Biuletyn socjologii religii

Kazimierz Ryczan, Ryszard

Kamiński

Biuletyn socjologii religii

Collectanea Theologica 56/2, 131-144

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 56 (1986) fa se . I I

BIULETYN SOCJOLOGII RELIGII

Z a w a r to ś ć : I. S Z C Z E C IN W Ś W IE T L E B A D A N S O C J O R E L IG IJ N Y C H . II. P R A K T Y K I JE D N O R A Z O W E J A K O W S K A Ź N IK P R Z Y N A L E Ż N O Ś C I DO P A R A F II. 1. S y s te m a ty c z n y u d z ia ł w p r a k t y k a c h r e lig ijn y c h . — 2. P r a k t y k i je d n o ra z o w e . — 3. W n io s k i. I I I . P O C H O D Z E N IE Ś R O D O W IS K O W E A R E L I ­ G IJN O Ś Ć *. I. S Z C Z E C IN W Ś W IE T L E B A D A N S O C J O R E L IG IJ N Y C H W ie lk i S z c z e c in , do k tó r e g o d o łącz o n o w p a ź d z ie r n ik u 1939 r . o k o lic z n e m ie js c o w o śc i: P o lic e , D ą b ie , Ż e le c h o w a , G o lę c in i G o s ła w z o s ta ł n a m o c y u c h w a ły K o n f e r e n c ji P o c z d a m s k ie j p r z e k a z a n y P o ls c e (5 lip ie c 1945). P ro c e s p rz e k a z y w a n ia k o n ty n u o w a n y b y ł do k o ń c a 1947 r . Z a s ie d la n ie S z c z e c in a , k ie r o w a n e p rz e z Z a r z ą d M ie js k i, o b e jm o w a ło ta k ż e p rz e s ie d la n ie lu d n o ś c i n ie ­ m ie c k ie j (na p o c z ą tk u lip c a 1945 r o k u w S z c z e c in ie m ie s z k a ło 83 765 N ie m ­ ców , a ty lk o 1578 P o la k ó w ). W r e z u lta c ie m ig r a c ji m ia s to to z a m ie s z k u ją o s ie d le ń c y z z ie m p o ls k ic h (2/3), e m ig ra n c i z te r e n ó w w s c h o d n ic h P o ls k i, k t ó ­ r e z n a la z ły się w o b rę b ie Z S R R (1/4), r e e m ig r a n c i z z a c h o d u o ra z n ie lic z n a g r u p a a u to c h to n ó w . T a k c ie k a w e z ja w is k o p o w tó r n y c h n a r o d z in m ia s ta , b o ­ g a te w n ie u s ta n n e p ro c e s y m ig r a c y jn e , z n a la z ło sw o je o d b ic ie w s tr u k t u r z e s p o łe c z n o -d e m o g ra fic z n e j m ia s ta (np. w 1960 r . d z ie c i i m ło d z ie ż s ta n o w iła 35% o g ó łu m ie sz k a ń c ó w ). P o n a d to in te n s y w n y p ro c e s u r b a n iz a c ji i in d u s t r i a ­ liz a c ji m ia s ta p o rto w e g o s k ło n ił u c z e s tn ik ó w s e m in a r iu m d o k to r a n c k ie g o s o ­ c jo lo g ii r e lig ii do p o s ta w ie n ia p y ta n ia o p rz y n a le ż n o ś ć do p a r a f i i1 o ra z o r e ­ lig ijn ą f u n k c j ę r o d z in y w ś r o d o w is k u S z c z e c in a 2. K s. P io t r K u r a ł o w i c z p o d ją ł p r ó b ę o d p o w ie d z i n a n a s tę p u ją c y p r o ­ b le m : j a k k s z t a ł t u j e się p rz y n a le ż n o ś ć do p a r a f ii w ś r o d o w is k u w ie lk o m ie j­ s k im ? W sz c z e g ó ln o śc i: j a k i je s t o b ra z t e j p rz y n a le ż n o ś c i w p ła s z c z y ź n ie k u l ­ tu r y , d z ia ła n ia i ś w ia d o m o śc i? O d p o w ie d z i n a t a k p o s ta w io n y p r o b le m u d z ie lił w o p a r c iu o b a d a n ia e m p iry c z n e p r z e p r o w a d z o n e w p a r a f i i św . J a k u b a w S z c z e c in ie n a g r u p ie r e ­ p r e z e n ta ty w n e j (d o b ó r lo so w y ). W y lo s o w a n o 520 ro d z in , z k tó r y c h p r z e b a d a n o k w e s tio n a riu s z e m w y w ia d u p o je d n e j o so b ie z r o d z in y (z re a liz o w a n o 440 w y ­ w ia d ó w t j . 84,6%).

O p ra c o w a n ie z a w ie r a d w ie części: część p ie r w s z a p o d a je z a ło ż e n ia te o r e ­ ty c z n e i m e to d o lo g ic z n e n a te m a t p rz y n a le ż n o ś c i d o p a r a f ii o ra z c h a r a k t e ­ r y s ty k ę s p o łe c z n o -d e m o g ra fic z n ą i k u lt u r o w ą b a d a n e g o ś r o d o w is k a ; część d r u g ą s ta n o w ią a n a liz y u z y s k a n y c h d a n y c h d o ty c z ą c y c h ś c iśle p rz y n a le ż n o ­ śc i w p a r a m e tr z e k u ltu r o w y m , d z ia ła n io w y m i św ia d o m o śc io w y m (ro z d z ia ­ ły 3—5).

* B iu le ty n so c jo lo g ii r e lig ii p rz y g o to w u je Z a k ła d S o c jo lo g ii R e lig ii K U L po d k ie r u n k ie m k s . W ła d y s ła w a P i w o w a r s k i e g o . R e d a k to r e m n in i e j­ szego b iu le ty n u j e s t k s . K a z im ie rz R y c z a n , L u b lin .

1 P . K u r a ł o w i c z , P rzy n a le żn o ść do p a r a fii k a to lic k ie j w ś ro d o w i­ s k u w ie lk o m ie js k im n a p rz y k ła d z ie m ia sta Szczecina, L u b lin 1981 (m ps p r a ­

cy d o k to r s k ie j B K U L ).

2 J . K o c , P rz e m ia n y r e lig ijn e j fu n k c j i ro d z in y w śro d o w isk u w ie lk o ­ m iejsk im . S tu d iu m socjologiczne n a p rz y k ła d z ie p a r a fii M a t k i B o że j O stro ­ b ra m sk ie j w S zczecinie, L u b lin 1984 (m ps p r a c y d o k to r s k ie j B K U L ).

B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I

C a ło ść p r z e d s ta w ie ń u k ie r u n k o w a n a je s t p r z y j ę ty m i w e w s tę p ie h ip o te ­ z a m i, a m ia n o w ic ie : p o z io m p o c z u c ia p rz y n a le ż n o ś c i do p a r a f ii ró ż n ic u je się w z a le ż n o śc i o d p ła s z c z y z n y p a r t y c y p a c ji (tj. p ła s z c z y z n y k u lt u r o w e j, d z ia ła ­ n ia i ś w ia d o m o śc i); im b a r d z ie j h e te r o g e n ic z n e ś r o d o w is k o sp o łe c z n e , ty m n iż sz y s to p ie ń p o c z u c ia p rz y n a le ż n o ś c i do p a r a f i i o ra z p o c z u c ie p r z y n a le ż n o ­ ści do p a r a f i i u z a le ż n io n e je s t od c e c h sp o łe c z n o -d e m o g ra fic z n y c h . P r z e d s ta ­ w io n e h ip o te z y z o s ta ły z w e ry fik o w a n e w w ię k s z y m lu b m n ie js z y m s to p n iu . P o z io m p o c z u c ia p rz y n a le ż n o ś c i do p a r a f ii je s t ró ż n y w r ó ż n y c h p ła ­ sz c z y z n a c h p rz y n a le ż n o ś c i. N a jw y ż s z y p o z io m p rz y n a le ż n o ś c i s tw ie rd z o n o w p a r a m e tr z e in t e r a k c j i, co w y r a ż a s ię w s p e łn ia n iu p r a k t y k r e lig ijn y c h i w s p ó łd z ia ła n ie m z p a r a f ią . O koło 1/2 b a d a n y c h s p e łn ia r e g u l a r n e p r a k t y k i r e lig ijn e . N a n ie c o n iż s z y m p o z io m ie k s z t a ł t u je s ię p o c z u c ie p rz y n a le ż n o ś c i w p ła s z c z y ź n ie ś w ia d o m o śc i. O k o ło 2/5 p a r a f i a n z a d e k la ro w a ło , że c z u ją się z w ią z a n i z p a r a f ią s iln ie i b a rd z o siln ie . B r a k im je d n a k św ia d o m o śc i, d la ­ czego s ą b a rd z o s iln ie z w ią z a n i. N a n a jn iż s z y m p o z io m ie k s z t a łt u je s ię p o ­ cz u c ie p rz y n a le ż n o ś c i w p ła s z c z y ź n ie k u l t u r y w y r a ż a ją c e się w a k c e p ta c ji p r z e k o n a ń r e lig ijn o - m o r a ln y c h . B o w ie m je d y n ie 1/4 r e s p o n d e n tó w o k r e ś la ją ­ c y c h się ja k o „ w ie rz ą c y ” i „ g łę b o k o w ie r z ą c y ” p r e z e n tu je z w a r ty s y s te m p rz e k o n a ń . B a d a n ia p o tw ie r d z iły d r u g ą h ip o te z ę s tw ie r d z a ją c ą , że im b a r d z ie j h e te r o ­ g e n ic z n e ś ro d o w is k o sp o łe c z n e , ty m n iż sz y s to p ie ń p o c z u c ia p rz y n a le ż n o ś c i do p a r a f ii. W e r y f ik a c ja te j h ip o te z y s ta ła się m o ż liw a d z ię k i p rz e p r o w a d z o n y m w to k u ca ej p r a c y p o ró w n a n io m ś r o d o w is k a b a d a n e g o z ś ro d o w is k ie m N o w e j H u ty i P ło c k a . W y n ik ie m p rz e p r o w a d z o n y c h p o r ó w n a ń je s t n o w a h ip o te z a s tw ie r d z a ją c a , że p o z io m p rz y n a le ż n o ś c i do p a r a f i i je s t u z a le ż n io n y od s to ­ p n ia in t e g r a c j i m ie s z k a ń c ó w d a n e g o ś ro d o w is k a , a m ia n o w ic ie im w y ż sz y s to p ie ń in t e g r a c j i m ie sz k a ń c ó w , ty m w y ż sz y p o z io m p rz y n a le ż n o ś c i do p a ­ r a f ii i o d w ro tn ie .

W r a m a c h tr z e c ie j h ip o te z y o k a z a ło się, że k o b ie ty , g e n e r a c ja s t a r s z a o ra z o so b y z w y k s z ta łc e n ie m p o d s ta w o w y m i z a s a d n ic z y m p r e z e n t u ją n a jw y ż s z y p o z io m p rz y n a le ż n o ś c i. N a jn iż s z y p o z io m p rz y n a le ż n o ś c i w y k a z u ją m ęż c z y ź n i, o so b y ś r e d n ie j g e n e r a c ji o ra z o so b y ze ś r e d n im w y k s z ta łc e n ie m . R o d z in ą ’ ja k o w s p ó ln o tą p o d s ta w o w ą i p r z e m ia n a m i re lig ijn e j f u n k c j i r o ­ d z in y w ś r o d o w is k u w ie lk o m ie js k im z a ją ł się k s . J a n K o c . P r o b le m p o ­ s ta w io n y w je g o p r a c y s p r o w a d z a s ię do p y ta n i a : w ja k i e j m ie rz e r o d z in y ż y ją c e w ś r o d o w is k u w ie lk o m ie js k im w y p e łn ia j ą s w e z a d a n ia r e lig ijn e , a w sz c z e g ó ln o śc i czy is tn ie je w ty m w z g lę d z ie r ó ż n ic a m ię d z y ro d z in a m i p rz e d w o je n n y m i a p o w o je n n y m i? A d a le j, k tó r e r o d z in y p o d le g a ją in t e n ­ s y w n ie js z y m p r z e m ia n o m w p e łn ie n iu r e l ig i jn e j f u n k c j i: czy te , w k tó r y c h m ą ż i ż o n a m a j ą p o c h o d z e n ie m ie js k ie , czy te , w k tó r y c h je d n a s t r o n a p o ­ ch o d z i z m ia s ta a d r u g a ze w si? K ie r u n e k o d p o w ie d z io m i a n a liz o m p r a c y n a d a ła h ip o te z a g łó w n a : w m ie śc ie p o d le g a ją c y m p ro c e s o m w ie lo r a k ic h p r z e m ia n r e l ig i jn a f u n k c j a ro d z in y u le g a m o d y f ik a c jo m o c h a r a k te r z e ilo śc io w y m , a n ie r a d y k a l n y m p rz e o b ra ż e n io m . Ilo ś c io w y c h a r a k t e r m o d y f ik a c ji w y r a z i się w z a w ę ż o n y m z a k re s ie p r a k t y k d o m o w y c h , z w y c z a jó w r e lig ijn y c h o ra z n ie z a m ie r z o n y c h o d ­ d z ia ły w a ń r e lig ijn o - m o r a ln y c h p r z y ró w n o c z e s n e j in te n s y w n o ś c i d z ia ła ń z a ­ m ie rz o n y c h .

W e r y f ik a c ji p r z y j ę ty c h z a ło ż e ń d o k o n a ł a u t o r m ię d z y in n y m i w o p a rc iu o m a t e r ia ł w y tw o rz o n y p rz y p o m o c y w y w ia d u k w e s tio n a riu s z o w e g o n a r e ­ p r e z e n t a c ji d o b r a n e j lo so w o (600 osób), z czego z re a liz o w a n o 531 w y w ia d ó w (88,5% p ró b y ).

P r o b l e m a t y k ę p r z e m ia n r e l ig ijn e j f u n k c ji r o d z in y u k a z a ł a u t o r w p a r a ­ m e tr a c h : r o d z in n y c h p r a k t y k r e lig ijn y c h , r o d z in n y c h z w y c z a jó w r e lig ijn y c h o ra z w d z ie d z in ie w e w n ą tr z r o d z in n y c h o d d z ia ły w a ń r e lig ijn o - m o r a ln y c h (roz­ d z ia ły 3, 4 i 5); z a g a d n ie n ia te o r e ty c z n e i m a j ą c e c h a r a k t e r u s łu g o w y d la te m a tu z a w a r te są w d w u p ie r w s z y c h r o z d z ia ła c h .

B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I

U z y s k a n y m a t e r i a ł z w e ry fik o w a ł h ip o te z ę c e n tr a ln ą , iż p rz e m ia n o m u le ­ g a r e l ig i jn a f u n k c j a ro d z in y . W p a r a m e tr z e p r a k t y k z m ia n a w y r a z iła się w z m n ie js z e n iu się ilo śc i r o d z in m ło d sz y c h k o n ty n u u j ą c y c h p r a k t y k i d o m o ­ w e i r o d z in n e o r a z w z a w ę ż a n iu się z a k r e s u ty c h p r a k ty k , w cz ę śc io w y m z a n ik a n iu r e lig ijn e g o w y m ia r u n ie d z ie li o ra z w in t e n s y f i k a c ji p r a k t y k o k o ­ lic z n o śc io w y c h .

W p a r a m e tr z e r e lig ijn y c h z w y c z a jó w d o m o w y c h h ip o te z a z n a la z ła sw o je p o tw ie r d z e n ie w z a n ik u b o g a te j z w y c z a jo w o śc i ś w ią te c z n e j, z w y c z a jó w z w ią ­ z a n y c h z k u l t u r ą w ie js k ą o ra z w p o w s ta w a n iu n o w y c h z w y c z a jó w . S ta b i l­ n o ść z a c h o w u ją je d y n ie z w y c z a je z w ią z a n e z W ig ilią B ożego N a ro d z e n ia i d n ie m W ie lk ie j N ocy.

W p a r a m e tr z e w e w n ą tr z r o d z in n y c h o d d z ia ły w a ń r e lig ijn o - m o r a ln y c h z m ia n y u k a z a ły się w u b o ż sz y m w y p o s a ż e n iu d o m ó w r o d z in m ło d sz y c h w p r z e d m io ty r e lig ijn e g o k u lt u , w c o ra z r z a d s z y m p r z e k a z y w a n iu m ło d sz e j g e n e r a c ji w ie d z y r e lig ijn e j, w z m ia n ie m e to d i w z o ró w w y c h o w a n ia . S z c z e ­ g ó ln y m r o d z a je m z m ia n je s t w z r o s t g ę s to ś c i k o n ta k t ó w z p o z a ro d z in n y m i o ś r o d k a m i s o c ja liz a c ji r e l ig i jn e j i w z ro s t w p ły w u m ło d sz e j g e n e r a c ji n a g e ­ n e r a c ję s ta r s z ą . P o tw ie r d z o n o s z e re g h ip o te z u z u p e łn ia ją c y c h , m ia n o w ic ie , że w y ż sz y je s t s to p ie ń z la ic y z o w a n ia r o d z in p o z o s ta ją c y c h je d y n ie p o ś lu b ie c y w iln y m . H i­ p o te z a t a p o tw ie r d z a s ię w e w s z y s tk ic h r o z w a ż a n y c h p a r a m e tr a c h z w y j ą ­ tk ie m w s k a ź n ik ó w z w y c z a jó w w ig ilijn y c h i w ie lk a n o c n y c h o ra z k o n ty n u o ­ w a n ia k o n t a k t u z in s ty t u c ja m i so c ja liz a c ji r e l ig i jn e j (k a te c h e z a ).

S zczeg ó ło w e w y n ik i i w n io s k i z o b y d w u p r a c m o g ą s ta ć się p r z y d a tn e d la d z ia ła ln o ś c i p a s to r a ln e j. k s . K a z im ie r z R y c z a n , L u b lin I I . P R A K T Y K I JE D N O R A Z O W E J A K O W S K A Ź N IK P R Z Y N A L E Ż N O Ś C I D O P A R A F II W Ś W IE T L E B A D A N S O C JO L O G IC Z N Y C H W a ż n y m e le m e n te m z e s p o le n ia g ru p o w e g o w p a r a f ii o ra z f o r m o w a n ia p o s ta w y k u lto w e j są p r a k t y k i re lig ijn e . P rz y n a le ż n o ś ć do p a r a f ii d o k o n u je się n ie ty lk o p o p rz e z o k re ś lo n e w ie rz e n ia i m o ra ln o ś ć , c z y li św ia d o m o ść r e ­ lig ijn ą p a r a f ia n , a le ta k ż e p rz e z z w ią z a n e z ty m i w ie r z e n ia m i o b rz ę d y z w a ­ n e p r a k t y k a m i r e lig ijn y m i.

C h o c ia ż p r a k t y k i r e lig ijn e z so c jo lo g ic z n e g o p u n k t u w id z e n ia u jm u je się ja k o z a c h o w a n ie r e lig ijn e c z ło n k ó w g r u p y re lig ijn e j, to je d n a k n ie w s z y s tk ie p r a k t y k i r e l ig i jn e m a j ą c h a r a k t e r p u b lic z n y i z b io ro w y . N ie k tó r e z n ic h m o g ą p rz e z c z ło n k ó w p a r a f ii b y ć s p e łn ia n e in d y w id u a ln ie . M im o teg o u c z e s t­ n ic tw o w p r a k t y k a c h r e lig ijn y c h t r a k to w a n e je s t ja k o je d e n ze z n a k ó w z a ­ a n g a ż o w a n ia re lig ijn e g o . J e s t to w s k a ź n ik w e w n ę tr z n e j re lig ijn o ś c i o ra z p rz y n a le ż n o ś c i do K o śc io ła i p a r a f ii. J a k k o lw ie k s p e łn ia n ie p r a k t y k r e l ig i j­ n y c h n ie z a w sz e w s k a z u je n a w e w n ę tr z n ą w ia r ę oso b y , k tó r a je w y k o n u je , to je d n a k n ie s p e łn ia n ie p r a k t y k r e lig ijn y c h je s t n e g a ty w n y m s p r a w d z ia n e m re lig ijn o ś c i. U c z e s tn ic tw o w k u lc ie s ta n o w i z e w n ę tr z n ą m a n if e s ta c ję ż y c ia re lig ijn e g o i w a ż n y e le m e n t in te g r a c y jn y .

S p o ro ś w ia tła n a o k re ś le n ie r o li p r a k t y k r e lig ijn y c h w b u d z e n iu p o c z u ­ c ia p rz y n a le ż n o ś c i do p a r a f ii r z u c a ją m o ty w y s p e łn ia n ia ty c h p r a k t y k . J e d ­ n a k ż e b a d a n ie m o ty w ó w i o d ró ż n ie n ie m o ty w ó w r e lig ijn y c h od ś w ie c k ic h W w y p e łn ia n iu p r a k t y k re lig ijn y c h je s t t r u d n e p rz y p o m o c y z w y k łe j a n k ie ­ ty , p o n ie w a ż są o n e p rz e z s a m y c h w ie rz ą c y c h t r a k to w a n e ja k o s p r a w y b a r ­

dzo o so b iste . 1

P r a k t y k i r e l ig ijn e m o g ą m ie ć ró ż n y z a k re s o d d z ia ły w a n ia i s t ą d m o ż e im p r z y p a d a ć r ó ż n a s iła w ią z a n ia z p a r a f ią . H . C a r r i e r u w a ż a , ż e „ d la k a ż d e g o p o z io m u p r a k t y k re lig ijn y c h b ę d z ie p r z y p a d a ł ró ż n y p o zio m p o ­

B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I

sz c z e g ó ln y c h in t e g r a c j i g r u p y p a r a f ia l n e j” *. E. D u r k h e i m z aś w y r a ż a p o ­ g lą d , że „ o b rz ę d y u le g a ją c e s to p n io w o in s ty t u c jo n a l iz a c j i s t a j ą się s f o r m a li­ z o w a n y m i s p o s o b a m i w y r a ż a n ia w ie r z e ń i u c z u ć w s p ó ln o ty , p rz e z co p r z y ­ c z y n ia ją s ię w y b itn ie do w z m o c n ie n ia in t e g r a c j i s p o łe c z n e j” 2.

C a ło k s z ta łt s p e łn ia n y c h p r a k t y k r e lig ijn y c h tw o r z y k u lto w y a s p e k t p r z y ­ n a le ż n o śc i. N a jc z ę ś c ie j p r z y j m u j e się p o d z ia ł p r a k t y k r e lig ijn y c h n a je d n o ­ ra z o w e , o b o w ią z k o w e i n a d o b o w ią z k o w e . D o p r a k t y k ty p o w o p a r a f ia l n y c h n a le ż ą te , k tó r e a) w y m a g a ją g r u p y p a r a f ia l n e j i b) ta k ie , k tó r e n ie w y k lu ­ c z a ją je j, a le m o g ą o d b y w a ć się b e z n ie j. D o p ie r w s z e j n a le ż ą r e g u l a r n e i n ie r e g u la r n e o b o w ią z k i, j a k n ie d z ie ln a M sz a św ., w ie lk a n o c n a k o m u n ia , k a te c h iz a c ja d z ie c i itp . o ra z p r a k t y k i n a d o b o w ią z k o w e , j a k n a b o ż e ń s tw a t y ­ g o d n io w e , m ie się c z n e , o k re s o w e , u ro c z y s to ś c i o d p u s t o w e , p ro c e s je itp . Do d ru g ie j g r u p y n a le ż ą p r a k t y k i je d n o r a z o w e : c h rz e s t, b ie rz m o w a n ie , p ie r w s z a K o m u n ia św ., s a k r a m e n t m a łż e ń s tw a , p o g rz e b k a to lic k i. D o o k r e ś le n ia p rz y n a le ż n o ś c i do p a r a f ii w p ła s z c z y ź n ie p r a k t y k je d n o ­ ra z o w y c h z o s ta n ą w y k o r z y s ta n e w y n ik i b a d a ń s o c jo lo g ic z n y c h p ro w a d z o n y c h w K U L . N ie w s z y s tk ie b a d a n ia b y ły p ro w a d z o n e w y łą c z n ie p o d k ą te m p r z y ­ n a le ż n o śc i do p a r a f ii. W ie le z u w z g lę d n ia n y c h t u t a j p r a c to m o n o g r a fie r e l i ­ g ijn o śc i m ie s z k a ń c ó w p a r a f ii, k tó r e o b e jm u ją ta k ż e p r o b le m a ty k ę w ię z i z p a ­ ra f ią . U w z g lę d n im y w ię c w y n ik i b a d a ń z 61 p a r a f ii , p ro w a d z o n y c h w la t a c h 1970— 1984. A n a liz o w a n e b a d a n ia p o d z ie lim y w e d łu g t y p u ś ro d o w is k a p a r a ­ fia ln e g o n a s ie d e m g r u p 3.

W p rz e p r o w a d z o n e j a n a liz ie ch o d zić b ę d z ie o o d p o w ie d ź n a p y ta n ie , czy is tn ie je i ja k a z a c h o d z i z a le ż n o ść m ię d z y ś ro d o w is k ie m p a r a f ia ln y m , a p r z y ­ n a le ż n o ś c ią do p a r a f i i n a o d c in k u p r a k t y k je d n o r a z o w y c h . U z y s k a n e w y n i­ ki, w z a le ż n o śc i o d m o żliw o ści, p r z e d s ta w im y w t a b e l a c h4 b ą d ź w fo r m ie o p iso w ej. W y d a je się, że u w z g lę d n ia n a r e p r e z e n ta ty w n o ś ć s ta n o w i d o s ta te c z ­ n ą p o d s ta w ę do p rz e p r o w a d z e n ia z a m ie rz o n y c h a n a liz .

1. S y s te m a ty c z n o ś ć u d z ia łu w p r a k t y k a c h re lig ijn y c h

P a r a f i a je s t g r u p ą r e lig ijn ą p r a k t y k u j ą c ą k u l t i p r z y p is u ją c ą m u d u ż e z n a c z e n ie . W ty m ś w ie tle s to s u n e k k a to l ik a do ró ż n e g o r o d z a ju o b rz ę d ó w K o ścio ła n a le ż y u z n a ć za w a ż n y w s k a ź n ik je g o p rz y n a le ż n o ś c i r e lig ijn e j. B a ­ d a n ia z z a k r e s u so c jo lo g ii r y tó w w y r a ź n ie w s k a z u ją n a in t e g r u j ą c ą ro lę a k tó w o b rz ę d o w y c h . Z a le ż y to w d u ż y m s to p n iu o d s y s te m a ty c z n o ś c i u d z ia ­ łu w o b rz ę d a c h litu r g ic z n y c h , a z w ła sz c z a ty c h , k tó r e o d g ry w a ją z a sa d n ic z ą ro lę w k s z ta łto w a n iu się sp o łe c z n e j p rz y n a le ż n o ś c i do p a r a f ii. Z a n im z o s ta n ą o m ó w io n e w s p o m n ia n e w y ż e j p r a k t y k i je d n o r a z o w e , z w ró c im y n a jp i e r w u w a g ę n a g lo b a ln y s to s u n e k do p r a k t y k re lig ijn y c h . W y d a je się b o w ie m , że z a le ż n ie od p o s ta w y b a d a n y c h w o b e c p r a k t y k re lig ijn y c h , b ę d z ie się k s z ta ł­

1 H . C a r r i e r , P sy c h o -s o c io lo g ie d e l’a p p a r te n a n c e re lig ie u s e , R o m e 1960, 168. 2 E. D u r k h e i m , L e s fo r m e s é lé m e n ta ir e s d e la v ie re lig ie u se , P a r i s 1960, 56. 3 G ru p ę p ie r w s z ą s ta n o w ią b a d a n ia p ro w a d z o n e w p a r a f ia c h w ie lk ic h m ia s t, k t ó r ą w ta b e la c h o z n a c z y m y s y m b o le m A , g r u p ę d r u g ą p a r a f ie ś r e d ­ n ic o m ia s t (B), tr z e c ią p a r a f ie m a 'y c h m ia s t (C), c z w a r tą p a r a f ie m ie js k o - - w ie js k ie (D), n a s tę p n ie p a r a f ie p o d m ie js k ie (E), w ie js k ie (F) i p a r a f ie z l u d ­ n o ś c ią p r a c u j ą c ą w P G R (G). 4 W ta b e la c h w s k a ź n ik i n ie b ę d ą się s u m o w a ć do 100% ze w z g lę d u n a n ie u w z g lę d n ie n ie w s k a ź n ik ó w ty c h re s p o n d e n tó w , k tó r z y u d z ie lili n e g a ty w ­ n e j o d p o w ie d z i „ n ie w ie m ” i „ b r a k o d p o w ie d z i” itp .

to w a ł u d z ia ł w k o n k r e t n y c h p r a k t y k a c h r e lig ijn y c h . S a m o o k r e ś le n ie się re s p o n d e n tó w w o b e c u d z ia łu w p r a k t y k a c h r e lig ijn y c h il u s t r u j e p o n iż s z a t a ­ b e la *. B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I J 3 5 T a b e la 1. T y p ś r o d o w is k a p a r a f ia ln e g o a u d z ia ł w p r a k t y k a c h r e l ig i jn y c h (w % ) T y p ś r o d o w is k a p a r a f ia ln e g o Ilo ść b a d a n y c h p a r a f ii P r a k t y k u j ą s y s te m a ty c z n ie P r a k t y k u j ą n ie s y s te ­ m a ty c z n ie P a r a f ie w ie lk ic h m i a s t (A) 3 45,8 35,0 P a r a f ie ś r e d n ic h m ia s t (B) 3 52,8 30,2 P a r a f ie m a ły c h m ia s t P a r a f ie m ie js k o -(C) 4 48,7 34,7 -w ie js k iè (D) 5 47,7 37,9 P a r a f ie p o d m ie js k ie (E) 9 43,9 40,5 P a r a f ie w ie js k ie (F) 11 56,9 31,2 P a r a f ie — P G R (G) 2 31,7 37,8

B lisk o p o ło w a b a d a n y c h (poza ś ro d o w is k ie m P G R ) o k re ś liła sie b ie ja k o sy s te m a ty c z n ie p r a k ty k u ją c y c h . N a jw y ż sz e w s k a ź n ik i o s ią g n ę li r e s p o n d e n c i p a r a tu . w ie js k ic h , n a jn iż s z e r e s p o n d e n c i z P G R i w ie lk ic h m ia s t. W k a te g o r ii p r a k t y k u ją c y c h n ie s y s te m a ty c z n ie jeszcze m n ie js z a je s t ró ż n ic a w sk a ź n ik o w a . R ó ż n ic a m ię d z y n a jw y ż s z y m w s k a ź n ik ie m (40,5% d la p a r a f ii p o d m ie js k ic h ) i n a jn iż s z y m (30,2% d la p a r a f ii ś r e d n ic h m ia s t) w y n o s i 10,3%. D u ż e z ró ż n ic o ­ w a n ie n a to m ia s t w y s tę p u je w k a te g o r ii p rz e s tr z e g a ją c y c h ty lk o n ie k tó r y c h p r a k t y k r e lig ijn y c h . N a jw ię c e j ta k ic h osób je s t w ś r o d o w is k u P G R (24,3%) o ra z w ś r o d o w is k u w ie lk o m ie js k im (13,4%), z aś n a jm n ie j w ś ro d o w is k u w ie js k im (5,9%). W p o sz c z e g ó ln y c h ś r o d o w is k a c h p a r a f ia l n y c h od 2 % do 6% r e s p o n d e n tó w u w a ż a s ię z a n ie p r a k ty k u ją c y c h .

P o m ię d z y s t r u k t u r ą p łc i a g lo b a ln y m s to s u n k ie m do p r a k t y k re lig ijn y c h zach o d zi w y s o k a z a le ż n o ść s ta ty s ty c z n a . W e w s z y s tk ic h ty p a c h ś ro d o w is k p a r a f ia l n y c h w ię c e j k o b ie t n iż m ęż c z y z n o k re ś la sie b ie ja k o s y s te m a ty c z n ie p r a k t y k u ją c e (np. w p a r a f ia c h w ie lk ic h m ia s t 40,5% m ężc z y z n i 46% k o b ie t, w p a r a f ia c h w ie js k ic h 55,2% m ężc zy zn i 65,4% k o b ie t). R ó ż n ic e n a k o rz y ś ć k o b ie t są z n a c z n e w e w s z y s tk ic h ty p a c h p a r a f ii. W y n o sz ą o n e o d 5,5% w p r z y p a d k u p a r a f i i w ie lk ic h m ia s t do 18,8% w p a r a f ia c h ś r e d n ic h m ia s t i 17,5% w p a r a f ia c h p o d m ie js k ic h . S p a d e k n a s ile n ia p r a k t y k re lig ijn y c h w ś ró d m ę ż c z y z n w s k a z u je n a n a s ile n ie się in d y f e r e n ty z m u re lig ijn e g o w te j g ru p ie p a r a f i a n i to w e w s z y s tk ic h ty p a c h p a r a f ii. T y lk o w p a r a f ia c h w ie j­ sk ic h p o n a d p o ło w a b a d a n y c h m ężc zy zn o k re ś liła sie b ie ja k o s y s te m a ty c z n ie p r a k ty k u ją c y c h . N a le ż y p rz y p u s z c z a ć , że osoby, k tó r e o k re ś liły sie b ie ja k o s y s te m a ty c z n ie p r a k t y k u ją c e , o d n o sz ą to p rz e d e w s z y s tk im do u d z ia łu w n ie ­ d z ie ln e j M szy ś w ię te j. P o w y ż sz e z e s ta w ie n ie w y n ik ó w b a d a ń u p o w a ż n ia do s tw ie rd z e n ia , że w y ­ so k ie są w e w s z y s tk ic h ty p a c h p a r a f ii w s k a ź n ik i p r a k t y k u ją c y c h s y s te m a ­ ty c z n ie . W s k a ź n ik i w c a le n ie p r a k ty k u j ą c y c h s ą n ie w ie lk ie . W y d a je się, że w te j o s ta tn ie j k a te g o r ii n a jw ię c e j je s t ty c h , k tó r z y n a jb a r d z ie j z w ią z a n i s ą z ro z w o je m sp o łe c z e ń s tw a p rz e m y sło w e g o i o d d z ia ły w a n ie m m ie js k ie g o s ty lu

ży cia. 1

* N a t e m a t z a le ż n o śc i s t a n u p r a k t y k je d n o r a z o w y c h od ś r o d o w is k a s p o ­ łec z n e g o p is a ł a u t o r w C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 52 (1982) f. 3, 138.

2. P r a k t y k i je d n o r a z o w e

P r a k t y k i je d n o r a z o w e , ja k s a m a n a z w a w s k a z u je , s p e łn ia n e są z r e g u ły je d e n r a z w ż y c iu i d o ty c z ą p rz e ło m o w y c h w y d a r z e ń ż y c ia lu d z k ie g o . O b ­ rz ę d y t e n a d a j ą n a jw a ż n ie js z y m w y d a rz e n io m lu d z k ie g o ży cia , j a k n a r o d z e ­ n ie , d o jś c ie do u ż y w a n ia ro z u m u , z a k o ń c z e n ie o k re s u d z ie c iń s tw a , m a łż e ń ­ stw o , c h o ro b a i śm ie rć , r a n g ę w y d a r z e ń s p o łe c z n y c h . W ią ż ą się o n e z n a t u ­ r a l n y m r y t m e m ż y c ia c z ło w ie k a i d la te g o z a c h o w u ją d u ż ą tr w a ło ś ć . Z p r a k ­ ty k a m i je d n o r a z o w y m i z w ią z a n e są z e w n ę tr z n e u ro c z y s to ś c i r o d z in n e i lo ­ k a ln e , k tó r e w p o sz c z e g ó ln y c h r e g io n a c h P o ls k i s ą ro z m a ic ie o b c h o d zo n e. T e n śro d o w is k o w y k o n te k s t p o w o d u je , że u c z e s tn ic y p r a k t y k je d n o r a z o w y c h k i e r u j ą s ię m ie s z a n y m i m o ty w a c ja m i: k u ltu r o w y m i, sp o łe c z n y m i i r e l ig i j­ n y m i.

T r u d n o je s t d o k ła d n ie o k re ś lić , n a ile w w y p e łn ia n iu p r a k t y k je d n o ­ ra z o w y c h p rz e ż y w a n a je s t p rz y n a le ż n o ś ć d o sp o łe c z n o śc i w ie rz ą c y c h . W y d a je się, że a k c e p t a c ja p r a k t y k je d n o r a z o w y c h u k a z u je ty lk o m in im a ln ą w ię ź z K o śc io łe m i p a r a f ią . T a k i z w ią z e k je s t p o d tr z y m y w a n y n a w e t p rz e z ty c h , k tó r z y u tr a c il i k o n t a k t z p a r a f i ą i K o śc io łe m , n ie w y p e łn ia ją c p r a k t y k o b o ­ w ią z k o w y c h b ą d ź o d r z u c a ją c z a s a d y d o g m a ty c z n o -m o ra ln e . W p ły w n a g łę b ­ sze p rz e ż y w a n ie i z ro z u m ie n ie sw e g o z w ią z k u ze w s p ó ln o tą r e l ig i jn ą m a w ja k ie jś m ie rz e w p ro w a d z e n ie do li tu r g ii ję z y k a p o ls k ie g o i le p s z e z ro z u ­ m ie n ie tr e ś c i w y r a ż o n e j p rz e z s y m b o lik ę ty c h p r a k t y k . W w y p e łn ia n iu p r a k ­ ty k je d n o r a z o w y c h d u ż ą ro lę o d g r y w a ją je d n a k n ie ty lk o t e e le m e n ty , a le ta k ż e s iła tr a d y c j i i o b o w ią z u ją c e w ś r o d o w is k u z w y c z a je . J a k r e z y g n a c ja z p r a k t y k je d n o r a z o w y c h n ie z a w sz e m u s i o z n a c z a ć b r a k w ia r y , t a k z p r z y ­ w ią z a n ia d o n ic h n ie z a w sz e m o ż n a tw ie r d z ić o w ię z i z p a r a f i ą i K o śc io łe m o ra z o p o b u d k a c h r e lig ijn y c h , tk w ią c y c h u p o d ło ż a d e c y z ji ic h p rz y ję c ia . R e a liz o w a n ie p r a k t y k je d n o r a z o w y c h m o że o z n a c z a ć p o d k re ś le n ie w ię z i z r e - lig ią i K o śc io łe m , ch o ć n ie z a w sz e z w ła s n ą p a r a f ią . N ie z a w sz e b o w ie m w y ­ b ie r a się s w ó j k o śc ió ł p a r a f ia l n y ja k o m ie js c e p r a k t y k je d n o r a z o w y c h . N ie ­ r a z z r ó ż n y c h m o ty w ó w m o że b y ć n im in n y k o śc ió ł. W ta k ic h w y p a d k a c h p r a k t y k i je d n o r a z o w e n ie w ią ż ą je d n o s tk i z g r u p ą p a r a f ia l n ą . P r a k t y k i j e ­ d n o ra z o w e ja k o c z y n n ik i w ią ż ą c e w ie r n y c h z p a r a f i ą s p e łn ia ją te ż r o lę c z y n ­ n ik ó w u tw ie r d z a ją c y c h w ia r ę i s ą o k a z ją do b e z p o ś r e d n ic h k o n ta k t ó w w i e r ­ n y c h z d u c h o w ie ń s tw e m . P r a k t y k i je d n o r a z o w e n ie ty lk o p e łn ią w a ż n ą f u n k c j ę w ż y c iu r o d z in y i sp o łe c z n o śc i lo k a ln e j, a le ta k ż e u k a z u ją s p o łe c z n y w y m ia r w a ż n y c h w y ­ d a r z e ń lu d z k ie g o ż y c ia i d a ją K o śc io ło w i s z a n s ę w p ły w u n a ż y c ie n a w e t ty c h osó b , k tó r e n ie r e s p e k tu ją in n y c h z a le c e ń K o śc io ła . P r z y w ią z a n ie do p r a k t y k je d n o r a z o w y c h , ch o c ia ż m a s w o je r e lig ijn e p o d ło ż e , n ie z a w sz e a n ­ g a ż u je do o so b iste g o z a a n g a ż o w a n ia w s p r a w y p a r a f ii. B a d a n ie p r a k t y k je d n o r a z o w y c h w in t e r e s u j ą c y c h n a s p a r a f ia c h o p a r te je s t n a jc z ę ś c ie j n a g lo b a ln y c h lic z b a c h d o ty c z ą c y c h c h rz tó w , ślu b ó w , p o g rz e ­ b ó w k a to lic k ic h , p ie r w s z e j K o m u n ii św . i b ie r z m o w a n ia . S tą d d a n e z e b ra n e w ty m o p r a c o w a n iu m a j ą c h a r a k t e r ty lk o o r ie n ta c y jn y . P o d a n ie d o k ła d n ie j­ s z y c h s t a ty s t y k k o ś c ie ln y c h u m o ż liw ia ło b y le p s z e u s ta le n ie p a r ty c y p a c ji k a ­ to lik ó w r ó ż n y c h ś r o d o w is k sp o łe c z n y c h w p r a k t y k a c h je d n o ra z o w y c h . P ie r w s z ą z p r a k t y k je d n o r a z o w y c h je s t c h r z e s t d z ie c k a . O d s t r o n y in s ty ­ tu c jo n a ln e j p r a k t y k a t a m a d u ż e z n a c z e n ie d la p a r a f ii, g d y ż n o w o o c h rz c z o n y p rz e z c h r z e s t s t a je s ię c z ło n k ie m p a r a f ii i sp o łe c z n o śc i k o ś c ie ln e j. P rz y ję c ie c h r z tu u p r a w n ia do p r z y ję c ia w s z y s tk ic h in n y c h s a k r a m e n tó w . O d p r z y ję c ia c h r z tu z a c z y n a s ię w e w n ą tr z k o ś c ie ln a s o c ja liz a c ja d ^ e c k a .

P r a k t y k a c h r z tu je s t z ja w is k ie m p o w s z e c h n y m w e w s z y s tk ic h b a d a n y c h ś r o d o w is k a c h p a r a f ia ln y c h . Z a u w a ż o n o je d n a k , że w y ż sz e w s k a ź n ik i o sią ­ g n ię to w p a r a f i a c h w ie js k ic h n iż w p a r a f ia c h m a ły c h czy ś r e d n ic h m ia s t, a w p a r a f ia c h w ie lk o m ie js k ic h n iż sz e n iż w e w s z y s tk ic h w c z e ś n ie j w y m ie ­ n io n y c h . N ie są to je d n a k ró ż n ic e z n a c z n e . W p a r a f ia c h w ie js k ic h , p o d m ie j­

J36

B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I

₁₃₇

s k ic h , P G R - o w s k ic h , m a ło m ia s te c z k o w y c h p o z a s p o r a d y c z n y m i p rz y p a d k a m i u d z ie la s ię c h r z t u w s z y s tk im d ziec io m . C h rz e s t d z ie c i t r a k t u j e się w ię c w ty c h p a r a f ia c h ja k o p e w n ą „ k o n ie c z n o ść k u l t u r o w ą ”. W o m a w ia n y c h t u ­ t a j b a d a n ia c h z w r a c a n o je d n a k u w a g ę n a f a k t o p ó ź n ie n ia c h r z tu d zieci. W p a r a f i i D ą b ro w ic a w la t a c h 1969— 1973 do je d n e g o m ie s ią c a o c h rz c z o n o 46,9% d z ie c i, a w l a t a c h 1974— 1978 ty lk o 23,1% . W ty c h s a m y c h o k re s a c h o d n o ś n e w s k a ź n ik i w p a r a f ii T o m a sz o w ic e k s z ta łto w a ły się n a p o z io m ie 40,8% i 15,6% . O d 1 d o 2 m ie s ię c y c h rz c iło w p a r a f i i D ą b ro w ic a d la o d n o ś ­ n y c h p ię c io le c i 39,4% i 41,0% , a d la p a r a f i i T o m a s z o w ic e 35,8% i 29,9% ; od 2 do 3 m ie s ię c y w D ą b ro w ic y 7,6% i 17,5%, a w T o m a s z o w ic a c h 9,4% i 24,5% ; o d 3 do 6 m ie s ię c y w D ą b ro w ic y 6,1% i 14,0%, a w T o m a s z o w ic a c h 10,6% i 20,5% . P o n a d 6 m ie s ię c y — w D ą b ro w ic y 6,0% i 4,4% , a w T o m a s z o w ic a c h 3,4% i 9,4% . W b a d a n ia c h w B u s k u Z d r o ju s tw ie rd z o n o , że w c ią g u m ie s ią ­ c a o d u ro d z e in ia o c h rz c z o n y c h b y ło 36,2% d ziec i, w c ią g u 2— 3 m ie się c y 52,0% , o d 4 m ie s ię c y do r o k u 8,1% i p o n a d r o k — 3,7% . N a te n d e n c ję s p a d ­ k o w ą c h r z tó w u d z ie la n y c h w p ie r w s z y c h ty g o d n ia c h p o u ro d z e n iu w la t a c h 1967— 1977 w s k a z u je J . M a r i a ń s k i w r e jo n ie p ło c k i m 6.

T ro c h ę o d m ie n n a s y tu a c ja w o m a w ia n e j k w e s tii p a n u j e w p a r a f ia c h ś r e d n ic h i w ie lk ic h m ia s t. B a d a n ia p ro w a d z o n e w p a r a f i i N o w a H u t a — M o g iła m ó w ią , że o d s e te k c h rz tó w w s to s u n k u d o lic z b y u r o d z e ń w y n o s ił w; r o k u 1960— 95,9% , a w r o k u 1968 — 85,6% , z czego w 1968 r . 11,6% o c h rz c z o n y c h d z ie c i p o c h o d z iło z m a łż e ń s tw c y w iln y c h , 7,8% z s a m o tn y c h m a te k i 80,7% z m a łż e ń s tw k a to lic k ic h . W r o k u z a ś 1971 — 13,6% z m a ł­ ż e ń s tw c y w iln y c h , 9,3% z s a m o tn y c h m a te k i 81,1% z m a łż e ń s tw k a to lic k ic h . W p a r a f i i św . F r a n c i s z k a w W a rs z a w ie s a k r a m e n t c h r z tu p rz y jm o w a n y je s t p rz e z 8 5% d ziec i. W p a r a f ii św . J a k u b a w S z c z e c in ie o d s e te k c h rz tó w w s to ­ s u n k u do lic z b y u r o d z e ń w y n o s ił 88,2% w 1974 ro k u , 91,1% w r o k u 1979 i 88,5% w r o k u 1980. Z te j lic z b y n a m a łż e ń s tw a k a to lic k ie p rz y p a d a ło w r o k u 1980 — 86,4% c h rz tó w , n a m a łż e ń s tw a c y w iln e 8,7% i p a m o t n y c h m a te k 4 ,9 % c h rz tó w . B a d a n ia w P ło c k u w y k a z a ły , że w 1969 r o k u 89,8% o c h rz c z o n y c h d z ie c i p o c h o d z iło z m a łż e ń s tw k a to lic k ic h , 8,2% z m a łż e ń s tw c y w iln y c h i 2,0% z s a m o tn y c h m a te k . W b a d a n ia c h p ro w a d z o n y c h w L u b a r ­ to w ie o k a z a ło się, że w r o k u 1968 o c h rz c z o n o 91,6% d ziec i z ro d z o n y c h z m a ł­ ż e ń s tw p o ś lu b ie k o ś c ie ln y m , 4,9% p o ś lu b ie c y w iln y m i 3,5% z s a m o tn y c h m a te k . W ty m s a m y m m ie ś c ie w r o k u 1976 d z ie c i o c h rz c z o n y c h z m a łż e ń s tw po ś lu b ie k o ś c ie ln y m b y ło 94,4% , p o ś lu b ie c y w iln y m 2,2% i z s a m o tn y c h m a t e k 3,3% . Z p o w y ż s z y c h d a n y c h w y n ik a , że z d e c y d o w a n a w ię k sz o ś ć p a r a f ia n c h rz c i sw o je d z ie c i. C h o c ia ż z p rz y to c z o n y c h w s k a ź n ik ó w tr u d n o je s t w y c ią g a ć d a ­ le k o id ą c e w n io s k i, je d n a k m o ż n a o d n o to w a ć , że z a n ie d b a n ia w p r a k t y c e c h r z tu d z ie c i p o z o s ta ją w j a k i e jś m ie rz e w z w ią z k u z h e te ro g e n ic z n o ś c ią ś r o ­ d o w is k a . M o ż n a r ó w n ie ż s tw ie rd z ić , że o so b y ż y ją c e w z w ią z k u c y w iln y m j a k i s a m o tn e m a tk i, a w ię c p o z o s ta ją c e w ja k i e jś m ie rz e w k o n flik c ie z n a ­ k a z a m i K o śc io ła , w y p e łn ia ją w w ię k sz o ś c i o b o w ią z e k w z g lę d e m sw o ic h d z ie ­ ci. O d s t r o n y r o z p a t r y w a n e j t u t a j p rz y n a le ż n o ś c i do p a r a f i i z ja w is k o to m a p o z y ty w n ą w y m o w ę . W s p o m n ia n e o so b y n ie c h c ą s a m e z ry w a ć c a łk o w ic ie w ię z i z p a r a f i ą i n ie c h c ą u tr u d n ia ć n a w ią z a n ia k o n t a k t u z K o śc io łe m i p a ­ r a f ią sw o im d z ie c io m . P r a k t y k ą p o w s z e c h n ą p r a w ie t a k sa m o j a k c h r z e s t j e s t I K o m u n ia św . B a d a n ia p ro w a d z o n e w p a r a f ia c h w ie js k ic h w s k a z u ją n a n ie m a l 100% u d z ia ł w t e j p r a k ty c e . P o d o b n ie b a d a n ia w p a r a f ia c h P G R - o w s k ic h m ó w ią ró w n ie ż o p o w s z e c h n o ś c i t e j p r a k t y k i. Z b liż o n y do 100% je s t u d z ia ł w te j p r a k ty c e • Z o b . J. M a r i a ń s k i , D y n a m ik a p rz e m ia n r e lig ijn o ś c i w ie js k ie j w w a ru n k a c h in d u s tria liz a c ji. S tu d iu m so cjologiczn e n a p rz y k ła d z ie re jo n u p ło ckie g o , L u b lin 1979, 390— 391 (m ps p r a c y h a b ilita c y jn e j, A rc h iw u m K U L ).

B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I dziec i z p a r a f i i m a ło m ia s te c z k o w y c h . R ó w n ie ż w p a r a f ia c h ś r e d n ic h m i a s t p r a k t y k a I K o m u n ii św . o sią g a b a rd z o w y s o k ie w s k a ź n ik i. B a d a n ia w P ło ­ c k u m ó w ią ty lk o o n ie z n a c z n y m o d s e tk u d z ie c i z k la s d r u g ic h n ie o b ję ty c h k a te c h iz a c ją p rz y g o to w a w c z ą . W p a r a f ia c h w ie lk o m ie js k ic h w s k a ź n ik i dziec i p r z y s tę p u ją c y c h do I K o m u n ii św . są tr o c h ę niższe, ch o ć i t u t a j p r a k t y k a t a je s t p o w sz e c h n a . B a d a n ia w p a r a f i i św . J a k u b a w S z c z e c in ie u k a z a ły , że w la ta c h 1975— 1980 n a o g ó ln ą lic z b ę d z ie c i 726 do I K o m u n ii św . p r z y s tą ­ p iło 648. co s ta n o w i 89.2% . P o d o b n e w s k a ź n ik i o tr z y m a n o w b a d a n ia c h w N o - \v e j H u c ie . O k a z a ło się, że w s k a ź n ik i d z ie c i p r z y jm u ją c y c h te n s a k r a m e n t w y n o s iły w N o w e j H u c ie w 1961 r o k u 90,2% i w 1971 r o k u — 89,4%. W p a ­ r a f ii św . F r a n c is z k a w W a rs z a w ie o k re ś lo n o w s k a ź n ik i p r z y s tę p u ją c y c h do I k o m u n ii św . dziec i n a 75,0%. Z p rz y to c z o n y c h d a n y c h w y n ik a , że p r a k t y k a I K o m u n ii św . w e w s z y s t­ k ic h ty p a c h ś ro d o w is k p a r a f ia ln y c h je s t fe n o m e n e m p o w sz e c h n y m . T ru d n o je s t je d n a k o k re ś lić , w ja k im s to p n iu p rz y c z y n ia się o n a do w z m o c n ie n ia w ię z i z p a r a f ią , a n a ile je s t ty lk o sp o s o b n o śc ią do s p o tk a n ia r o d z in y i n a j ­ b liż sz y c h p rz y ja c ió ł. P r z y p a d k i n ie s p e łn ie n ia t e j p r a k t y k i są n a p e w n o w y r a ­ ze m z r y w a n ia w ię z i z p a r a f ią .

P o w s z e c h n ie s p e łn ia n ą p r a k t y k ą je s t r ó w n ie ż p rz y s tę p o w a n ie do s a k r a ­ m e n tu b ie r z m o w a n ia , a c z k o lw ie k s p e łn ia n ie te j p r a k t y k i m a o w ie le m n i e j­ szy z a się g n iż c h r z e s t czy I K o m u n ia św . U d z ia ł w t e j p r a k ty c e , c h o c ia ż m a s o w y , n ie je s t je d n a k z w ią z a n y z ta k im i u ro c z y s to ś c ia m i d o m o w y m i ja k c h rz e s t i I K o m u n ia św . S a m a u ro c z y s to ś ć b ie r z m o w a n ia m a c h a r a k t e r p a ­ r a f ia ln y , a w r o d z in ie n ie w y w ie r a w ię k sz e g o w p ły w u n a życie. W y d a je się, że b a d a n i n ie p rz y w ią z u ją ta k ie g o z n a c z e n ia do t e j p r a k t y k i, j a k do p r a k ­ t y k w c z e ś n ie j o m ó w io n y c h . W b a d a n ia c h w C h e łm ie p y ta n o re s p o n d e n tó w , ja k ie z n a c z e n ie m a s a ­ k r a m e n t b ie r z m o w a n ia . Z u z y s k a n y c h o d p o w ie d z i w y n ik a , że k a to lic y t a m ­ te js i n ie p r z y w ią z u ją w ię k s z e j u w a g i do s a k r a m e n t u b ie r z m o w a n ia . W ś w ie ­ tle ty c h b a d a ń d u ż e z n a c z e n ie m a s a k r a m e n t b ie r z m o w a n ia d la 33,6% re s p o n d e n tó w , m a łe z n a c z e n ie d la 0,4% i ż a d n e g o z n a c z e n ia d la 1,4% b a ­ d a n y c h p a r a f ia n . W y m o w n e je s t, że a ż 56,8% re s p o n d e n tó w n ie u m ia ło n a t e n t e m a t n icze g o p o w ie d z ie ć , a 7,8% n ie o d p o w ie d z ia ło w c a le . W b a d a n ia c h p ro w a d z o n y c h w w ie lu p a r a f ia c h w ie js k ic h p o d k re ś lo n o , że s a k r a m e n t b ie r z ­ m o w a n ia p r z y j m u j ą w s z y sc y u p r a w n ie n i do je g o p rz y ję c ia . M o ty w a c ja p r z y ­ s tę p o w a n ia do b ie r z m o w a n ia je s t z w ią z a n a w ja k iś sp o só b z w ie d z ą o ty m s a k r a m e n c ie . W p a r a f ii D ą b ro w ic a w ie d z ę p o p r a w n ą o s a k r a m e n c ie b ie r z ­ m o w a n ia m a 22,7% w ie rn y c h , a w p a r a f ii T o m a sz o w ic e ta k ż e 22,7% ; w ie d z ę c zęścio w ą: w D ą b ro w ic y — 3,5, a w T o m a sz o w ic a c h — 4,5% . Z a s k a k u ją c o d u żo re s p o n d e n tó w n ie u m ia ło n iczeg o p o w ie d z ie ć o ty m s a k r a m e n c ie : w p a ­ r a f i i D ą b ro w ic a — 64,9% , a w T o m a sz o w ic a c h — 70,2% . K a to lic y p o s i a d a ją ­ cy w ie d z ę p o p r a w n ą n a jp r a w d o p o d o b n ie j b ę d ą w y s u w a ć m o ty w y r e lig ijn e , p o z o sta li zaś b ę d ą n a w ią z y w a ć do tr a d y c ji i z w y c z a ju lo k a ln e g o .

W p a r a f ia c h m a ło m ia s te c z k o w y c h je s t ró w n ie ż n ie w ie lk i o d s e te k ty c h , k tó r z y n ie p r z y s tę p u ją do s a k r a m e n t u b ie r z m o w a n ia . B a d a n ia p ro w a d z o n e w G ró jc u m ó w ią o p r z y s tę p o w a n iu do b ie r z m o w a n ia 70—85% d ziec i u c z ę ­ sz c z a ją c y c h do o d p o w ie d n ic h k la s w szk o le. I n n e b a d a n ia m a ły c h m i a s t m ó ­ w ią o n ie p r z y jm o w a n iu te g o s a k r a m e n t u p rz e z n ie w ie lk ą lic z b ę m ło d zieży . Z in f o rm a c ji, k tó r y c h d o s ta r c z a ją n a m b a d a n ia p a r a f ii ś r e d n ic h i w ie lk ic h m ia s t, m o ż e m y w n io s k o w a ć , że w s k a ź n ik i p r z y jm u ją c y c h s a k r a m e n t b ie r z ­ m o w a n ia są w ty c h ś r o d o w is k a c h n iż sz e n iż w w ie js k ic h czy m a ło m ia s te c z ­ k o w y c h . B a d a n ia p rz e p r o w a d z o n e w N o w e j H u c ie — M o g ile m ó w ią , że w r o k u 1970 p rz y ję ło w te j p a r a f ii s a k r a m e n t b ie r z m o w a n ia 68,4% u p r a w n io n y c h do p rz y ję c ia te g o s a k r a m e n t u , a w r o k u 1971 — 68,7% . B a d a n ia p ro w a d z o n e w p a r a f i i św . F r a n c is z k a w W a rs z a w ie m ó w ią o 60% m ło d z ie ż y p r z y j m u j ą ­ cej s a k r a m e n t b ie r z m o w a n ia .

C y to w a n e t u b a d a n ia z g ła s z a ją z a s trz e ż e n ia do f o r m y p rz y g o to w a n ia do b ie r z m o w a n ia . C zęsto o g ra n ic z a się o no ty lk o do p r z y p o m n ie n ia i u g r u n t o ­ w a n ia w ie d z y k a te c h iz m o w e j i m a c h a r a k t e r f o r m a ln y . N ie k tó r z y p isz ą , że je s t to p rz y g o to w a n ie m a ło e fe k ty w n e . O d k a n d y d a tó w do b ie r z m o w a n ia w y ­ m a g a się o p a n o w a n ia w ie lu f o r m u łk o w y c h o d p o w ie d z i, o d e rw a n y c h od ic h z a in te r e s o w a ń i z a p a t r y w a ń r e lig ijn y c h . W p rz y g o to w a n iu ty m n ie m a te ż śc isłe j w s p ó łp r a c y z ro d z ic a m i. W ła ś n ie ro d z ic e m o g lib y p o m ó c k a n d y d a to m n a jw ię c e j w r a s ta ć w ży cie K o śc io ła i p o g łę b ia ć ż y c ie s a k r a m e n ta ln e . P r z y ­ g o to w a n ie to o d b y w a się w s p o r e j iz o la c ji o d ś r o d o w is k a ro d z in n e g o . W w ie ­ lu p a r a f ia c h b ie r z m o w a n ie n ie w y w o łu je sz e rs z y c h i u tr w a lo n y c h r e p e r k u s j i r e lig ijn y c h a n i sp o łe c z n y c h . M im o je d n a k n ie d o s ta te c z n y c h r e z u lta tó w w y ­ c h o w a w c z y c h w p rz y g o to w a n iu m ło d eg o p o k o le n ia do b ie r z m o w a n ia , s a k r a ­ m e n t te n o d g ry w a p e w n ą r o lę w ro z w ija n iu p rz y n a le ż n o ś c i do p a r a f ii p rz e z p rz y p o m in a n ie o o b o w ią z k u a p o s to ls tw a w ś r o d o w is k u ż y c ia o ra z o p o tr z e ­ b ie fo r m o w a n ia d o jr z a łe j p o s ta w y re lig ijn e j.

N a s tę p n ą p r a k t y k ą je d n o r a z o w ą je s t ś lu b k o ś c ie ln y . P a r a f ia n i e p r z y w ią ­ z u ją do t e j p r a k t y k i d u ż e z n a c z e n ie , g d y ż ś lu b w p r o w a d z a w n o w y s t a n ż y ­ cia. S lu b w y łą c z n ie c y w iln y — ja k s tw ie r d z a J . D i n g e m a n s i J . R e ­ m y — w y r a ż a o d d z ie le n ie od K o ścio ła, a p r z y n a jm n ie j o b o ję tn o ść , je ż e li n ie p rz e c iw s ta w ie n ie się p o ję c iu m a ł ż e ń s t w a 7. P o d e jś c ie k a to lik ó w do t e j p r a k ­ ty k i a n a liz o w a n o p o p rz e z b a d a n ie p rz e k o n a ń n a te m a t ś lu b u k o śc ie ln e g o o ra z r e je s tr o w a n ie w s k a ź n ik ó w m a łż e ń s tw c y w iln y c h w p a r a f ii. P o n iż e j p r z y t o ­ c zy m y o p in ie p a r a f i a n o k o n ie c z n o śc i ś lu b u k o śc ie ln e g o . B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I 1 3 g T a b . 2. T y p ś r o d o w is k a p a r a f ia ln e g o a o p in ie p a r a f ia n o k o n ie c z n o śc i ś lu b u k o ś c ie ln e g o (w e/o) T y p ś r o d o w is k a p a r a f ia ln e g o L ic z b a b a d a n y c h p a r a f i i N ie z d e c y d o ­ w a ło b y się ż y ć w m a ł­ ż e ń s tw ie b e z ś lu b u k o ­ śc ie ln e g o Z d e c y d o ­ w a lib y sie żyć w m a ł­ ż e ń s tw ie bez ś lu b u k o ­ śc ie ln e g o T o za le ż y od s y t u a c ji P a r a f ie A 3 67,4 16,4 15,8 P a r a f ie В 2 77,3 6,4 13,8 P a r a f ie С 2 78,5 3,6 10,9 P a r a f ie D 3 79,6 8,8 11,0 P a r a f ie E 3 91,4 4,3 3,1 P a r a f ie F 5 91,1 4,1 4,1 P a r a f ie G — — — —

Z p o w y ż sz e j ta b e l i w y n ik a , że śro d o w is k o sp o łe c z n e z n a c z n ie ró ż n ic u je o p in ie r e s p o n d e n tó w n a k o n ie c z n o ść ś lu b u k o śc ie ln e g o . N a jn iż s z e w s k a ź n ik i o s ią g n ę li p a r a f ia n i e w ie lk o m ie js c y , n a jw y ż s z e p a r a f ia n i e p o d m ie js c y i w ie j­ scy. N ie m a l p o ś r o d k u ty c h s k r a jn y c h o p in ii z n a la z ły się w s k a ź n ik i p a r a f ia n m a ły c h m ia s t. D o g r u p y re s p o n d e n tó w s tw ie r d z a ją c y c h , że m a łż e ń s tw o ze ślu b e m k o ś c ie ln y m je s t w ła ś c iw e , n a le ż ą ci, k tó r z y u w a ż a ją ś lu b k o ś c ie ln y z a is to tn y , a ś lu b c y w iln y za z w y k łą fo r m a ln o ś ć , ja k i ci, k tó r z y u w a ż a ją że do p ra w d z iw o ś c i m a łż e ń s tw a n ie w y s ta r c z y ś lu b c y w iln y , a le tr z e b a m ie ć

7J . D i n g e m a n s , J. R e m y , K r y te r ia ż y w o tn o ś c i k a to lic y z m u ,

B I U L E T Y N S O C J O L O G I I K E L I G I I

ta k ż e ś lu b k o ś c ie ln y . A n a liz o w a n e b a d a n ia u k a z u ją , że s t r u k t u r a p łc i r ó ż n i­ c u je w s p o s ó b is to t n y p o g lą d y n a k o n ie c z n o ś ć ś lu b u k o śc ie ln e g o , p r z y czy m w y ż sz e ró ż n ic e z a c h o d z ą w p a r a f ia c h w ie lk o m ie js k ic h n iż m a ło m ia s te c z k o ­ w y c h czy w ie js k ic h . P o d e jś c ie k a to lik ó w do p r a k t y k i ś lu b u k o ś c ie ln e g o b a d a n o r ó w n ie ż p rz e z ic h e g z y s te n c ja ln e p o d e jś c ie do te j p r a k ty k i. W ty m c e lu s t a r a n o się o k re ś lić w s k a ź n ik i m a łż e ń s tw k a to lic k ic h w p a r a f i i p o p rz e z p o ró w n a n ie o g ó ln e j lic z ­ b y z a w a r ty c h m a łż e ń s tw c y w iln y c h z lic z b ą ś lu b ó w k o ś c ie ln y c h z a w a r ty c h w b a d a n e j p a r a f ii czy w w ie lu p a r a f ia c h d a n e g o m ia s ta a lb o te ż p o d a ją c w s k a ź n ik l u b lic z b ę m a łż e ń s tw c y w iln y c h . A n a liz o w a n e t u b a d a n ia w s k a z u ­ ją , ż e w p a r a f i a c h w ie js k ic h m a łż e ń s tw a ty lk o c y w iln e s ą r z a d k o ś c ią , a w n ie k tó r y c h n a w e t w y ją tk ie m . Z n a c z n ie w ię c e j t a k i c h p r z y p a d k ó w o d n o to ­ w a n o w ś r ó d lu d n o ś c i z a tr u d n io n e j w P G R . B a d a n ia w p a r a f ia c h m a ły c h m ia s t o d n o to w u ją w ię k s z ą lic z b ę m a łż e ń s tw b e z ś lu b u k o śc ie ln e g o . B a d a n ia w G r ó jc u m ó w ią o 42 m a łż e ń s tw a c h c y w iln y c h w z a s ię g u b a d a n e j p o p u la ­ c ji p a r a f ia l n e j, z czego 12 n ie m a p rz e s z k ó d k a n o n ic z n y c h do z a w a r c ia ś lu ­ b u k o ś c ie ln e g o , a b a d a n ia w Ł a p a c h w y k a z u ją , że 3,5% r e s p o n d e n tó w n ie z a w a rło ś lu b u w k o ś c ie le . Z n a c z n ie w y ż sz e w s k a ź n ik i m a łż e ń s tw b e z ś lu b u k o śc ie ln e g o w y s tę p u j ą w p a r a f ia c h ś r e d n ic h i jesz c z e w y ż sz e w p a r a f ia c h w ie lk ic h m ia s t. B a d a n ie w P ło c k u w s k a z u je n a w y s tę p o w a n ie o k o ło 20% o g ó łu m a łż e ń s tw z a w a r ty c h z p o m in ię c ie m f o r m u ły k o ś c ie ln e j. B a d a n ia w L u b in ie u ja w n ił y w y s tę p o w a n ie 12% m a łż e ń s tw ty lk o c y w iln y c h i 86,6% m a łż e ń s tw ze ś lu b e m k o ś c ie ln y m (1,4% b a d a n y c h n ie u d z ie liło ż a d n e j o d ­ p o w ied zi). B a d a n ia w p a r a f ii S e rc a J e z u s o w e g o w J a s tr z ę b i u Z d r o ju m ó w ią 0 is tn i e n iu n a te r e n ie p a r a f i i w 1974 r o k u 2793 ro d z in , w ty m 2714 k a to l i­ c k ic h i 153 m a łż e ń s tw b e z ś lu b u k o śc ie ln e g o , z czego 14 n ie m a p rz e s z k ó d do z a w a rc ia m a łż e ń s tw a w k o ściele. P a r a f ia w ie lk o m ie js k a św . F r a n c is z k a w W a rs z a w ie m ó w i o s p e łn ia n iu p r a k t y k i ś lu b u k o ś c ie ln e g o w 50%, p a r a f i a N o w a H u ta — M o g iła o s p e łn ia n iu t e j p r a k t y k i w la t a c h 1957— 1969 w 77% , p r z y czy m w r o k u 1958 — w 91,6% , a w r o k u 1967 — w 70,6% . B a d a n ia w p a r a f ii św . J a k u b a w S z c z e c in ie u k a z a ły s p e łn ia n ie t e j p r a k t y k i w la t a c h 1975—1980 w 77,7% , p r z y cz y m za r o k 1975 w s k a ź n ik t e n w y n o s ił 85,2% , za r o k 1977 a ż 93% , a z a r o k 1980 ty lk o 69,1% . Z p r a k t y k je d n o r a z o w y c h p o z o s ta je je szcze d o o m ó w ie n ia p o g rz e b k a to ­ lic k i. P o d o b n ie j a k c h r z e s t czy I K o m u n ia św . p o g rz e b n a le ż y do n a jb a r d z ie j p r z e s tr z e g a n y c h p r a k t y k re lig ijn y c h w ś r ó d k a to lik ó w . N a w e t o so b o m r e l ig i j­ n ie o b o ję tn y m n a ż y c z e n ie r o d z in y p a r a f ia u r z ą d z a p o g rz e b w e d łu g r y t u a łu k o śc ie ln e g o . B a d a n ia w C h e łm ie L u b e ls k im in f o r m u j ą , że d la 93% k a to lik ó w te g o m ia s ta p o g rz e b k o ś c ie ln y m a z n a c z e n ie , ty lk o d la 2% n ie m a z n a c z e ­ n ia , a 3 ,8 % n ie u m ie z a ją ć s ta n o w is k a w te j s p r a w ie . T e d w a o s ta tn ie w s k a ź n ik i s u g e r u ją is tn ie n ie p o s ta w la ic k ic h w ś r ó d re s p o n d e n tó w . T a k ż e s p e łn ia n ie t e j p r a k t y k i u z a le ż n io n e j e s t od ś r o d o w is k a sp o łe c z n e ­ go, ch o c ia ż ró ż n ic a t a je s t m n ie j o s tr a n iż p r z y w c z e ś n ie j o m a w ia n y c h p r a k ­ ty k a c h . W w ię k sz o ś c i o p ra c o w a n y c h b a d a ń w p a r a f ia c h w ie js k ic h n ie o d n o ­ to w a n o f a k t u w y s tę p o w a n ia p o g rz e b ó w ś w ie c k ic h . T y lk o w p a r a f ii Iw o n ic z 1 L u b ie l n a p r z e s tr z e n i k il k u l a t m ia ł m ie js c e je d e n p o g rz e b św ie c k i. R ó w ­ n ie ż w p a r a f ia c h m a ły c h m ia s t p r a k t y k a p o g rz e b u k a to lic k ie g o m a c h a r a k ­ t e r p o w s z e c h n y . 18,5% r e s p o n d e n tó w w Ł a p a c h z g a d z a się, że „ k to m a p o ­ g rz e b k o ś c ie ln y , p ó jd z ie d o n ie b a ” , 12,5% z g a d z a s ię z ty m ty lk o częściow o, a 65% n ie z g a d z a się z t a k ą o p in ią . N a to sa m o p y ta n i e r e s p o n d e n c i w p a ­ r a f i i św . A le k s a n d r a w S u w a łk a c h u d z ie lili n a s tę p u ją c y c h o d p o w ie d z i: z g a ­ d z a się 6% , częścio w o z g a d z a s ię 30,9% i w c a le n ie z g a d z a się 56,2% , a w p a ­ r a f i i św . P i o t r a i P a w ła w ty m ż e m ie ś c ie z g a d z a się 15,1%, częścio w o z g a d z a się 18,7% i w c a le n ie z g a d z a się 56% . B a d a n ia p ro w a d z o n e w L u b a r to w ie m ó w ią , że w d z ie s ię c io le c iu 1967— 1976 ty lk o 15 p o g rz e b ó w (1,5% ) n a 975 (98,5%) m ia ło c h a r a k t e r la ic k i. B a d a n ia p ro w a d z o n e w w ie lk ic h m ia s ta c h w s k a z u ją n a n ie c o w y ż sz y w s k a ź n ik p o g rz e b ó w b e z u d z ia łu k s ię d z a k a to li­

ck ieg o . W N o w e j H u c ie — M o g ile b y ło 7— 10% p o g rz e b ó w św ie c k ic h , a w o p r a c o w a n iu b a d a ń p ro w a d z o n y c h w p a r a f i i św . J a k u b a w S z c z e c in ie m o w a je s t o 10—12% p o g rz e b ó w b e z u d z ia łu k s ię d z a .

3. W n io s k i

P rz e p r o w a d z o n e a n a liz y w y k a z a ły , że p r a k t y k i je d n o r a z o w e s ą s p e łn ia n e w w y s o k im s to p n iu , a ic h z a się g s p e łn ia n ia u w a r u n k o w a n y j e s t ś r o d o w i­ s k ie m s p o łe c z n y m . M in im u m z w ią z k u z p a r a f ią z a c h o w u je o g ro m n a w ię ­ k szo ść p a r a f ia n w e w s z y s tk ic h w y o d rę b n io n y c h ty p a c h ś r o d o w is k a p a r a f i a l ­ n eg o . T o m in im u m w ię z i p rz y n a le ż n o ś c io w e j w y r a ż a się w s p e łn ia n iu p r a k ­ ty k je d n o r a z o w y c h , z w ła sz c z a c h rz tu , p o g rz e b u k a to lic k ie g o i I K o m u n ii św . P rz y n a le ż n o ś ć do p a r a f i i w p ła s z c z y ź n ie p r a k t y k je d n o r a z o w y c h o sią g a w y ż ­ sze w s k a ź n ik i w ś r o d o w is k u w ie js k im n iż m ie js k im . W w y p e łn ia n iu p r a k t y k je d n o r a z o w y c h n ie m a łą r o lę o p ró cz ś r o d o w is k a sp o łe c z n e g o s p e łn ia p r e s j a s p o łe c z n a w s t o s u n k u do je d n o s te k . C z y n n ik i te u tr z y m u j ą je d n o s tk ę w g r a ­ n ic a c h t r a d y c j i i z w y c z a jó w p o w s z e c h n ie p r z y ję ty c h . J a k re z y g n a c ja z p r a k ­ t y k je d n o r a z o w y c h n ie m u s i św ia d c z y ć o b r a k u w ia r y , t a k te ż p rz y w ią z a n ie do ty c h p r a k t y k n ie z a w sz e m ó w i o m o ty w a c h r e lig ijn y c h le ż ą c y c h u p o d ­ s ta w d e c y z ji ic h p r z y ję c ia . N a s to p ie ń p rz y n a le ż n o ś c i d o p a r a f ii, o p ró c z ś r o d o w is k a sp o łeczn eg o , w y ­ w ie r a j ą w p ły w in n e c z y n n ik i, j a k w ie k , p łe ć , w y k s z ta łc e n ie , p o c h o d z e n ie ś r o ­ d o w isk o w e , a n a d e w s z y s tk o s to p ie ń in te n s y w n o ś c i p rz e ż y w a n e j w ia r y . W s z y s tk ie w y m ie n io n e a s p e k ty p rz y n a le ż n o ś c i do p a r a f i i w y m a g a ją d a ls z y c h s y n te ty c z n y c h o p r a c o w a ń ta k ż e n a o d c in k u p r a k t y k je d n o ra z o w y c h . k s . R y s z a r d K a m iń s k i, L u b li n I I I . P O C H O D Z E N IE Ś R O D O W IS K O W E A R E L IG IJ N O Ś Ć S z y b k ie u p rz e m y s ło w ie n ie P o ls k i po d r u g ie j w o jn ie ś w ia to w e j łą c z y się z m ig r a c ją lu d n o ś c i w ie js k ie j do ro z b u d o w u ją c y c h się m ia s t. W ią ż e s ię z ty m z ja w is k ie m p r o b le m a d a p ta c ji im ig r a n tó w do n o w e g o ś ro d o w is k a o ra z w p ły w , j a k i n a n ie w y w ie r a ją . S o c jo lo g a re lig ii in t e r e s u j e , n a ile p ro c e s y m ig r a c y jn e z n a jd u j ą sw e o d b ic ie w r e lig ijn o ś c i im ig r a n tó w , j a k i sa m e g o ś ro d o w is k a m ie js k ie g o . D la p o z n a n ia i z ro z u m ie n ia r e lig ijn o ś c i d u ż e z n a c z e ­ n ie m a p o c h o d z e n ie śro d o w is k o w e . Z g a d z a ją się z ty m p rz e d s ta w ic ie le ró ż ­ n y c h d y s c y p lin sp o łe c z n y c h i p a s to ra liś c i.

Z e w z g lę d u n a ty lk o u b o c z n e t r a k to w a n ie w e w c z e ś n ie js z y c h b a d a n ia c h k w e s tii z a le ż n o śc i m ię d z y r e lig ijn o ś c ią a ś ro d o w is k ie m s p o łe c z n y m is tn i a ła p il n a p o tr z e b a p o d ję c ia te g o p ro b le m u . T r u d u te g o p o d ją ł się k s . C z e sła w P o l o c z e k w r o z p r a w ie d o k to r s k ie j p t. P o c h o d z e n ie ś r o d o w is k o w e a r e li­

g ijn o ś ć k a to l ik ó w n a p r z y k ła d z i e p a r a fii N ie p o k a la n e g o S e r c a N M P w G r u ­ d zią d z u , L u b lin 1983 ( r o z p ra w a d o k to r s k a A r c h iw u m K U L ), s. 420. A u to r w y ­

k o r z y s ta ł b o g a ty m a t e r i a ł e m p iry c z n y , o b o k r ó ż n y c h p r a c p u b lik o w a n y c h i n ie p u b lik o w a n y c h . Z a s a d n ic z y m a t e r i a ł p o c h o d z i z w y w ia d ó w p r z e p r o w a ­ d z o n y c h p r z y p o m o c y k w e s tio n a r iu s z a d o ty c z ą c e g o ż y c ia re lig ijn e g o . U z y s k a ­ n o 362 w y w ia d y ja k o r e p r e z e n ta c j ę c a łe j p r ó b y w lic z b ie 3950 o só b (od 15 do 70 la t). W y k o rz y s ta n e m a t e r i a ły s ta n o w iły w y s ta r c z a ją c ą p o d s ta w ę do o p r a c o w a n ia p o d ję te g o te m a tu . P r z y ro z w ią z a n iu te g o p r o b le m u p o słu ż o n o s ię h ip o te z a m i ro b o c z y m i. P ie r w s z a h ip o te z a d o ty c z y z ró ż n ic o w a n ia r e l ig i j­ n o śc i p o d w p ły w e m u p rz e m y s ło w ie n ia ś r o d o w is k a m ie js k ie g o . C h o d ziło w n ie j, n a ile s t a n u p rz e m y s ło w ie n ia z n a la z ł o d b ic ie w ż y c iu r e lig ijn y m jeg o m ie s z k a ń c ó w ? W ła ś c iw ą h ip o te z ą o d p o w ia d a ją c ą p o s ta w io n e m u p ro b le m o w i j e s t h ip o te z a d r u g a d o ty c z ą c a w p ły w u p o c h o d z e n ia śro d o w isk o w e g o z a r ó w ­ n o n a p o z io m re lig ijn o ś c i r ó ż n y c h g r u p m ie s z k a ń c ó w , j a k i n a s p e c y f ik ę t e j re lig ijn o ś c i. T rz e c ia h ip o te z a d o ty c z y w p ły w u c e c h d e m o g ra fic z n o s p o łe c z

n y c h n a r e lig ijn o ś ć . G łó w n y p ro b le m r o z p r a w y d o k to r s k ie j d o ty c z y z a le ż n o ­ śc i m ię d z y p o c h o d z e n ie m śro d o w is k o w y m a r e lig ijn o ś c ią m ie s z k a ń c ó w m ia s ta u p rz e m y s ło w io n e g o . Z p u n k t u w id z e n ia te m a tu r o z p r a w y o ra z w y z n a c z o n e ­ go je j g io w n e g o p r o o ie m u n a le ż y stw u erd zic, ze a u to r doK onai w e r /t u c a c ji p r z e d e w s z y s tk im d r u g ie j, a z a ra z e m g łó w n e j h ip o te z y ro b o c z e j.

N a le ż y p o d k re ś lić , że r o z p r a w a m im o w y k o r z y s ta n y c h w ie lu m a te ria łó w , u ję t y c h m ię d z y in n y m i w lic z n e ta b lic e , n ie z a tr a c ił a sw e j p r z e jrz y s to ś c i. 54 ta b lic e s t a ty s ty c z n e z o s ta ły u m ie sz c z o n e w o s o b n y m a n e k s ie , a ty lk o w y ­ n i k i p rz e p r o w a d z o n y c h a n a liz p r z e d s ta w io n o w te k ś c ie r o z p r a w y . P o d k o ­ n ie c k a ż d e g o ro z d z ia łu u m ie sz c z o n o s y n te ty c z n e p o d s u m o w a n ie i u o g ó ln ie ­ n i a — d z ię k i u m ie ję tn e m u w y b r a n iu z p r z e p r o w a d z o n y c h a n a liz n a jb a r d z ie j c h a r a k te r y s ty c z n y c h w y n ik ó w w d a n y m z a g a d n ie n iu . A u to r p rz e p r o w a d z ił a n a liz y z e b ra n e g o m a t e r i a ł u w ie lo r a k ie i n ie k ie d y b a rd z o szczeg ó ło w e, a p o ­ n a d to d o k o n a ł ta k ż e s y n te ty c z n y c h p o d s u m o w a ń , czego w y r a z e m s ą m ię d z y in n y m i p r z e d s ta w io n e ty p o lo g ie . W y d a je się, że o m a w ia n e s tu d iu m ze w z g lę ­ d u n a a k tu a ln o ś ć te m a tu , d u ż ą sa m o d z ie ln o ść , o ry g in a ln y z e s ta w w ła s n y c h m a t e r ia łó w i p o p r a w n ą a n a liz ę z m ie rz a ją c ą d o w e r y f i k a c ji h ip o te z y m ó w ią ­ c e j o w p ły w ie p o c h o d z e n ia śro d o w isk o w e g o n a r e lig ijn o ś ć z a s łu g u je n a s z e r ­ sz e o m ó w ie n ie w B iu l e ty n i e so c jo lo g ii re lig ii.

D a n e u z y s k a n e z w y w ia d u o p ra c o w a n o w sz e ś c iu ro z d z ia ła c h . P ie r w s z y z n ic h t r a k t u j e o e w o lu c ji ś ro d o w is k a m ie js k ie g o G ru d z ią d z a p o d w p ły w e m in d u s tr i a li z a c ji o ra z o s t r u k tu r z e b a d a n e j z b io ro w o ś c i. W n a s tę p n y c h p ię c iu ro z d z ia ła c h p o d d a n o szc z e g ó ło w e j a n a liz ie w s k a ź n ik i r e lig ijn o ś c i w r a m a c h p o d s ta w o w y c h p a r a m e tr ó w , p r z y jm u ją c z a s a d n ic z o ja k o z m ie n n e n ie z a le ż n e : p o c h o d z e n ie ś ro d o w is k o w e i s t r u k t u r ę d e m o g r a fic z n o -z a w o d o w ą .

W w y n ik u p rz e p r o w a d z o n y c h a n a liz k s . P o lo c z e k w y s u n ą ł s z e re g c ie k a ­ w y c h t a k d la so c jo lo g ó w re lig ii, ja k i p a s to r a lis tó w i d u s z p a s te rz y w n io s k ó w d o ty c z ą c y c h r e lig ijn o ś c i m ie s z k a ń c ó w ś re d n ie g o m ia s ta i n ie k tó r y c h ic h u w a ­ r u n k o w a ń .

1. P rz e p r o w a d z o n e a n a liz y u k a z a ły b a d a n ą sp o łe c z n o ść ja k o w e w n ę tr z n ie z ró ż n ic o w a n ą .

2. W g lo b a ln y m s to s u n k u d o w ia r y z a z n a c z y ł się b a rd z o w y s o k i w s k a ź ­ n ik w ie rz ą c y c h i p r a k t y k u ją c y c h . W ś ró d b a d a n y c h ty lk o 2,2% je s t n ie w ie ­ rz ą c y c h o ra z 6,1% o b o ję tn y c h . W s k a z u je to n a f a k t , że w b a d a n y m ś r o d o ­ w is k u c z ę śc ie j d o c h o d z i s ię do in d y f e r e n ty z m u n iż do a te iz m u . A n k ie to w a n i w m o ty w a c ji p o s ta w w ia r y częściej p o w o łu ją s ię n a m o ty w y o so b iste g o p r z e ­ m y ś le n ia n iż n a tr a d y c ję .

3. B a d a n ia u k a z a ły , że p o z io m w ie d z y r e lig i jn e j j e s t n iż sz y n iż a k c e p t a ­ c ji p r a w d r e lig ijn y c h , co w s k a z u je n a t r a d y c y jn y c h a r a k t e r re lig ijn o ś c i w b a d a n y m ś ro d o w is k u . B a d a n ia o d s ła n ia ją ta k ż e p e w n e n ie k o n s e k w e n c je w s to s u n k u d o w y z n a w a n e j r e lig ii o ra z o d rz u c a n ie n ie k tó r y c h p r a w d r e l i­ g ijn y c h , co p ro w a d z i do k s z ta łto w a n ia się p o s ta w s e le k ty w n y c h w o b e c r e ­ lig ii. Z a s a d y ż y c ia m o r a ln e g o są a k c e p to w a n e ś r e d n io w 68% , je d n a k w s z y s tk ie z a s a d y w y m ie n io n e w k w e s tio n a r iu s z u a k c e p t u je ty lk o 27,3% b a ­ d a n y c h . N a jc z ę ś c ie j k w e s tio n o w a n y m i z a s a d a m i s ą z a k a z p o ż y c ia m a łż e ń ­ s k ie g o p rz e d ś lu b e m k o ś c ie ln y m , z a k a z u ż y w a n ia ś r o d k ó w a n ty k o n c e p c y j­ n y c h o ra z tr w a ło ś ć m a łż e ń s tw a k a to lic k ie g o . W y d a je się, że t a o s t a tn i a t e n ­ d e n c ja je s t w ja k im ś s e n s ie r e z u lta t e m o d d z ia ły w a n ia e ty k i la ic k ie j. W y r a ­ ż a s ię o n a ta k ż e w j a k i e jś m ie rz e w b r a k u m o ty w a c ji r e lig ijn e j w p o z y ­ ty w n y c h z a c h o w a n ia c h m o r a ln y c h . 4. O m a w ia n e s t u d iu m o d s ła n ia w z g lę d n ie w y s o k i w s k a ź n ik p r a k t y k o b o ­ w ią z k o w y c h , n a to m ia s t o d s e te k s p e łn ia ją c y c h p r a k t y k i n a d o b o w ią z k o w e je s t n iż s z y n iż w in n y c h b a d a n ia c h ś r e d n ic h m ia s t p o ls k ic h . C h a r a k te r y s ty c z n y m d la b a d a n e j s p o łe c z n o śc i je s t w z g lę d n ie w y s o k i o d s e te k u c z ę sz c z a ją c y c h n a M szę ś w ię tą , c z a se m ta k ż e w d n i p o w s z e d n ie (18,2%) o ra z p r z y s tę p u ją c y c h c zę śc ie j n iż r a z w r o k u do K o m u n ii ś w ię te j (56,7%). 5. W p a r a m e tr z e „ w s p ó ln o to w y m ” s tw ie rd z o n o w y s o k i w s k a ź n ik id e n t y ­ 1 4 2 B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I