lu d z ie w s p o łe c z e ń s tw a c h p ie r w o tn y c h i t r a d y ­ c y jn y c h . N a le ż ą o n e do n ie r e d u k o w a ln e j d y m e n s ji lu d z k ie g o d o św ia d c z e n ia . P o d ję c ie r y t u a łu B o co ck u jm u je dość sz e ro k o . P rz e d e w s z y s tk im o d c in a się od u ję ć b e h a w io r a ln y c h , w k tó r y c h r y t u a ł t r a k t u j e się z p u n k tu w id z e ­ n ia z a c h o w a n ia . W r y t u a ln y m z a c h o w a n iu n ie z w ra c a się u w a g i n a sy m b o le, z n a c z e n ie , w a rto ś c i; is to tn e je s t p rz e s tr z e g a n ie s c h e m a tu d z ia ła n ia w w y ­ u c z o n e j, s te re o ty p o w e j fo rm ie . T y m c z a s e m w r y t u a l e ch o d z i o coś w ię c e j, m ia n o w ic ie o s u b ie k ty w n e z n a c z e n ie p r z y p is y w a n e c zy n n o ści, czy z d a rz e n iu . 10 — C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a

BIULETYN SO CJOLOG II R ELIG II S tą d te ż B o co ck o p o w ia d a się za b a d a n ie m r y t u a łu w r a m a c h so c jo lo g ii r o ­ z u m ie ją c e j z p u n k tu w id z e n ia c z y n n o śc i s p o łe c z n e j. C z y n n o ść te g o ty p u a n g a ż u je g r u p ę lu d z i, p o d z ie la ją c y c h p e w n e w s p ó ln e w a r to ś c i i o c z e k iw a n ia . B a d a n ie ic h je s t m o ż liw e ty lk o p o p rz e z u c h w y c e n ie s a m o ś w ia d o m o ś c i u c z e ­ s tn ik ó w , a w ię c co o n i d o ś w ia d c z a ją , c z u ją i m y ś lą , g d y b io r ą u d z ia ł w r y ­ tu a le .

B o co ck p o d a je n a s t ę p u ją c ą d e fin ic ję r y t u a łu : „ R y tu a ł je s t to sy m b o lic z ­ n e u ż y c ie fiz y c z n e g o r u c h u lu b g e s tu w s p o łe c z n e j s y tu a c ji d la w y ra ż e n ia i z a r ty k u ło w a n ia z n a c z e n ia ” (s. 37). W y ra ż e n ie „ sy m b o lic z n e u ż y c ie fiz y c z ­ n eg o r u c h u lu b g e s tu ” o z n a c z a to sa m o , co „ c z y n n o ść fiz y c z n a p o z o s ta ją c a w r e l a c ji do s y m b o li” (s. 36). A u to r c h c e tu p o d k re ś lić , że w c z y n n o śc i z a ­ w ie r a się z n a c z e n ie w y ra ż o n e w sy m b o la c h . In a c z e j m ó w ią c , r y t u a ł je s t c z y n n o śc ią s y m b o lic z n ą . Z k o le i p o ło ż e n ie a k c e n tu n a „ fiz y c z n y r u c h lu b g e s t” o z n acza, że w c z y n n o śc i r y t u a ln e j z a a n g a ż o w a n y je s t o so b iśc ie „ c a ły ” c zło w ie k . D a le j, z w ró c e n ie u w a g i n a „ sp o łe c z n ą s y t u a c ję ” z w ią z a n e je s t z ty m , że r y t u a ł w z n a c z e n iu p ie r w o tn y m n ie je s t c z y n n o śc ią in d y w id u a ln ą , lecz c z y n n o ś c ią sp o łe c z n ą . N ie m n ie j cz y n n o ść t a m o że się p rz e k s z ta łc ić w c z y n ­ n o ść in d y w id u a ln ą , p r y w a tn ą , n p . m o d litw a c z ło w ie k a . W y ra ż e n ie „ w sp o ­ łe c z n e j s y tu a c ji” m a je d n a k g łę b s z y sen s. A u to ro w i ch o d z i o to, że r y t u a ł p rz y c z y n ia się z je d n e j s tr o n y do z a b liź n ie n ia k o n f lik tó w i n ie p o k o jó w w g r u ­ p ie s p o łe c z n e j, z d r u g ie j zaś, do w y tw a r z a n ia się w ię z i s p o łe c z n e j w o k ó ł w a r ­ to ś c i g ru p o w y c h . R y tu a ł p e łn i w ię c w a ż n e f u n k c je sp o łeczn e. O s ta tn ia część

p o d a n e j d e fin ic ji — „ d la w y r a ż e n ia i z a r ty k u ło w a n ia z n a c z e n ia ” — w ią ż e się z s y m b o lik ą z a w a r tą w r y tu a le . S y m b o le s ą t r u d n e do z ro z u m ie n ia w o d e r w a n iu od a k ty w n o ś c i p o d m io tu , k tó r y p r z y p is u je im ta k i e lu b in n e z n a c z e n ie (sens). B o co ck p o d k re ś la p rz y ty m , że lu d z ie p o s z u k u ją z n a c z e n ia n ie ty lk o w p ła s z c z y ź n ie in te le k tu a ln e j , a le ta k ż e w p ła s z c z y ź n ie e m o c jo ­ n a ln e j. I n a c z e j m ó w ią c , „ c a ły ” c z ło w ie k p o s z u k u je z n a c z e n ia , o d n o sząceg o się do ró ż n y c h s y tu a c ji i p ro b le m ó w ż y c io w y c h . R y tu a ł s tw a r z a m o ż liw o śc i w y ­ r a ż a n ia i z a r ty k u ło w a n ia ic h p o p rz e z i n t e r p r e ta c ję sy m b o li. Z d o ln o ść do tw o ­ rz e n ia , r o z u m ie n ia i in t e r p r e t a c j i sy m b o li, B ocock u w a ż a za „ je d n o z w ie l­ k ic h b ło g o s ła w ie ń s tw r o d z a ju lu d z k ie g o ” (s. 51).

P o d a n a d e fin ic ja n ie z n a la z ła w s tu d iu m B o c o c k a w y s ta r c z a ją c e j a n a liz y , p r z y n a jm n ie j z p u n k tu w id z e n ia p a r a m e tr ó w i w s k a ź n ik ó w , d la z a s to s o w a ­ n ia ic h p rz y o m a w ia n iu ró ż n y c h ty p ó w r y tu a łó w . N ie m n ie j w a ż n e je s t z d e ­ fin io w a n ie r y t u a łu ja k o c z y n n o śc i s p o łe c z n e j, a w k o n s e k w e n c ji z w ró c e n ie u w a g i n a s u b ie k ty w n y a s p e k t te j c zy n n o ści. P o z w a la to n a b a d a n ie r y t u a łu w p e r s p e k ty w ie n ie b e h a v io r a l a p p r o a c h , lecz a c t i o n a p p r o a c h . A u to r z m ie ­ r z a do u k a z a n ia z a r y s u so c jo lo g ii d z ia ła n ia ry tu a ln e g o w o p a rc iu o tę w ła ­ ś n ie p e rs p e k ty w ę .

J a k się w y d a je , n a jw a ż n ie js z a część s tu d iu m B o c o c k a d o ty c z y ro z ró ż ­ n ie n ia p o m ię d z y r y tu a łe m r e lig ijn y m a ś w ie c k im . A u to r s t a je n a s ta n o w is k u s u b s ta n c ja l n e j d e fin ic ji re lig ii i p r z y jm u je , że r y t u a ł r e lig ijn y c h a r a k t e r y z u ­ je się o r i e n ta c j ą n a s a c r u m , cz y li n a p rz e d m io ty c h a ry z m a ty c z n e w ią ż ą c e lu d z i (s. 60). P r z e d m io ty te , to o so b y lu b rz e c z y k u ltu r o w o z d e fin io w a n e ja k o b ę d ą c e w k o n ta k c ie i z d o ln e te n k o n t a k t w y w o ła ć . W c h r z e ś c ija ń s tw ie p r z y ­ c z y n ą n u m i n o s u m w lu d z k im d o ś w ia d c z e n iu je s t t r a n s c e n d e n t n y Bóg. Z k o ­ le i r y t u a ł św ie c k i c h a r a k te r y z u je się o r i e n ta c j ą n a p r o f a n u m , czy li n a p r z e d ­ m io ty ś w ie c k ie n ie o d n o sz ą c e się do s a c r u m . W sz czeg ó ln o ści a u t o r w p r o ­ w a d z a tr z y k r y t e r i a p o z w a la ją c e n a r o z r ó ż n ie n ie r y t u a ł u re lig ijn e g o od r y ­ t u a ł u ś w ie c k ie g o , a m ia n o w ic ie : a) N a tu r a s y m b o liz m u . S y m b o le r e lig ijn e o d n o sz ą się do rz e c z y w is to ś c i p o z a e m p iry c z n e j, z a ś sy m b o le ś w ie c k ie do r z e ­ c z y w isto śc i e m p iry c z n e j, b) N a tu r a z a a n g a ż o w a n ia u c z e s tn ik ó w . W r y t u a le re lig ijn y m u c z e s tn ic y są w y so c e z a a n g a ż o w a n i w z n a c z e n ie (sens) i k r y j ą c e się za n im w a rto ś c i, z aś w r y t u a l e ś w ie c k im u c z e s tn ic y o g ra n ic z a ją się do p rz e ż y c ia , e m o c ji, z e s p o le n ia (w z ro st m o r a le , w ięzi). I n a c z e j m ó w ią c w p ie r w ­ s z y m tr z e b a w p e łn i u c z e stn ic z y ć , w d r u g im w y s ta r c z y b y ć w id z e m , c) I m p li­ k a c je d la in n y c h d z ie d z in ży cia . W r y t u a le r e lig ijn y m ch o d z i o p o g łę b ie n ie

BIULETYN SO CJO LO G II R ELIG II

w ię z i z B o g ie m i z in n y m i lu d ź m i o ra z o o d n o w ę m o r a ln ą je d n o s tk i i g r u ­ p y , zaś w r y t u a l e ś w ie c k im n ie m a ta k i e j im p lik a c ji; c h o d z i r a c z e j o in t e ­ g r a c ję sp o łe c z n ą w s e n s ie d u rk h e im o w s k im .

S p o ś ró d ró ż n y c h ty p ó w r y tu a łó w , B o co ck p o ś w ię c a n a jp i e r w o s o b n ą u w a ­ gę r y t u a ło w i r e lig ijn e m u w K o śc ie le a n g ie ls k im , p rz y czy m i n t e r e s u j ą go ró ż n e K o ścio ły , n a jw ię c e j k a to lic k i i a n g lik a ń s k i. P o d s ta w o w y p ro b le m , ja k i s ta w ia a u to r , to r e f o r m a litu r g ic z n a . J e g o z d a n ie m , w y w o ła ła o n a w s tr z ą s w ś ró d w ie rz ą c y c h w A n g lii, p o n ie w a ż o k a z a ło się1, że n ie m a o n a c h a r a k t e ­ r u p o n a d c z a so w e g o , lecz je s t d z ie łe m lu d z k im (m a n m a d e ). W r e f o r m ie l i t u r ­ g ic z n e j in t e r e s u j ą c e je s t je d n a k , że z a c ie ra się ró ż n ic ę m ię d z y s a c r u m a p r o ­ fa n u m . W k o n s e k w e n c ji l i tu r g ia p rz y s z ło ś c i b ę d z ie b a z o w a ć n a z b liż e n iu o b y ­ d w u ty c h ś w ia tó w , a ś c iś le j n a u ś w ię c e n iu św ie c k ie g o . I s tn ie j e b o w ie m z a ­ p o tr z e b o w a n ie n a s a c r u m , a le m n ie j z in s ty tu c jo n a liz o w a n e n iż d a w n ie j. W sp ó łc z e śn ie w a ż n ie js z e od in s ty t u c ji r e lig ijn e j w y d a je się b y ć d o św ia d c z e ­ n ie r e lig ijn e , k tó r e p o s z u k u je ró ż n y c h f o r m w y r a z u o ra z o d n ie s ie n ia do ś w ia ta s a c r u m i p r o f a n u m .

N a s tę p n ie B o co ck z a jm u je się tr z e m a ty p a m i r y tu a łó w , k tó r e w p r z e w a ­ ż a ją c e j m ie rz e m a j ą ś w ie c k i c h a r a k t e r . N a le ż ą do n ic h r y t u a ły p o lity c z n e i n a ro d o w e , r y t u a ły c y k lu ży cio w eg o i r y t u a ł y e s te ty c z n e . P ie r w s z e z n ic h d a w n ie j b y ły p o m ie s z a n e z r y t u a ła m i r e lig ijn y m i z u w a g i n a r o lę K o ścio łó w , ja k ą w n ic h o d g ry w a ły . O b e c n ie d o k o n u je się o d d z ie le n ie r y tu a łó w p o lity c z ­ n y c h i n a ro d o w y c h od r y tu a łó w r e lig ijn y c h , a w n a s tę p s tw ie teg o m a le je u d z ia ł K o śc io ła w n ic h . R y tu a ły te s łu ż ą do a f ir m a c ji w a r to ś c i w sp ó ln y c h d la całe g o s p o łe c z e ń s tw a , id e n ty f ik a c ji n a ro d o w e j, p o d tr z y m a n ia i w z ro s tu w ię z i s p o łe c z n e j itp . D ru g i ty p r y tu a łó w , z d a n ie m a u to r a , m a k lu c z o w e z n a ­ c z e n ie w k a ż d e j k u lt u r z e i sp o łe c z e ń s tw ie , p o n ie w a ż w ią ż e się z b io lo g ic z ­ n y m i p ro c e s a m i c ia ła lu d z k ie g o , a je d n o c z e ś n ie m a o d n ie s ie n ie do s t r u k t u r sp o łe c z n y c h , np. ro d z in a m a ła i sz e rsz a . W s p o łe c z e ń s tw ie a n g ie ls k im , m im o s p a d k u w ia ry , r y t u a ł y te u tr z y m u ją się, p o n ie w a ż p o m a g a ją w p rz e z w y c ię ­ ż a n iu p ro b le m ó w e g z y s te n c ja ln y c h , z w ła sz c z a w cza sie c h o ro b y lu b w p r z y ­ p a d k u ś m ie rc i w ro d z in ie . T rz e c i ty p r y tu a łó w a u to r t r a k t u j e ja k o p e w n ą a lte r n a t y w ę w s to s u n k u do re lig ii. J e ś li re lig ia z b y t k o n c e n tr u je sie n a n a d ­ n a t u r a l n e j rz e c z y w is to ś c i o ra z n ie d o c e n ia „ te g o ś w ia t a ” i c ia ła lu d z k ie g o , to w ó w c z a s r o z w ija ją się a lt e r n a t y w n e s y s te m y r y tu a łó w o c h a r a k te r z e s p o n ta n ic z n y m i s e n s u a ln y m , n p . ta n ie c .

O so b n ą u w a g ę B o co ck p o ś w ię c a p r z e m ia n o m r y t u a łu , a ś c iśle j, s p e c ja ­ liz a c ji i in t e g r a c j i r y t u a łu . S p e c ja liz a c ja p o le g a n a w y ra ź n y m o d d z ie la n iu się je d n y c h r y t u a łó w od d ru g ic h . P o d c z a s g d y d a w n ie j tw o rz y ły on e p e w ie n k o m p le k s , to o b e c n ie m o ż n a ju ż w y r a ź n ie d o s trz e c o m ó w io n e p o w y ż e j c z te ry ty p y r y t u a łu . N ie m n ie j, ob o k te g o p ro c e s u , d o s trz e g a się d ru g i, m ia n o w ic ie r e i n te g r a c ję r y t u a łu . D o k o n u je się o n a p o p rz e z m a łe w s p ó ln o ty , tw o rz ą c e „ k o n t r - k u l t u r y ” . W sp ó ln o ty te łą c z ą ży cie ro d z in n e , p r a c ę i ró ż n e ty p y r y ­ tu a łó w w je d n ą całość, o p a r tą n a w s p ó ln y m d o św ia d c z e n iu .

S tu d i u m B o co ck a, m im o że z o sta ło o p u b lik o w a n e ju ż k il k a la t te m u , z a s łu g u je n a u w a g ę ze w z g lę d u n a n ie d o c e n io n ą d z ie d z in ę so cjo lo g ii. Co p r a w d a , r y t u a łe m z a jm u ją się u n a s a n tr o p o lo g o w ie k u lt u r y , je d n a k k o n ­ c e n tr u ją się o n i r a c z e j n a z a c h o w a n iu r y t u a ln y m n iż n a c z y n n o śc i r y t u a l ­ n e j w r o z u m ie n iu B o co ck a. B a d a n ie r y t u a ł u ja k o c z y n n o śc i r y t u a ln e j czy z d a rz e n ia r y tu a ln e g o s ta n o w i d o m e n ę so cjo lo g ó w . N ie tr z e b a d o d a w a ć , ż e r y t u a ł ta k ż e w sp ó łc z e ś n ie o b e jm u je w a ż n y s e g m e n t ż y c ia s p o łe c z n o -k u ltu ­ ro w eg o . S k o n c e n tr o w a n ie się n a n im p o z w o li o d ro b ić z a le g ło śc i so cjo lo g ii, a co w ię c e j, b a r d z ie j k o m p le k s o w o b a d a ć z ja w is k a i p ro c e s y d o k o n u ją c e się w e w s p ó łc z e s n y m sp o łe c z e ń stw ie . W P o ls c e p o n a d to b y ło b y in te r e s u ją c e z w ró ­ c e n ie u w a g i n a r y t u a ł św ie c k i, czy le p ie j, r y t u a ł la ic k i, s ta n o w ią c y s u b s ty tu t re lig ii. ks . W ł a d y s ł a w P i w o w a r s k i , L u b l i n 10'

BIULETYN SOCJOLOG II RELIG II

2. ks. S ta n is ła w K a c z m a r e k , T y p w y k s z t a ł c e n i a w y ż s z e g o a r e ­ li g ij n o ś ć k a t o l i k ó w w ś r o d o w i s k u w i e l k o m i e j s k i m n a p r z y k ł a d z i e w y b r a n y c h p a r a f ii w W a r s z a w i e , L u b lin 1982 (r o z p ra w a d o k to r s k a

A rc h iw u m K U L ), s. 2 4 2 + X I I + 1 0 9 ta b e l.

P o z io m w y k s z ta łc e n ia c zęsto w sp o só b d e c y d u ją c y w p ły w a n a re lig ijn o ś ć je d n o s te k . W w y so k o ro z w in ię ty c h k r a j a c h E u r o p y Z a c h o d n ie j w y ż sz y p o ­ zio m w y k s z ta łc e n ia je s t c z y n n ik ie m s p r z y ja ją c y m k s z ta łto w a n iu się p o z y ty w ­ n y c h p o s ta w i z a c h o w a ń r e lig ijn y c h , ch o ć n ie w e w s z y s tk ic h k r a j a c h i n ie w e w s z y s tk ic h p a r a m e tr a c h r e lig ijn o ś c i je d n a k o w o . P o tw ie r d z iły to b a d a n ia p ro w a d z o n e w o k rę g u R u h r y 19, ja k te ż w K re m s i S a lz b u r g u 20 o ra z w L y o ­ n i e 21. S o c jo lo g o w ie z k r a j ó w s o c ja lis ty c z n y c h k o n s t a tu j ą , że im w y ż sz y je s t p o z io m w y k s z ta łc e n ia , ty m n iż s z y p o z io m ży cia r e lig ijn e g o 22.

B a d a n ia te g o ty p u n ie b y ły p ro w a d z o n e w sz e rs z y m z a k re s ie w P o lsce. U k a z u ją c e się p u b lik a c je p r z e d s ta w ia ją ty lk o p e w ie n a s p e k t teg o z a g a d n ie n ia , b ą d ź te ż p o r u s z a ją u b o c z n ie te n p ro b le m p rz y o m a w ia n iu r e lig ijn o ś c i s z e r ­ szej sp o łe c z n o śc i m ia s t i w si. W ta k i m k o n te k ś c ie p ró b a o p ra c o w a n ia p rz e z k s. S t. K a c z m a r k a z a g a d n ie n ia w p ły w u w y k s z ta łc e n ia w y ższeg o n a r e lig i j­ n o ść w ś r o d o w is k u w a rs z a w s k im z a s łu g u je n a u w a g ę .

A u to r r o z p r a w y p o s ta w ił so b ie za cel u k a z a n ie z ró ż n ic o w a n ia r e l i g i j ­ n o śc i k a to lik ó w ś r o d o w is k a w ie lk o m ie js k ie g o , w z a le ż n o śc i od ty p u u k o ń ­ c z o n y c h s tu d ió w w y ższy ch . A u to ro w i ch o d ziło o w y k a z a n ie , n a ile ta k ie z m ie n n e ja k ty p w y ższeg o w y k s z ta łc e n ia (h u m a n is ty c z n e , p rz y r o d n ic z e i te c h ­ n ic z n e ) m a ją w p ły w n a g lo b a ln y s to s u n e k do w ia ry , d o ś w ia d c z e n ie r e lig ijn e , w ie d z ę re lig ijn ą , m o r a ln o ś ć i p r a k t y k i r e lig ijn e o ra z w ię ź z in s ty tu c ja m i r e lig ijn y m i (s. 16). R o z w ią z a n ie g łó w n e g o p r o b le m u r o z p r a w y w y m a g a ło p e w ­ n eg o u k ie r u n k o w a n ia p o p rz e z s f o rm u ło w a n ie h ip o te z . G łó w n a h ip o te z a p r a c y b rz m i: ty p w y k s z ta łc e n ia r ó ż n ic u je p o z io m r e lig ijn o ś c i b a d a n e j p o p u la c ji. K ie r u n e k teg o z ró ż n ic o w a n ia p rz e b ie g a w te n sp o só b , że n a jw y ż s z y p o zio m r e lig ijn o ś c i w y s tą p i w ś ró d osób o w y k s z ta łc e n iu p rz y r o d n ic z y m , n ie c o n iż sz y w ś ró d osób o w y k s z ta łc e n iu te c h n ic z n y m ; n a jn iż s z y z a ś w ś ró d osób o w y ­ k s z ta łc e n iu h u m a n is ty c z n y m . J a k o h ip o te z ę u z u p e łn ia ją c ą p r z y ję to w p ły w s t r u k tu r y p łc i n a z ró ż n ic o w a n ie r e lig ijn o ś c i w k a ż d y m z w y m ie n io n y c h t y ­ p ó w w y k s z ta łc e n ia . P r z y j m u j e się, że k o b ie ty są b a r d z ie j r e lig ijn e n iż m ę ż ­ czy źn i, p rz y czy m ro z p ię to ś ć w a rto ś c i w s k a ź n ik o w y c h b ę d z ie k s z ta łto w a ć się a n a lo g ic z n ie do te n d e n c ji w y ra ż o n e j w h ip o te z ie g łó w n e j.

W s tu d iu m p r z y ję to za u k ła d o d n ie s ie n ia do a n a liz y ży cia re lig ijn e g o m o d e l r e lig ijn o ś c i z in s ty tu c jo n a liz o w a n e j, f u n k c jo n u ją c e j z a s a d n ic z o w e w s z y s tk ic h ś r o d o w is k a c h w P o lsce. T e re n e m b a d a ń je s t W a rs z a w a s k u p i a j ą ­ ca n a jw ię k s z ą liczb ę in te lig e n c ji, z w ła sz c z a z w y ż sz y m w y k s z ta łc e n ie m . K s. S t. K a c z m a re k b a d a n ia te o g ra n ic z y ł do 6 p a r a f ii z n a jd u ją c y c h się w tr z e c h ró ż n y c h d z ie ln ic a c h W a rs z a w y ( p a r a f ia św . F r a n c is z k a z A sy żu i p a r a f ia O p a trz n o ś c i B o żej n a O k ę c iu ; p a r a f ia W s z y s tk ic h Ś w ię ty c h i św . A u g u s ty n a w Ś ró d m ie ś c iu ; p a r a f ia św . S ta n is ła w a K o s tk i i św . J a n a K a n te g o n a B ie ­ la n a c h ). W k a ż d e j p a r a f ii b a d a n io m p o d d a n o ro d z ic ó w d z ie c i p rz y g o to w u ją ­ 19 P o r. U. B o o s - N ü n n i n g , E. C o l o m b , R e li g iö s e s V e r h a l t e n im W a n d e l . U n t e r s u c h u n g e n i n e in e r I n d u s t r i e g e s e l l s c h a f t , E s s e n 1974, 130— 131. 20 B e v ö l k e r u n g s s t r u k t u r u n d religiöse P r a x i s i n K r e m s , IK S — 73a, W ien 1964, 31; R e l i g i o n u n d F a m ilie . R e li g iö s e E i n s t e l l u n g e n u n d V e r h a l t e n ­

s w e i s e n bei k a t h o l i s c h e n F a m i l i e n , IK S — 78a, W ie n 1966, 36.

21 P o r. E. P i n , P r a t i q u e r e l ig i e u s e e t classes sociale s d a n s u n e p a ro isse

u r b a i n e S. P o t h i n e L y o n , P a r i s 1956, 410—411.

22 J. B a 1 о b a n, K i r c h e i n e i n e r s o z ia li s t ic h e n G e s e l l s c h a f t, Z ü ric h 1982, 144— 161; E. G. F i l i m o n n o w , W s p ó l n o t a r e l ig i jn a w s o c j a l i s t y c z n y m m i e ­

ście, E u h e m e r . P rz e g lą d R e lig io z n a w c z y 4(1977)17— 25; A. p a w e ł c z y ń s k a , P o s t a w y lu d n o ś c i w i e j s k i e j w o b e c religii, R o c z n ik i S o c jo lo g ii W si 8(1968)79.

BIULETYN SO CJOLOG II RELIG II

cy c h się do I K o m u n ii św . W g ro m a d z e n iu m a te r i a łu e m p iry c z n e g o z a sto so ­ w a n o m e to d ę d o b o ru celo w eg o . Z o g ó ln e j p o p u la c ji 1505 osób z w y ż sz y m w y k s z ta łc e n ie m w y b ra n o lo so w o 360 osób do b a d a ń a n k ie to w y c h , z a c h o w u ją c p r o p o r c je ze w z g lę d u n a tr z y k a te g o r ie w y k s z ta łc e n ia , w ty m 50% m ężc z y z n i 50% k o b ie t z h u m a n is ty c z n y m , te c h n ic z n y m i p rz y r o d n ic z y m w y k s z ta łc e ­ n ie m w y ż sz y m (po 60 osób). J e d n y m z k o m p o n e n tó w p o s ta w y r e lig ijn e j je s t g lo b a ln y s to s u n e k do w ia ry . C h o c ia ż d e k la r a c je o s to s u n k u do w ia r y in f o r m u j ą ty lk o w sp o só b o g ó ln y o c h a r a k t e r z e i in te n s y w n o ś c i p o s ta w w o b e c re lig ii i n ie o d z w ie rc ie ­ d la ją c a ło k s z ta łtu r e lig ijn o ś c i je d n o s tk i, to je d n a k są w a ż n y m e le m e n te m w b a d a n ia c h n a d re lig ijn o ś c ią . W o m a w ia n y c h b a d a n ia c h 68,3% re s p o n d e n tó w z a d e k la ro w a ło s w o ją p rz y c h y ln ą p o s ta w ę w o b e c re lig ii, a 21,5% ogółu b a d a ­ n y c h z a ję ło n ie z d e c y d o w a n y i n ie c h ę tn y s to s u n e k do w ia ry . W k a te g o r ii p rz y c h y ln ie n a s ta w io n y c h w o b e c re lig ii n a jlic z n ie js z ą g r u p ę s ta n o w ią „ w ie ­ r z ą c y ” —■ 55,5% , a „ g łę b o k o w ie rz ą c y c h ” je s t z a le d w ie 12,7%. W k a te g o r ii

n ie c h ę tn y c h w o b e c r e lig ii 22,6% r e s p o n d e n tó w je s t p rz y w ią z a n y c h do tr a d y c ji r e lig ijn e j, a d e k la r u ją c y c h się ja k o „ n ie w ie rz ą c y ” je s t 4,7% o g ó łu r e s p o n ­ d e n tó w . N a jn iż s z y m s to p n ie m w ia r y o k re ś la li sie b ie h u m a n iś c i, d ru g ie m ie js c e z a ję li te c h n ic y , a w s k a ź n ik n a jw y ż s z y o s ią g n ę li p r z y r o d n ic y (s. 62— 63). W b a d a n y m ś r o d o w is k u w ś ró d p o z y ty w n ie u s to s u n k o w a n y c h do w ia ry , d o m in u ją d w a ty p y m o ty w a c ji: u 80,8% r e s p o n d e n tó w o s o b iste p rz e m y ś le ­ nia· i p rz e k o n a n ia i w 69,1% b a d a n y c h tr a d y c ja i w y c h o w a n ie w ro d z in ie . P o n a d to 18,6% a n k ie to w a n y c h w ie rz y ze w z g lę d u n a p rz e ż y c ia i d o ś w ia d c z e ­ n ia ży cio w e, 17,4% ze w z g lę d u n a u c z ę sz c z a n ie do k o śc io ła , k a te c h iz a c ję i s łu c h a n ie k a z a ń . H u m a n iś c i b a r d z ie j d o c e n ia ją o so b iste p rz e m y ś le n ia i p r z e ­ k o n a n ia , n a to m ia s t p rz y r o d n ic y tr a d y c ję i w y c h o w a n ie w ro d z in ie (s. 70). K o b ie ty k i e r u j ą się w ię c e j m o ty w a m i tr a d y c ji i w y c h o w a n ia w ro d z in ie , u m ęż c z y z n b a r d z ie j lic z y się m o ty w p rz e ż y c ia i d o ś w ia d c z e n ia ży cio w eg o (s. 70— 71). R e s p o n d e n c i z a jm u ją c y n ie z d e c y d o w a n y i n ie c h ę tn y s to s u n e k do w ia r y w 44,7% k i e r u ją się o so b is ty m i p r z e k o n a n ia m i i p rz e m y ś le n ia m i, w 27,1% o d g ry w a ro lę w y k s z ta łc e n ie , w 17,5% m ie js c e p r a c y i w 10,5% d o ś w ia d c z e n ie ż y c io w e (s. 71). H u m a n iś c i w 52,0% , te c h n ic y w 46,0% i p r z y r o d n ic y w 36,6% p o d a ją , że d a w n ie j b y li b a rd z ie j r e lig ijn i n iż o b e c n ie . 24,2% p rz y r o d n ik ó w , 21,6% h u ­ m a n is tó w i 18,0% te c h n ik ó w s tw ie r d z a , że są b a r d z ie j r e l ig i jn i o b e c n ie n iż d a w n ie j. W k a te g o r ii „ r e lig ijn i b ez z m ia n ” p ie r w s z e ń s tw o o s ią g n ę li p r z y r o d n i­ cy (39,2%) p rz e d te c h n ik a m i (43,3%) i h u m a n is ta m i (19,2%). 40,5% b a d a n y c h n ie d o s trz e g a ró ż n ic w r e lig ijn o ś c i w ła s n e j w s to s u n k u do r e lig ijn o ś c i r o ­ dziców . O d s e te k r e s p o n d e n tó w o c e n ia ją c y c h n iż e j w ła s n ą re lig ijn o ś ć od r e ­ lig ijn o ś c i m a t k i w y n o s i 50,6% i n iż e j od re lig ijn o ś c i o jc a 34,2% . W tr z e c h ty p a c h w y k s z ta łc e n ia w y ższeg o n a jw ię k s z y o d s e te k h u m a n is tó w o k re ś lił s w o ją r e lig ijn o ś ć ja k o g o rs z ą od r e lig ijn o ś c i ro d z ic ó w . P r z y r o d n ic y w n a j ­ m n ie js z y m s to p n iu o d c h o d z ą od r e lig ijn o ś c i ro d zicó w .

O m a w ia n e tu b a d a n ia w y k a z u ją , że s t a n w ie d z y re lig ijn e j b a d a n y c h je s t d o ść n is k i z te n d e n c ją do w z ro s tu ig n o r a n c ji r e lig ijn e j i p o g łę b ia n ia w ie d z y r e l ig i jn e j u lic z n e j g r u p y h u m a n is tó w . Z n a jo m o ś ć p o sz c z e g ó ln y c h p r a w d w ia r y p r z e d s ta w ia p o n iż e j ta b e la .

W o m a w ia n y c h b a d a n ia c h z a in te r e s o w a n ie s p r a w a m i re lig ii i K o śc io ła k s z t a łt u je się u b a d a n y c h ś r e d n io n a p o z io m ie 75,3%. N a jw ię c e j in te r e s u j ą się w y d a r z e n ia m i re lig ii i K o śc io ła p rz y r o d n ic y — 85,0%, ś r e d n ie w s k a ź n ik i o s ią g n ę li te c h n ic y — 74,1% i n a jn iż s z e h u m a n iś c i — 68,4% . K o b ie ty w k a ż ­ d y m ty p ie w y k s z ta łc e n ia w y ższeg o w y k a z a ły się w y ż sz y m s to p n ie m z a in te ­ re s o w a n ia s p r a w a m i r e lig ii i K o śc io ła n iż m ę ż c z y ź n i (s. 92).

Z b a d a ń . w y n ik a , że 56,0% re s p o n d e n tó w n ie z e tk n ę ło się p o d c z a s s t u ­ d ió w z ż a d n ą fo r m ą k a te c h iz a c ji. W c z a sie s tu d ió w n a k o n w e r s a to r ia c h r e l i­ g ijn y c h s y s te m a ty c z n ie p o g łę b ia ło w ia r ę ty lk o 7,7% r e s p o n d e n tó w , n ie s y s te