• Nie Znaleziono Wyników

Jer 31,7-9 : Berührungen mit der Botschaft Deuterojesajas?

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Jer 31,7-9 : Berührungen mit der Botschaft Deuterojesajas?"

Copied!
12
0
0

Pełen tekst

(1)

Norbert Mendecki

Jer 31,7-9 : Berührungen mit der

Botschaft Deuterojesajas?

Collectanea Theologica 57/Fasciculus specialis, 45-55

(2)

C o llec ta n e a T h e o lo g ic a 57 (1987) {asc. s p e c ia lis

NORBERT M ENDECKI, W IE N

Jer 31,7— 9

BERÜHRUNGEN MIT DER BOTSCHAFT DEUTEROJESAJAS?

Die K apitel 30 u n d 31 des Buches Je re m ia sind e in e Sam m lung v e rsc h ie d e n e r P ro p h e te n w o rte. Die re d a k tio n e lle A rb e it ist an den S p a n n u n g en und stö re n d e n W ie d e rh o lu n g e n im T ex t d eu tlich zu e rk e n n e n 1. In w elch em U m fang d ie S am m lung e c h te jerem ian isch e W o rte e n th ä lt, k a n n n ich t m it S ic h erh e it e n tsc h ie d e n w erden. W ä h re n d m an ch e F o rsc h e r2 h ie r ü b e rh a u p t k e in e c h te s Je re m ia - w o rt zu find en g lauben, fü h re n a n d e re 3 zum indest e in ig e T eile d ie­ ser Sam m lung auf den P ro p h e te n J e re m ia zurück. Bis h e u te g ibt es also k ein e b efried ig en d e L ösung4. In sein er A rb e it ü b e r d ie K apitel 30—31 leg t S. Böhm er e in e n e u e T h eo rie vor. A us d ieser U n te rsu ­ chu ng g eh t h e rv o r, daß a lle r W a h rsc h e in lic h k e it n a c h n u r die S prüche J e r 30,12— 15.23— 24; 31,2— 6.15— 20 vom P ro p h e te n stam ­ m en5. W as d e r P ro p h e t in k n a p p e n W o rte n v e rk ü n d e t, w ird in den n a c h je re m ia n isch e n H e ilsw o rte n b re it entfaltet®. D iese T ex te sind zum g ro ß en T eil d e u te ro n o m istisch g ep räg t. Sie k n ü p fen zw ar an die u rsp rü n g lic h e n H e ilsw eissag u n g en an, b e re ic h e rn d ie se ab er theo lo g isch n och m it d e u te ro n o m istisch e m G e d a n k e n g u t7. D aneben m eint S. Böhm er, au ch no ch n ich td e u te ro n o m istisch e bzw. nach- d e u te ro n o m istisch e W o rte in d e n K ap iteln 30—31 finden zu k ö n ­ n e n 8. W . T hiel sieh t in J e r 30,4—31,26 e in e Sam m lung, die d u rc h d e n d e u te ro n o m istisc h e n R ahm en (Jer 30,1—3 u n d J e r 31,27ff) b e ­ g ren zt ist9. In d ieser Sam m lung sind k au m d e u te ro n o m istisch e T exte zu finden. Um w elch e T e x te h a n d e lt es sich dann? A us d e r

Samm-1 U. S c h r ö t e r , J e r e m i a s B o tsc h a ft für d a s N o r d r e ic h . Zu N . LohSirtks

Ü b e r l e g u n g e n z u m G r u n d b e s t a n d v o n J e r e m i a X X X — X X X I , V T 35 (1985) 312—

329; v g l. a u ch A. W e i s e r , D a s Buch J e r e m i a , G ö ttin g en e1969, 265.

2 O. K a i s e r , E in leitu n g in d a s A l t e T e s ta m e n t . Eine Ein fü h ru n g in ihre

E r g e b n i s s e u n d P r o b l e m e , G ü terslo h s1969, 225.

3 Zur G e s c h ic h te der F o rsch u n g üb er Jer 30— 31 im 19. u n d 20. Jahrhu nd ert v g l. S. B ö h m e r , H e i m k e h r u n d n e u e r Bund. S t u d ie n zu J e r e m i a 30— 31,

G ö ttin g en 1976, 11— 20.

4 O. K a i s e r (а. a. O., 225)' sp rich t v o n e in em „D issen s" u n ter d en For­ sch ern in der F rage n a ch der H erk u n ft der H e ils w e is s a g u n g e n in d en Kap. 30— 31.

5 S. B ö h m e r , а. а. O., 81. 6 S. B ö h m e r , а. а. O. , 82. 7 S. B ö h m e r , а. а. O., 87— 88. 8 S. B ö h m e r , а, а. O., 88. 9 W . T h i e l , D ie d e u t e r o n o m i s t i s c h e R e d a k t i o n v o n J e r e m i a 26— 45. Mit e in e r G e s a m t b e u r t e i l u n g d e r d e u t e r o n o m i s t i s c h e n R e d a k t i o n d e s B u c h e s J e r e m ia , N e u k ir c h e n -V lu y n 1981, 20— 21.

(3)

lung J e r 30,4—31,26 w ird J e r 31,7— 9 sp ra c h lic h a n aly siert. D ieser T ext lau tet:

V.7 Denn, so h a t J a h w e gesp roch en : J u b e lt Ja k o b m it F re u d en zu

un d jau c h z e t ü b e r d a s H au p t d e r V ölker! V erk ü n d e t, ju b e lt und sprech t:

„G eholfen h a t10 J a h w e sein em 11 V olk, dem R est Israels!"

V.8 Siehe, ich b rin g e sie h e rb e i aus dem Lande des N orden s

u n d sam m le sie v o n d e n E nden d e r Erde. Blinde u n d Lahm e sind dabei,

S ch w an g ere und W ö c h n e rin n e n zumal. Als große G em einde k e h re n sie heim. V.9 S ieh e12, sie kom m en m it W einen,

m it T rö stu n g 13 g e le ite ich sie. Ich fü h re sie zu W asserb äch en ,

auf eb en em W eg, wo sie n ich t strau cheln . D enn ich w a rd fü r Isra e l zum V ater; und Ephraim , e r ist m ein E rstg e b o ren e r

Die B oten sp ru chfo rm el in V.7 m a rk ie rt d e n A n fang ein es n e u e n Spruches, d e r d u rc h die A u ffo rd eru n g an die V ö lk er „ h ö re t das W o rt Ja h w e s" in V.10 ab g e g re n z t ist. D er S p ru ch b e g in n t m it ein em „ e sc h ato lo g isch en L oblied" (V.7)14. N a c h ihm folgt e in e H e ilsv e r­ h eiß u n g (V.8— 9). D iese N ä h e v o n H eilsw o rt u nd „eschatologischem L oblied" kom m t an k e in e r S telle bei J e re m ia vor, so n d e rn ist v ie l­ m ehr ty p isc h für D e u te ro je sa ja 15. Am A nfang des esch a to lo g i­ sch en L obliedes" ste h t d a s V e rb rnn Q. D ieses V e rb g e h ö rt in d e n B ereich d er k u ltisch e n S p ra ch e 16, w eil sich d e r G roßteil d e r B elege in d e n P salm en (25mal) u n d in J e s 40—66 (8mal) findet.

Der Ju b e l d es e rlö ste n V o lk es ist ein A u sd ru ck d er F reude. Das W o rt sim ha kom m t 7m al im Buch J e re m ia v o r17. N u r an zw ei S tellen

10 Statt hö sa' ist h ös ia ' m it S e p tu a g in ta u n d T argum zu le s e n , W . R u d o l p h ,

J e r e m ia , T ü b in g en 31968, 195.

11 N a c h S e p tu a g in ta u n d Targum ist h ie r 'a m m ö u n d n ich t ' a m m e k a zu le s e n , W . R u d o l p h , а. а. O., 195.

12 „ S ieh e" g eh ö rt zum V . 9, W . R u d o l p h , а. а. O., 195.

13 Der m a so r e tisc h e T e x t „un d m it F leh en" (E inw irk u n g v o n Jer 3,21?) ist u n v er stä n d lic h . N a c h S e p tu a g in ta ist e s „m it T röstun g" zu le s e n , W . R u d o l p h ,

а. а, O., 195.

14 S. B ö h m e r (a , а. О., 67) b e d ie n t sic h der T e rm in o lo g ie v o n C. W e ­ s t e r m a n n .

15 V g l. J es 40,12— 31; 43,10— 13.5; 44,24— 28 u.ä. C. W e s t e r m a n n , Das

S u c h J e sa ja . K a p i t e l 40— 66, G ö ttin g en 1970, 15— 16.

16 R. F i c k e r , Art. rn n j u b e ln , in: T H A T II, 781— 786, b es. 782. 17 V g l. Jer 7,34; 15,16; 16,9; 25,10; 31,7; 33,11; 48,33.

(4)

w ird jed o c h v on d e r F re u d e ü b e r die H eim k eh r d e r E rlö sten g e ­ sprochen , n äm lich n e b e n u n s e re r S telle n och in J e r 33,11. Die S p ru ch ein h eit J e r 33,1— 13 b ild e t e in e n N a c h tra g zum K apitel 32 aus sp ä te re r Z eit18. Der K au salzusam m en han g zw ischen F reu d e und H eim keh r d er E rlö sten ist ty p isc h für Deu.teroje.saja. Es sind hier d rei S tellen zu n en n en : J e s 51,3.11 und J e s 55,12. Dazu kom m t noch das W o rt J e s 35,10, das u n te r d e u te ro je sa ja n isc h e m Einfluß e n t­ sta n d e n is t19. Es ist d a h e r d ie g eistig e V e rw a n d tsc h a ft im G eb rau ch des A u sd ru ck s simha an u n se re r S telle m it d e u te ro je sa ja n isc h e m S p ra ch g e b ra u ch n ich t zu v e rk e n n e n .

In dem A ufruf zur F re u d e in J e r 31,7 kom m t das V e rb sh.1 Q (w iehern, jauchzen) vor. Es gibt im A lten T e sta m en t n u r w enige Belege für d ieses V e rb 20. Im Buch J e re m ia ste h t es in 5,8; 31,7 und in 50,11. In J e r 5,8 w ird shl Q im S in n e v on „w ieh ern " g eb rau ch t. Eine äh n lich e B edeutung h a t das V e rb in J e r 50,1 b J e r 31,7 ist also d ie einzige S te lle im gan zen Buch, w o shl Q „ jau ch zen " b ed eu tet. H ingegen findet sich d iese B edeutung ab e r bei D e u te ro je sa ja in Je s 54,1 und in den b eid en T e x ten J e s 16,621 und J e s 24,1422. Es ist auffallend, daß in d iese n T e x te n (Jes 12,6; 24,14; 54,1) shl Q ü b e r­ dies gem einsam m it rnn Q vorkom m t.

Im „ e sch ato lo g isch en L oblied" b ekom m en d ie Isra e lite n die Be­ zeichnung „H aupt d e r V ö lk er". Ro's (Haupt) w ird im sozial w e r ­ ten d e n Sinne au ß er an u n se re r S telle n o ch in J e s 9,13; 19,15; 1 C hr 24,31; Dtn 28,13.44 g e b ra u c h t23. In J e s 9,13 b e d e u te t „ H a u p t” im G egensatz zu sanab (Schwanz) die h ö h e re G esellsch aftssch ich t (vgl. J e s 19,15). In 1 C hr 24,31 h a n d e lt es sich um die „fü h ren d en F am i­ lien". Isra e l soll n a c h Dtn 28,13 „H aupt" u n d n ich t „Schw anz" u n te r d en V ö lk e rn sein (vgl. Dtn 28,44). U nsere Je re m ia -S te lle (Jer 31,7) b rin g t e in e B ezeichnung für Israel, die d e r jetz ig e n W irk lic h k e it n ich t e n tsp ric h t. Der G ed an k e fin det sich au ch n o ch in der p o e ti­ schen V ision v o n J e ru sa le m bei D e u te ro je sa ja (Jes 54,1—3) und v or allem bei T rito je s a ja in d e n K ap iteln 60— 62. In d ie se n K apiteln kom m t h äu fig das W o rt g ó j im als B ezeichnung d e r frem d en V ö lk er

18 S. B ö h m e r {а. а. O., 44— 45) v erm u te t, daß Jer 33,1— 13 v o n and erer H an d a ls die Z u sä tze im Kap. 32 stam m t.

19 D as g a n z e S tü ck J es 35,1— 10 e n th ä lt M o tiv e , d ie der P ro p h e tie D eu tero- je sa ja s en tn o m m en sin d , v g l. O. K a i s e r , D e r P r o p h e t J e s a ja . K a p i t e l 13— 39, G ö ttin g en 21976, 286— 290.

20 V g l. Jes 12,6; 24,14; 54,1; Jer 5,8; 50,11, Est 8,15, s h l Pi in Jes 10,30 („ sc h r eie n lassen " ).

21 J e s 12 se tz t d e n T ex t Jes 11,11— 16 v o r a u s (H. W i l d b e r g e r , J e s a j a , N e u k ir c h e n -V lu y n 1972— 1978, 480) der u n ter d e u te r o je sa ja n is ch em Einfluß en t­ sta n d en ist, O. K a i s e r , D e r P r o p h e t J e s a ja . K a p i t e l 1— 12, G ö ttin q en 31970, 131— 132.

22 In J es 24,14 u n d in Jer 31,7 fin d et sic h d ie g le ic h e Form des V erb s

sh l Q.

(5)

g e g en ü b er Isra e l v o r (vgl. J e s 60,3.5.11.12.16; 61,6.9.11; 62,2 u.a.). Die kün ftig e fü h re n d e Rolle Zions w ird schließlich n o ch in J e s 2,2— 4/Mich, 4,1— 324 ü b e r die V ö lk e rw a llfa h rt n a c h J e ru s a le m b e ­ schrieben.

Isra e l ist zur V e rk ü n d ig u n g aufgerufen. Bei J e re m ia u nd D eute- ro je sa ja g eh ö rt sm' Hi zu den T erm ini für die p ro p h etisc h e V e r ­ k ü n d ig u n g und bekom m t e in e n so len n en Beiklang. Es fällt auf, daß in d e n B elegen m it sm ' Hi bei Je re m ia , m it A usnah m e u n se re r Stelle, das U nheil für d as V o lk 25 bzw. für die V ö lk e r26 v e rk ü n d e t wird. A n u n se re r S telle ist das H eil für Isra e l G e g en stan d der V erkündigung. Da sich bei D e u te ro je sa ja an allen B eleg stellen d e rselb e Z usam m en han g zeig t27, k a n n d am it einm al m ehr die A n n ä h e ru n g u n se re r S telle an D e u te ro jesa ja festg e ste llt w erden. B esonders g e n a n n t sei h ier J e s 48,20, in dem w ir a u ß e r sm ' Hi n och ü b erdies die W e n d u n g en „bis an das Ende d e r E rde" u n d „erlöst hat Ja h w e sein en K necht J a k o b ” b egegnen.

Der A ufruf zur F re u d e in J e r 31,7 b e ste h t aus e in e r K ette v on V erba, d ie die F re u d e au sd rü c k e n w ollen. Das V erb hll Pi kom m t v o rw ieg e n d in d e n P salm en v o r28, m eisten s in d er Form d e s im p e­ ra tiv isc h e n L obrufes29. A u ß e r an u n s e re r S telle fin det sich hll Pi bei J e re m ia n u r no ch in 20,13. D iese S telle b ild et e in e „from m e B eischrift"30, die w ed er zum v o ra n g e h e n d e n n o ch zum n a c h fo lg en ­ d en K o n text paßt. Z w ar k e n n t au ch T rito je s a ja hll Pi31, a b e r es ist doch w ah rsch ein lich er, d aß der V e rfa sse r des S tü ck es J e r 31,7·—9

hll Pi aus d en P salm en ü b ern o m m en hat. Die V erw e n d u n g d es k u l­

tisch g e fä rb te n V erb s hll Pi w eist auf die V o rlesu n g des T e x tes J e r 31,7— 9 im G o ttesd ien st d er n ach ex ilisch en G em einde h in 32.

Als B indeglied zw ischen d em A ufruf zur F re u d e u nd d er A u ssa ­ ge üb er d e n G rund d er Freud e, näm lich ü b e r die R ettu n g aus d e r G efangenschaft, ste h t das V erb 'm i Q. D ieses V erb h a t e in e äh nlich e F u n k tio n in Je s 48,20. D iesem V ers g eh t e in e M ahn un g zum H ö re n ­ lassen — sm ' Hi — v o rau s, 'mr Q selb st le ite t w ie in u n se re m T ex t J e r 31,7 die V erk ü n d ig u n g d e r E rlö su n g stat G ottes ein. W ied eru m

24 W . R u d o l p h , M ic h a , N a h u m , H a b a k u k , Z e p h a n ja , G ü terslo h 1975, 77— 79 (sieh e dort d ie Literatur!) erk lärt sic h für d ie A u to rsch a ft J esa ja s.

25 V gl. Jer 4,5.15.16; 5,20 u.a. 26 V gl. Jer 40,14; 48,4; 49,2 u.ü. 27 V g l. J es 41,22; 42,9; 43,9; 52,7.9 u.a.

28 hll Pi kom m t 113m al im A T vor, d a v o n in d en P sa lm en 75m al (2 Chr 12mal, 1 Chr 7m al, Spr 4m al), C. W e s t e r m a n n , Art. hli Pi lo b en , in; T H A T I, 493— 502, bes. 493.

29 V gl. e tw a „lob et, ihr K n e ch te d es H errn, lo b e t d en N a m e n d es Herrn!" Ps 113,1. „H alelu (-) Jah" kom m t in d en P sa lm en 24m al v o r, C. W e s t er m a n n,

hll Pi, a.a.O., 494.

30 P. V o 1 z, J e r e m ia , L eip zig 21928, 209. 31 V g l. Jes 62,9; 64,10 u.ä.

(6)

w ird m an also auf e in e V e rw a n d tsc h a ft m it D e u te ro jesa ja v e r ­ w iesen.

Dem e sc h a to lo g isch e n L oblied (V.7) folgt e in e H eilsv erh eiß u n g , in d e r die H ilfe G ottes zum A u sd ru c k kom m t. Das V e rb jś' Hi kom m t im Buch J e re m ia 11 m al v o r u n d b e d e u te t „helfen'', „ e rre t­ ten". A n d e n m eisten S tellen g eh t e s um die H ilfe für d e n ein z e ln e n aus e in e r G efah r33. In v ie r a n d e re n B elegen (angefangen v o n K api­ tel 30) b e d e u te t js' H i d ie R ettu n g d e s g an zen V o lk es aus d e r b a b y ­ lon isch en G efan gen sch aft (Jer 30,10.11; 42,11; 46,27). Es e rh e b t sich hierm it die F rage, ob alle v ie r B elege jere m ia n isc h sind. W ä h re n d J e r 30,10— 11 v o n D e u te ro je sa ja a b h än g ig ist34, w ird in J e r 42,11 die S p rach e Ezechiels n a c h g e a h m t35. J e r 46,27 stam m t n ich t vom P ro p h eten J e re m ia 36. Es gibt also w o hl k e in e einzige e c h te S telle im Buch Je re m ia , die d ie R ettu n g des V olk es aus d e r G efan g en ­ schaft v e rh e iß t. Die V erk ü n d ig u n g der R ettu n g des V olk es g e h ö rt h in g eg e n zur S p ra ch e D e u te ro jesa jas. In J e s 44,23 folgt ü b rig e n s die A u ssage ü b e r die R e ttu n g des V o lk es — w ie in J e r 31,7 — auf e in e n A ufruf zur F reu de. Ä h n lich es g ilt für J e s 48,20. Diese S telle folgt einem A ufruf zum A u szu g aus B abylonien u n d zu r F reu d e, d ie dam it v e rb u n d e n ist. S ch ließlich ist n o ch J e s 52,9 zu n en nen . D er P ro p h et ric h te t sein W o rt an Je ru sa le m : „B recht in J u b e l au s u n d fro h lo c k t (rnn Pi) all ih r T rüm m er Je ru sa le m s". Die F re u d e ist d am it b e g rü n ­ det, daß J a h w e sein V o lk trö s te t un d J e ru sa le m erlö st. Das V o lk b ild et n a c h J e r 31,7 n u r e in e n k le in e n Rest. Das Buch Je re m ia sp rich t häufig v om R est des V o lk es Israel. V on d e n 24 S tellen w ird in zw ei F ä lle n m it se' erit d e m V olk d as H eil zugesagt: in J e r 23,3 und an u n s e re r Stelle. Da d a v o n J e r 23,3 d em P ro p h e te n a b g e sp ro ­ chen w e rd e n m uß37, ist k au m anzunehm en, d a ß d ie V e rk ü n d ig u n g des H eils für d en R est d es V o lk es a n u n s e re r S telle jere m ia n isc h ist. W ir m üssen h ie r v ielm e h r v o n d e u te ro je sa ja n isc h e m Einfluß sprechen. A us d er G esch ich te des B egriffes s e ' erit e rg ib t sich, d aß e rs t seit D e u te ro je sa ja dem R est d e s V o lk es das H eil zug esagt w ird 38. Die w en ig en B elege im A lten T estam ent, in d e n e n a u ß e r­ h alb v o n J e s 40— 66 dem ü b rig g e b lie b e n en R est des V o lkes po sitiv e V e rh e iß u n g e n gelten, sind alle d u rch w eg s v o n D e u te ro je sa ja b e e in ­ flußt39. 33 V g l. Jer 2,27; 11,12; 13,9; 15,20; 17,14 u.a. 34 S. B ö h m e r , а. а. O., 60— 61. 35 V g l. d ie se S te lle m it Ez 34,12; 36,29 u.ä. 36 P. V o 1 z, а. а. O., 278. 37 N . M e n d e c k i , D i e S a m m lu n g u n d d i e H in e in f ü h r u n g in d a s L an d in J ęr 23,3; K airos 25 (1983) 99— 103.

38 H. W i 1 d b e r g e r, A rt. s,r ü b r ig se in , in: T H A T II, 844— 855, bes. 852— 854.

39 V g l. J es 11,11; M i 2,12; 4,7 u.ä. D ie s e B e le g e sin d v o r a lle m v o n D eu tero ­ je sa ja b e e in flu ß t, N . M e n d e c k i , D ie S a m m lu n g d e s z e r s t r e u t e n V o l k e s (D iss.), W ie n 1980, 12— 22. 71— 75. 76— 82.

(7)

Die H ilfe Ja h w e s für sein V olk kom m t in der Sam m lung d e r Z e rstre u te n zum A usdruck. Das V e rb bö' Hi w ird in den e c h te n jere m ia n isc h e n T eilen im Sinne von ,,U nheil b rin g e n ” g e b ra u c h t40. In J e r 3,1441 u n d 23,842 ist vom H e ra u sfü h ren aus d e m N o rd lan d d ie Rede. Beide B elege stam m en ab er n ich t vom P ro p h e te n selbst, so n ­ d e rn g e h ö re n zur sp ä te re n Schicht des Buches. Die H eim führung des z e rstre u te n V olkes, au sg ed rü c k t d u rch das V e rb bö' Hi, kom m t in Je s 43,5—6; 49,9 jed o c h h äufiger bei Ezechiel v o r43. D aher ist e in e m ögliche in h altlich e A n n ä h e ru n g sow ohl an D e u te ro jesa ja als a u ch an Ezechiel festz u ste lle n 44. Es fällt fern e r auf, d aß — w ie in u n serem T ext — au ch sonst im Buch Je re m ia h äufig die P artizipial- form des V erb s bö' v o rk o m m t45, d iese h in g eg en in d e n „H eils­ te x te n ” bei D eu te ro jesa ja, T rito je sa ja und Ezechiel fehlt. Insofern zeigt sich ein e w ö rtlic h e A b h än g ig k eit vom Buch Jerem ia. M an k a n n h ier erseh en , daß d er R ed ak tor des Buches Je re m ia der S p ra ­ che Je re m ia s tre u bleibt, in h altlich ab e r v o n den g ro ß en E xilpro­ p h e te n b eein flu ß t ist.

Die Sam m lung d e r Z e rstre u te n g eschieh t aus d em N orden. In de n „ S k y th e n lie d e rn ” (Jer 4,5—6.26) e rw a rte t Je re m ia e in e n n a m e n ­ lo sen Feind aus d e m N orden. Dieses P hän om en ist in d e r gan zen p ro p h etisc h e n L ite ratu r b e k a n n t46. Es gibt n u r v ie r S tellen im Buch J e re m ia 47, die v o n e in e r R ü ck k ehr d e r in der D iaspora im N o rd en W o h n e n d en h a n d e ln (Jer 3,1848; 16,1549; 23,850 u nd u n se re Stelle). A lle d iese Belege stam m en nich t vom P ro p h e te n Jerem ia. Die Sam m lung des V olk es aus den v ie r H im m elsrich tu n gen g e h ö rt zur B otschaft D e u te ro je sa ja s (Jes 43,5—6; 49,12). In u n se re m T ex t ist a b er n u r v o n e in e r d er H im m elsrich tu n gen die Rede, näm lich vom N orden. W ir h a b en h ier e in ty p isc h e s Beispiel dafür, w ie v o rsic h tig der R ed ak to r des Buches Je re m ia sein e E rgän zungen vornahm . S prach lich w o llte e r e in e größtm ö g lich e N äh e zu Je re m ia b e ­

40 V gl. Jer 4 ,61 5,15; 11,11.23, 15,8, 17,18 u.a.

41 Der B e le g ist aus d er E xil- oder N a c h e x ilz e it zu d atieren , S. B ö h m e r ,

а. а. O. , 37.

42 Der T ex t ist n ich t „ a u th en tisch " , S. B ö h m e r , а. а. O., 37. 43 V g l. Ez 20,28.35.37.42; 34,13; 37,12.21; 39,2; 40,2.17 u.ä.

44 D ie B e le g e in Zef 3,20 un d S ach 10,10 sin d v o n d en g ro ß en E x ilp ro p h eten b eein flu ß t, N . M e n d e c k i , D ie S a m m lu n g (D iss.), а. а. O., 85— 105.

45 V g l. Jer 4,6; 5,15; 6,19; 11,11; 17,26; 19,15; 32,42 u ä.

46 S ie h e d ie B e le g e bei W . H. S c h m i d t , Art s a l ö n N o r d e n , in: T H A T II, 575— 582, bes. 579.

47 In Jer 3,12 w ird sa p o n a n g e r ed e t u n d dan n fo lg t der Im p era tiv v q n s û b Q. D ie se r Im p era tiv w ird v o n v ie le n F orsch ern als e in A ufruf zur U m k eh r in terp re­ tiert, s ie h e d ie E rw ägu n g darüber b e i S. B ö h m e r , а. а. O., 23— 24.

48 Jer 3,18 ist n ich t je re m ia n isch , S. B ö h m e r , а. а. O., 38.

49 Jer 16,15 ist d e u te r o n o m istisc h geiprägt, S. B ö h m e r , а. а. O., 32. 50 Der Sp ruch Jer 23,7— 8 stam m t n ich t v o n J erem ia, S. B ö h m e r , а. а. O.,

(8)

w a h re n 51, in h altlich a b er la s s e n sich d o c h e in d e u tig e Z usam m en­ h ä n g e m it D e u te ro je sa ja aufw eisen.

Die Sam m lung g e sch ieh t n ich t n u r aus dem N o rd e n , so n d e rn v on allen Ecken u nd E nden d e r Erde. D er A u sd ru ck „von d e n En­ d e n d e r E rde" kom m t im Buch J e re m ia 4m al vor. A n d re i S tellen h a n d e lt es sich um d a s U nheil, d a s in J e r 6,22; 25,32 „von den Enden d e r E rde" auf d a s V olk Israel, in J e r 50,51 auf Babel zukom m t. N ur an u n se re r S telle w ird im K o n tex t d ie se r W e n d u n g vom H eil g esp rochen , das d u rch die Sam m lung d e r Z e rstre u te n z u sta n d e ­ kom m t. Die S am m lung „von d e n E nden d e r E rde" g e h ö rt zur d eu te- ro je s a ja n is c h e n Term inologie. D e u te ro je sa ja v e rw e n d e t d as W o rt

qaseh in J e s 42,10; 43,6; 48,20; 49,4. D araus e rg ib t sich, daß J e r

31,8 m it dem A u sd ru c k „von d en Enden d er E rde" zw ar v o n d e r jere m ia n isc h e n S p rach e b eein flu ß t ist, in h altlich a b e r im Z usam m en­ h a n g m it D e u te ro je sa ja steht.

N ach d er A u ssag e ü b e r die S am m lung v o n alle n Ecken und Enden d e r Erde folgt die B eschreib u n g d es U m fangs des Z usam m en­ kom m ens. Der V e rfa sse r v on V.8 n e n n t zu e rst die Blinden u n d d ie Lahm en, d ie an d e r Sam m lung teiln eh m en . Sow ohl d a s W o rt 'iw w er, w ie au ch pisseah kom m en im Buch J e re m ia n u r a n u n se re r S telle vor. ' i w w e r fin det sich im A lten T estam en t h äufig bei D eu te­ ro je s a ja (vgl. J e s 42,7.16.18.19; 43,8). Zwei B elege sind h ier b e so n ­ d e rs h e rv o rzu h eb en . J e s 42,7 sp rich t v o n d er A ufgabe d es K nechtes G ottes, d e n Blinden die A u gen zu öffnen. In J e s 42,16 fü h rt J a h w e selb st die B linden auf d em W eg. In J e s 35,5—6 — ein em T ext, d e r e n g m it d e r P ro p h e tie D e u te ro je sa ja s v e rb u n d e n ist52 ■—- w e rd e n sow ohl Blinde als au ch Taube, Lahm e und Stum m e geheilt. Ä hn lich sp rich t J e s 29,18 (h ellen istisch e Z eit)33 v o n d e r H eilu ng d e r T au b en und Blinden in d e r e sch a to lo g isch e n Zeit. Das W o rt p isseah k om m t im Buch J e re m ia n u r an u n se re r S telle vor. K eine ein zig e S telle m it

pisseah find et sich w ed er bei D e u te ro je sa ja n o c h im Buch Ezechiel.

Je s 33,23 (h ellenistisch e Zeit)54 k ü n d e t den L ahm en das Ende ih re r B ehinderu n g an. W ie b e re its o ben e rw ä h n t w urde, w e rd e n die Lei­ d e n d e n — d a ru n te r Blinde u n d Lahm e — in J e s 35,5—6 v o n ih rem G eb rech en in d er H eilszeit geheilt. U nser T ex t (Jer 31,8) sp rich t von k e in e r H eilu n g d e r Blinden u n d Lahm en; e r w ill ledig lich die G röße d e r S am m lung d a rste llen .

A ufg ru n d der o b en d u rc h g e fü h rte n U n te rsu c h u n g k ö n n e n w ir feststellen , d aß d e r V e rfa sse r v o n V.8 w ah rsch ein lich d ie d e u te ro - je sa ja n isc h e B otschaft v o n J e s 42,7 u nd v o r allem v on J e s 42,16 übern om m en hat. Er ta t dies, indem e r den Blinden A n te il am

51 D ie s e sp ra c h lich e „Treue" k a n n au ch an an d ere n S te lle n d e s B u ch es J e­ rem ia b e o b a c h te t w erd en , w ie z.B. in Jer 23,3; 29,14; 32,37 u.ä.

52 V g l. O. K a i s e r , D e r P r o p h e t, а. а. O., 280. 53 V g l. O. K a i s e r , D e r P ro p h e t, а, а. O., 222. 54 V g l. O. K a i s e r , D er P ro p h e t, а. а, O., 271.

(9)

zw eiten Exodus (aber k e in e Heilung!) gab. Da die B linden im A lten T e sta m en t oft im Z usam m enh ang m it den L ahm en ste h e n (vgl. Lev 21,18; D tn 15,21 u.a.), k ö n n te das v ie lle ic h t d e r G rund d afür sein, daß n ach V.8 a u ch d ie L ahm en am Exodus teiln eh m en . Der spät- n a c h ex ilisc h e T ex t J e s 35,5—6 h a t die A ussag e ü b e r Blinde, u n d Lahm e u m ih re H eilu n g beim z w eiten E xodus e rg ä n z t. J e s 29,18

u n d 33,23 sp re c h e n ·—■ oh n e Bezug a u f d e n Exodus — von d e r H e i­

lung d er Blinden in d e r e sch a to lo g isch e n Zeit.

In d e r A u fzählung d e r T eiln eh m er am Exodus fo lgen n a c h d en B linden u n d Lahm en, sch w a n g e re F ra u e n (h a ia ' ) u n d W ö c h n erin n e n (jo le d e t). Im Buch J e re m ia kom m t das W o rt h a ia ' n u r zw eim al vor. A uß er u n se re r S telle ist n o ch J e r 20,17 zu n en n en . In d en K onfes­ sio n en Je re m ia s (20,7— 18) w ird d e r W u n sch g e ä u ß e rt, d aß der S choß d e r M u tte r J e re m ia s ew ig sch w an g er bliebe. Sow ohl die sc h w a n g e re n F rau en , als a u c h die ju n g en M ü tte r sam t ih re n K in­ d e rn sind e in Z eichen d e r F ru c h tb a rk eit. Sie m ach en die G röße d e r S am m lung b eträ ch tlic h . D esw egen h e iß t d e r letz te A u sd ru c k in V.8 „die gro ß e G em einde k e h rt zu rü ck ". Eine solche um fan g reich e S am m lung fin d et sich a u ch in J e s 43,5—6; 49,12.18—21 u .ä .55 Das Buch E zechiel sp ric h t v o n d e r F ru c h tb a rk e it d e r M enschen, T iere, K örner, Bäum e u n d F rü c h te n a c h d e r R ü ck k eh r ins H eim atlan d (Ez 36,10.11.29.30). A n d e re T ex te, die v o n d e r F ru c h tb a rk e it bzw. v o n d e r G röße d e r S am m lung sp rech en , sind in ih re r A u sd ru c k sw e ise v o n D e u te ro je sa ja oder Ezechiel ab h ä n g ig 56.

Der letzte A u sd ru c k in V.857 bildet e in S u m m arium d e r v o ra u s ­ g e h e n d en A ufzählung. Bei d e r A u fzäh lu n g d e r Blinden, Lahm en, sc h w a n g e re n F ra u e n u n d ju n g en M ü tte rn g eh t es um die G röße des H eim zuges. Das W o rt q ah al kom m t v ie rm a l im Buch J e re m ia vor: J e r 26,17; 31,8; 44,15; 50,9. J e r 26,17 g e h ö rt zur B a ru ch erzäh lu n g 58; n a c h I. M e y er w u rd e J e r 26,17—24 d e u te ro n o m istisch b e a rb e ite t59. J e r 44,15b b ild et e in e G losse60 u n d J e r 50,9 sp ric h t v o n qehal göjim. D arüber h in au s sind die K apitel 50— 51 dem P ro p h e te n Je re m ia ab z u sp re c h en 61. D er Begriff qahal b e d e u te t n a c h L. Rost „die G e­ sam th eit d e r m än n lich en V o llb ü rg e r" 62. In u n se re m T ex t gibt es

63 V g l. N . M e n d e c k i , D ie S a m m lu n g (D iss.), а. а. O., 155— 158. 56 V g l. J es 11,11— 12; Jer 23,3; M i 2,12; S a c h 10,8.10. Zu Jer 23,3 v g l. N . M e n d e c k i , D i e S a m m lu n g , а. а. O,, 102; zu M i 2,12 v g l. N . M e n d e c k i , D i e S a m m lu n g u n d d e r n e u e E x o d u s in M i c h 2,12— 13, K airos 23 (1981) 96— 99, b e s. 97. 57 h in n e w ird zum n ä c h s te n V. 9 g e zo g e n . 58 V g l. W . R u d o l p h , J e r e m ia , а. а. O., 169. 53 V g l, I. M e y e r , J e r e m i a u n d d ie f a l s c h e n P r o p h e t e n , F reib urg 1977, 15— 45; d a g e g e n W . T h i e l , а. а. O., 4, A nm . 8. 60 W . R u d o l p h , J e r e m ia , а. а. O., 260. 61 A . W e i s e r , а. а. O., 426. 62 L. R o s t , D ie V o r s t u f e n v o n K ir c h e u n d S y n a g o g e im A l t e n T e s t a m e n t , S tu ttgart 1938, 31.

(10)

e in e A u sw eitu n g des Begriffs. Es g e h t h ier n ich t n u r um „die G e­ sam th eit d e r m än n lich en V o llb ü rg e r'', so n d e rn u n te r qahal fallen auch d ie Blinden, Lahm en, sc h w a n g e re n F ra u e n u n d ju n g e n M ütter. Zu e in e r so lch en A u sw eitu n g des Begriffes kam e s frü h e ste n s im 6. Ja h rh u n d e rt, w en n n ich t n o c h s p ä te r63. Dafür sp rech en fo lg en d e Be­ lege: Jo s 8,35 (Dtr); 1 Kön 8,14.14.22.55 (Dtr)64; J e r 44,1565; Esra 10,1; N eh 8,2 u.ä.66

Die E rlö sten g e h e n w einend, d.h. u n te r F re u d e n trä n e n 67. D iese A u ssag e ste h t n u r h ier im Buch Je re m ia . S p rachlich g e seh e n ist u n se re S telle m it J e r 3,12 v erw a n d t. H ier kom m t sow ohl beki, w ie auch tahanun vor. A b er d as W e in e n in J e r 3,21 ist k e in e sw e g s A u s­ d ru ck d er F reu d e. In J e r 31,15— 16 ru ft d e r P ro p h et zum A u fh ö ren vom W e in e n auf, w eil d ie H eim k eh r aus d em F ein d eslan d b e v o r­ ste h t68. J e r 9,9 b ildet e in e g ö ttlic h e A u ffo rd eru n g zur K lage ü b e r das Land. Ein „ ech tes" W e in e n kom m t n o ch im S pruch g eg e n M oab (Jer 48,1— 47) in J e r 48,5—32 vor. „Sie kom m en w ein en d " b rin g t F re u d e zum A usd ru ck. Eine solche F re u d e fo rd e rt d er a n o n y m e V e r­ fasser vom V o lk in V.7. W ie o ben b e re its e rw ä h n t w urde, g eh t V.7 sp rach lich u n d in h altlich auf D e u te ro je sa ja zurück.

Die E rlö sten g e h e n n ich t allein, J a h w e g e le ite t sie. Das V erb

jbl Hi kom m t n u r ein m al im Buch Je re m ia , also an u n s e re r Stelle,

vor. Die F ü h ru n g d es V o lk es d u rc h J a h w e g e h ö rt zur d e u te ro je sa - jan isc h en B otschaft (vgl. J e s 40,11; 48,21; 49,10 u.a.). F e rn e r ste h t in J e s 55,12 jbl H o p a ra lle l zu js' Q („ihr sollt in F re u d en au szieh en und im F rie d e n g e le ite t W erden").

Das V o lk w ird trö s te n d 69 v o n J a h w e gefüh rt. G erad e d ie g e ­ sam te d e u te ro je sa ja n isc h e B otschaft ist n a c h Je s 40,1 als T ro st für das V olk zu v e rste h en .

Der H e rr fü h rt die E rlö sten zum B achtal, das m it W a sse r g efü h lt ist. D iese A u ssag e kom m t im g anzen Buch Je re m ia n u r h ie r vor. Das „Leiten zum W a sse r" g e h ö rt zur B otschaft D e u te ro jesa jas. J e s 49,10 v e rw e n d e t d e n A u sd ru c k m a b u'ej majim, d e r sich im A lten T e sta ­ m ent noch in J e s 35,7 fin d et (vgl. Koh 12,6). Es ist n o c h h e rv o rz u h e ­ ben, daß im n ä c h ste n d e u te ro je s a ja n isc h e n V ers (Jes 49,11) — so w ie in u n se re m T ext J e r 31,9 — vom E bnen des W e g es die R ede ist. Das h eiß t, d a ß die G ed an k en fo lg e in b e id e n T e x te n ü b e re in ­ stim m t. N a c h J e s 48,21 litte n die Isra e lite n beim e rs te n Exodus

63 S. B ö h m e r , а. а. O., 67— 68.

64 H.-P. M ü l l e r , Art. q a h a l V e r s a m m lu n g , in: T H A T It, 609— 619, b es. 615. 65 N a c h W . R u d o l p h , J e r e m ia , а. а. O., 260 ist q a h a l g a d ö l in Jer 44,15 a ls G lo sse zu b e u rteilen .

66 V g l. H.-P. M ü l l e r , а. а. O., 617. 67 W. R u d o l p h , J e r e m i a , а. а. O., 195.

68 Jer 31,15— 17 k ö n n te m ö g lic h e r w e is e v o n J e re m ia stam m en , S. B ö h m e r ,

а. а, O. , 52.

69 Im m a so r e tisc h e n T e x t steh t „m it F lehen" , w a s u n v e r stä n d lic h ist. D ie V e r s io n v o n LXX (trösten d ) sc h e in t r ic h tig zu sein , v g l. A n m . 13.

(11)

k e in e n D urst, w eil J a h w e aus dem F elsen W a sse r fließ en ließ (vgl. Ex 17,6). Beim zw eiten Exodus w ird e s in d e r W ü ste S tröm e bzw. W a sse rströ m e geben, um d a s a u se rw ä h lte V olk zu trä n k e n (Jes 43,19— 20). Dank d e s W a sse rs in der W ü ste w ird die Einöde in e in fru ch tb ares Land v e rw a n d e lt (Jes 41,18— 19). G o ttes G eist w ird nich t nur auf die W ü ste au sg eg o sse n (Jes 44,3), so n d e rn v o r allem auf die M enschen, um sie fru c h tb ar zu m ach en (Jes 44,3— 4).

Die F ü h ru n g d es V olkes zu d e n W a sse rb ä c h e n in J e r 31,9 g e ­ sch ieh t auf einem e b e n e n W eg. V om E bnen d e s W e g es sp rich t auch J e s 40,3—4. Beim e rs te n Exodus m ach te G ott für die Isra e lite n e in e n W eg m itte n im M eer (Ex 14,22, vgl. au ch des 43,16). Beim zw eiten Exodus m acht G ott e in e n W eg in d er W ü ste (Jes 43,19; 49,9). Der W eg w ird nich t nu r v o n u n re in e n und tö ric h te n M en sch en a u fg e ­ räum t, so n d e rn v o r allem vo n Löw en und a n d e re n re iß e n d e n T ieren b efreit (Jes 35,8— 9).

Auf dem e b e n e n W eg w e rd e n die E rlösten n ich t fallen. Das V erb k s l N i kom m t im Buch Je re m ia v ierm al vor. A b er n u r an u n s e ­ re r S telle w ird das V erb im Z u sam m enhang m it dem z w eiten E xo­ dus g e b ra u c h t70. D e u te ro je sa ja v e rw e n d e t das V erb ksl N i n u r e in ­ m al (Jes 40,30). Er sp rich t v om W eg für die Erlösten, ohne d ie lo ­ gische K onsequenz zu ziehen, daß die E rlösten auf d em h e rrlic h e n W eg nich t strau ch eln . Der V e rfa sse r u n se re s T extes d rü c k te diese A ussage (w ahrscheinlich) u n te r Z uhilfenahm e v o n J e s 63,13 aus. D enn die V . l l — 14 sind e in e E rin n eru n g an d e n e rs te n Exodus, bei dem d ie E rlö sten auf ein em sic h e ren G rund d u rc h das M eer sc h re i­ ten. „W ie R osse in d e r S tep pe n ich t strau cheln ...", so b ra c h te J a h w e die E rlösten zur Ruhe (V. 13— 14).

Die letzte S atzreih e in V.9 ist e in e A d o p tion sform el:71 „Denn ich w erd e Isra e l zum V a te r u n d Ephraim ist m ein E rstg eb o ren er". D ieses V ater-Sohn-B ild ist sow ohl in den e c h te n jere m ia n isc h e n W o rte n in J e r 3,19; 4,22; 31,20, w ie a u c h in dem se k u n d ä re n S tück J e r 3,14ff zu finden. A u ß e rd e m find et e s sich in Ex 4,22; H os 11,1, bei D e u te ro jesa ja und T rito je s a ja (Jes 43,6— 7; vgl. auch 43,15.21; 44,2.21.24; 45,10— 11; 63,16; 64,7) u n d M aleachi (Mal 1,6; 3,17; vgl. 2,10). D araus e rg ib t sich, d aß die V ater-S o h n -B ild red e sow ohl von Je re m ia , als au ch aus d e r Exilzeit stam m en kann.

A us der oben d u rc h g e fü h rte n U n te rsu c h u n g folgt, daß der A uf­ ru f zur F re u d e u n d d e re n B eg rü n d un g in V.7 v o rw ieg e n d auf d as d e u te ro je s a ja n isc h e V orbild zu rü c k z u fü h re n sind. B esonders n ah e ste h e n d iesem A ufruf zur F re u d e d ie T ex te J e s 42,11; 44,23; 54,1 u n d d e r B eg rü n du ng d e r F re u d e d ie T e x te J e s 44,23; 48,20; 52,9. Der V e rfa sse r v o n V.7 h a t au ß e rd e m d ie P salm en sp rach e m it hll Pi b e ­

70 In Jer 6,15 (Par. 8,12) w e rd en d ie P riester u n d P ro p h eten d es L and es, in Jer 20,11 d ie V e r fo lg e r fallen .

(12)

nutzt, die ab e r a u ch D e u te ro jesa ja v erw en d et. Die in h altlich e N ä h e zu J e s 60—62 zeigt sich in der B ezeichnung Israels als „das H au pt d er V ölker". In d er V erh eiß u n g d er Sam m lung in V.8 w u rd e h in g e ­ gen k lar gezeigt, d a ß d e r V e rfa sse r dieses T ex tes e in e rs e its bem üh t w ar, sich d e r je re m ia n isc h e n S p rache m öglichst an zupassen. A n d e ­ re rs e its w e rd e n in h altlich ab er im m er w ied er B erü h ru n g en m it d e r B otschaft D e u te ro je sa ja s deu tlich: vo r allem in den b eid en A u s­ d rü ck e n „der N o rd en " und „von d e n Enden d e r Erde", ab er w ohl a u ch in d er V e rw en d u n g des V erbs bo' Hi. F reilich ist bei diesem V erb auch d er Einfluß v o n Ezechiel n ich t auszusch ließen .

Die S child eru n g d es n e u e n Exodus in V.8— 9 ist e in d e u tig u n ter d e u te ro je sa ja n isc h e m Einfluß e n tsta n d e n : Ja h w e fü h rt d ie Z e rstre u ­ ten (Jes 40,11; 48,21; 49,10) auf eb en em W eg (Jes 40,3— 4; 43,19; 49,9; vgl. au ch J e s 35,8— 9) zu W a sse rb ä c h e n (Jes 49,10— 11). „W o sie n ich t stra u c h eln " — die lo gische K onsequenz der F ü h ru n g auf einem e b e n en W eg, w u rde vom R ed akto r hinzugefügt. Zur E igen­ d a rste llu n g des R ed ak to rs g e h ö rt sow ohl „das G ehen m it F re u d e n ­ trän en ", als a u ch die T rö stu n g d u rch Jah w e, w as ab e r im G runde genom m en d er fro h en T ro stb o tsch aft D e u te ro je sa ja s en tsprich t. N ur die A dop tio nsfo rm el k ö n n te v o n Je re m ia stam m en, w ohl a b er au ch aus d er Exilzeit.

Cytaty

Powiązane dokumenty

W części pierwszej rozprawy autor precyzuje pole zaintere­ sowań, umie8zczajęc w jego centrum nie manifestacje teoretyczne psychologizmu, lecz poetykę psychologicznę

Autor podkreśla, oprócz wartości poznawczych rękopisu, również jego walory lite­ rackie: sposób prowadzenia narracji, zastosowanie w relacji pa­ miętnikarskiej

Autor podkreśla, oprócz wartości poznawczych rękopisu, również jego walory lite­ rackie: sposób prowadzenia narracji, zastosowanie w relacji pa­ miętnikarskiej

utworu Albertiego), jednak podobna konstrukcja bohatera, wspól­ ny obu dziełom schsmat idealnego żywota, e nade wszystko docho­ wanie przez obydwu twórców wiary

utworu Albertiego), jednak podobna konstrukcja bohatera, wspól­ ny obu dziełom schsmat idealnego żywota, e nade wszystko docho­ wanie przez obydwu twórców wiary

Na podstawie analizy tekstów najdawniejszych zabytków piś­ miennictwa polskiego: "Listu Biskupa Mateusza do Bernarda z Clairvaux", XVI-wiecznej przeróbki

Na podstawie analizy tekstów najdawniejszych zabytków piś­ miennictwa polskiego: "Listu Biskupa Mateusza do Bernarda z Clairvaux", XVI-wiecznej przeróbki

Badaczka podkreśla fakt znacznego zaangażowania ideowe­ go malarzy, grafików, a także wydawców w sprawę estetycznego i artystycznego kształtu ksiąg Mickiewicza;