A C T A U N I V E R S I T Ä T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA H IS T O R IC A 10, 1981
M a ria n W ilk
L E N IN G R A D W L A T A C H 1918— 1941
W h isto rio g ra fii ra d z ie c k ie j o s ta tn ic h la t o b s e rw u je się w y ra ź n y w z ro st z a in te re so w a n ia p ro b le m a ty k ą d ziejó w m iast. O dnosi się to szczególnie do h isto rii M oskw y i L e n in g ra d u *, ale i przeszłość in n y ch m ia st sta n o w i p rz e d m io t b a d a ń n au k o w y ch . N in iejszy szkic stan o w i p ie rw sz ą w lite r a tu r z e p o lsk iej p ró b ę z a ry s u h is to rii L e n ig ra d u (w la ta c h 1914— 1924 — P iotrogirodu) w o k re sie m ię d z y w o je n n y m ’. O czyw iś cie rajm y a r ty k u łu poziw alają je d y n ie n a za sy g n alizo w an ie n a jw a ż n ie j szy ch p ro b lem ó w życia m ia st w o m a w ia n y m o k re sie .
P ie rw sz e dn i w P io tro g ro d z ie po p rz ew ro c ie p a ź d z ie rn ik o w y m c h a ra k te ry z o w a ły się w ielk im oży w ien iem życia p ub liczn eg o . L u d zie d y s k u to w a li n a te m a t w y d a rz e ń , k tó re ja k to o k re ślił a m e ry k a ń s k i d z ie n n i k a rz J o h n R eed „ w strz ą s n ę ły ś w ia te m ” . N ie w szy scy o rie n to w a li się od ra z u co do szczegółów p o w sta n ia zb ro jn eg o , ale by ło c h a ra k te r y s ty czn e, że lud n o ść za ch o w ała spokój. R eed pisze: „ P o zo rn ie nic się nie zm ieniło. Setiki ty się c y lu d zi k ła d ły się spać, w s ta w a ły i ch o dziły do p ra c y o zw y k ły c h g odzinach. W P io tro g ro d z ie tra m w a je k u rs o w a ły n o r m aln ie, sk le p y i r e s ta u r a c je b y ły o tw a rte , a te a tr y i w y s ta w y m a la rsk ie
1 A. G r u n t , M o s k w a 1917-j. R i e w o l u c y j a i k o n t r r i e w o l u c y j a , M o sk w a 1976; I s t o r i j a M o s k w y . K r a t k i j o c z e r k , M o sk w a 1978; M o s k w a . G o d y o b n o w l e n i j a i r i e - k o n s l r u k c y i , M o sk w a 1977; M o s k w a z a 50 Het s o w i e t s k o j w l a s t i 1917-1967, M o s k w a 1968; I s t o r i j a r a b o c z i c h L e n i n g r a d a , t. 1-2, L e n in g r a d 1972; R a b o c z i j e L e - n i n g r a d a . K r a t k i j i s l o r i c z e s k i j o c z e r k , L e n in g r a d 1975; L e n i n g r a d . D i e w i a t a j a p i a - t i l e t k a , L e n in g r a d 1976; Z. S t i e p a n o w , K u l t u r v a j a ż y z ń L e n i n g r a d a 2 0 - t y c h — n a c z a l a 3 0 - t y c h g o d o w , L e n in g r a d 1976; W. Ł a w r o w , R a z w i t i j e p i a n i r o w o c z n o j s t r u k t u r y i s t o r i c z e s k i s l o ż y w s z i c h s j a g o r o d o w , M o sk w a 1977. 2 J e s t to fr a g m e n t p r z y g o to w y w a n e j do d ru k u k s ią ż k i o d z ie ja c h L e n in g r a d u pt. O d P e t e r s b u r g a d o L e n i n g r a d u .
p rz y c ią g a ły publiczn ość I . . .1 W sz y stk ie tr y b y sk o m p lik o w an eg o życia co dziennego, je d n o sta jn e g o n a w e t podczas w o jn y , p ra c o w a ły n o rm aln ie. Z aiste, tru d n o c h y b a znaleźć coś b a rd z ie j zd u m iew a jące g o niż żyw o tno ść o rg a n iz m u społecznego, k tó r y n a w e t w obliczu n a jg o rsz y c h k a ta k liz m ó w
n ie prziesitaje o dży w iać się, U bierać i b a w ić ”
B y ł to je d n a k spokój p o zo rn y , gdyż siły w ro g ie re w o lu c ji m iały w k ró tc e w y stą p ić z w ielk ą m ocą. W ładza ra d z ie c k a m u s ia ła z a te m w y ja śn ia ć m ieszkańcom m ia sta sens za istn ia ły c h w y d a rz e ń . Z o rg anizow ano
w zw iązk u z ty m s e tk i m ity n g ó w i z e b rań , na k tó ry c h w y stęp o w a li czołow i działacze p a r ty jn i: O rdżo nikidze, Ł u n a c z e rsk i, M oisiej W oło- d a rs k i (w łaśc. G oldstein), U ry c k i, M anuildki, A le k sa n d ra K o łłą ta j, P a w e ł D ybienko, i inni. W iele czasu pośw ięcał ty m sp ra w o m L en in w y s tę p u ją c n a ze b ra n ia c h ro b o tn ik ó w i żo łn ierzy o raz na po sied zen iach ró ż n y c h o rg a n iz a c ji piotrogrodzikich. T y lk o w ty g o d n iu od 29 X do 4 X I 1917 r. L en in w y stęp o w a ł p u b liczn ie sześć ra z y , zaś do p o cz ątk u 1918 r. p o n ad d w ad zieścia ra z y .
L en in m ieszk a ł i p ra c o w a ł w In s ty tu c ie S m o ln y m , b ę d ą cy m po R ew o lu cji P aź d z ie rn ik o w e j sied zib ą K o m ite tu C en tra ln e g o p a rtii, R ady
P io tro g ro d z k ie j i R a d y K o m isa rz y L u d ow ych. G a b in e t L e n in a z n a jd o w ał się n a II p iętrz e. W chodziło się d o ń p rz ez w ielk ą p o c z e k a ln ię ro z dzielo n ą n a d w ie części p ro stą b a lu s tra d ą . Za n ią p rz y m a ły m sto lik u siedział s e k r e ta rz od po w ied zialn y , k tó ry k ie ro w a ł ru c h e m in te re sa n tó w .
P r z y s to lik u s e k r e ta rz a z n a jd o w a ły się d rz w i do g a b in e tu L en in a. P rz y w ó d c a b olszew ików p ra c o w a ł n iezw y k le in te n sy w n ie . K o m e n d a n t S m olnego P a w e ł M aików (1887— 1965) w spom ina: „L e n in p ra c o w a ł n ie
sły c h a n ie dużo, n ie w iem , czy sp a ł i k ie d y sp ał, o 10 ra n o n ie z m ie n n ie z n a jd o w a ł się w sw oim gabinecie. P ó źn iej w y jeż d żał do fa b ry k , za k ła d ó w i koszar: p rz e m a w ia ł p ra w ie codziennie. W ieczorem b y ł znow u w g ab in ec ie i p rz e b y w a ł ta m do 4 lu b 5 ra n o , a n a w e t d łu ż e j 1 ta k d zień po dniu, doba po dobie. N ierzad k o ro b ią c n a d ra n e m obchó d p o ste ru n k ó w , o stro żn ie u c h y la łe m d rz w i do poczek aln i i w id ziałe m sie
dzącego p rz y b iu rk u s e k re ta rz a lu b d y ż u rn ą m a sz y n istk ę R a d y K o m i s a rz y L ud o w y ch . O znaczało to, że L e n in je s t jeszcze u sieb ie w g a b in e cie, jeszcze n ie w yszedł: p ra c u je , choć d zień ju ż ś w ita ” 4.
O rg a n iz a c y jn y m c e n tru m sił k o n trre w o lu c y jn y c h b y ł K o m ite t O ca le n ia O jczy zn y i R e w o lu c ji d z ia ła ją c y pod p rz e w o d n ic tw e m jedn ego z lid e ró w p ra w ic o w y c h eserow ców A b ra m a Goca. K o m ite t p u b lik o w a ł ro z k a z y i od ezw y do ludności, w k tó ry c h d y s k re d y to w a ł rz ą d y b olsze
* J. R e e d , D z i e s i ę ć d n i k t ó r e w s t r z ą s n ę ł y ś w i a t e m , W a r sz a w a 1977, s. 141, * P. M a i k ó w , Z a p i s k i k o m e n d a n t a K r e m l a , W a r sz a w a 1977, s. 77.
w ików . D ru g im w a żn y m o śro d k iem a n ty ra d z ie c k im w sto licy b y ł tzw . M ały K o m ite t M in istró w złożony z członk ów ob alonego R ząd u T ym czasow ego (A leksy N ik itin , K u ź m a G w ozdiew , S erg iu sz M aslow). P rze w o d n iczą cy m te j o rg a n iz a c ji b y ł S erg iu sz P ro k o p o w icz. W ładzom ra d zied k im nie u dało się a reszto w a ć ani członków K o m ite tu O calenia, ani re p re z e n ta n tó w M ałego K o m ite tu M inistró w .
W ażnym c e n tr u m ró ż n y c h a k c ji a n ty ra d z ie c k ic h b y ła D u m a M iejsk a w y b ra n a w s ie rp n iu 1917 r., k ie ro w a n a p rz e z p ra w ico w eg o esierowca G. S z re jd e ra . B olszew icy m ając w D u m ie m n iejszo ść nie m ogli p rz e ciw działać w szy stk im je j ak c jo m i d lateg o pod w p ły w e m żąd ań m iesz k ań có w sto lic y D u m a zo stała ro zw iązan a. N a stą p iło to na p o d staw ie d e k r e tu R a d y K o m isa rz y L u d o w y c h z 16 X 1917 ro k u . R ów nocześnie rozpoczęła się k a m p a n ia w y b o rcza do now ej D um y M iejsk iej, w y n ik iem k tó re j było u zy sk a n ie zd e cy d o w a n ej p rz ew ag i w o rg a n a c h m ie jsk ic h p rzez bolszew ików . 29 X I odbyło się p ierw sze p o siedzenie n o w ej D um y M iejsk iej. P rz e w o d n ic z ą c y m P re z y d iu m w y b ra n y został A le k sa n d e r W inokuro w , zaś jego za stę p cą M ikołaj S k ry p n ik . P re z y d e n te m m ia sta w y b ra n o M ichała K a lin in a . N ow e w ład ze n a p o ty k a ły je d n a k w re a li zacji sw ego p ro g ra m u w iele p rzeszk ód, m . in. co d z ie n n y m z ja w isk ie m był sab o taż ze s tro n y a p a ra tu u rzędniczego i p ró b y z b ro jn y c h d ziała ń k o n trre w o lu c y jn y c h \
T ru d n o śc i a p ro w iz a c y jn e , bezrobocie, sze rzą ca się epid em ia, a ta k ż e w a ru n k i a tm o sfe ry c z n e — m ro źn a zim a z b a rd z o d o k u c z liw y m i zam ie ciam i śn ie ż n y m i — w szy stk o to spo w odow ało d u ż y o d p ły w lu dności. Na p rz e s trz e n i o d p o c z ą tk u 1917 r. do c z erw c a 1918 r. liczb a m iesz k ań c ó w P io tro g ro d u z m n iejszy ła się z 2700 tys. do 1480 tys.
R ad a P io tro g ro d z k a s ta ła w ięc p rz e d n ie z w y k le tru d n y m i zadan iam i. W ażną sp ra w ą b y ło w łączen ie do je j d ziała ln o śc i n o w y c h lu d zi i w ogóle u sp ra w n ie n ie d ziałaln o ści R ady. 27 XI 1917 r. p le n u m R ad y z a tw ie rd z iło now e k a n d y d a tu r y K o m ite tu W yko naw czeg o R a d y P io tro - g ro d z k ie j, na k tó re g o czele s ta n ą ł G rz eg o rz Z inow iew . W K o m itecie W ykona/w czym zn alazło się 34 b o lszew ikó w i 10 lew ico w y ch eserow ców . 29 X I odbyło się p ierw sze posiedzen ie now ego K o m ite tu W ykonaw czego R ady. P o d ję to w te d y d ec y z ję o lik w id a c ji K o m ite tu W o jsk o w o -R ew o lu - cy jn eg o i ro z b u d o w a n iu a p a ra tu K o m ite tu W y k on aw czego R ad y. W te n sposób w ład za w m ieście p rz ech o d z iła w rę c e R a d y P io tro g ro d z k ie j. O czyw iście m u sim y b ra ć pod uw agę, że w ty m czasie P io tro g ró d był sto licą R o sji R ad zie ck iej i d lateg o n ie k tó re c e n tra ln e u rz ę d y p ań stw o w e p e łn iły ró w n o c ześn ie ro lę u rz ęd ó w m ie jsk ic h . O dnosi się to np. do
5 R o k s i e d e m n a s t y w P i o t r o g r o d z i e . P a ź d z i e r n i k o w e p o w s t a n i e z b r o j n e , W a r sz a w a 1977, s. 737-739.
N a d z w y c z a jn e j K o m isji do W a lk i z K o n trre w o lu c ją i S abo tażem . P o d e c y z ji R a d y K o m isa rz y L u d o w y c h o p rz e n ie s ie n iu s to lic y do M oskw y (26 111918 г.) p o w o łan y zo stał oddział p io tro g ro d zk i te j K o m isji, k ie ro w a n y p rz ez U ry ck ieg o .
M im o ro z lic zn y ch tru d n o śc i, o rg a n y w ład z y ra d z ie c k ie j p an o w a ły n a d s y tu a c ją w m ieście, u m a c n ia ją c ład i p o rząd ek . K o m ite ty fa b ry c z n e i zw iązki zaw odow e w łą c z a ły się w d zieło p rz e jm o w a n ia fa b ry k , b a n ków i u m a c n ia n ia k o n tro li ro b o tn ic z e j n a d za k ła d am i, z k tó ry c h d u ża ilość w d a lsz y m c ią g u p o z o sta w a ła w rę k a c h prw atin ych. R o b o tn iczy P io tro g ró d w łączał się ta k ż e do a k c ji a g ita c y jn e j o rg a n iz o w an e j w t e r e nie p rz ed z b liż a ją c y m i się w y b o ra m i do Z g ro m ad z en ia N arodow ego.
W o k re sie w o jn y dom ow ej (1918— 1920) m ieszlkańcy P io tro g ro d u dali d o w o d y p o p arcia d la re w o lu c y jn e j w ładzy. S y tu a c ja w m ieście b y ła w d alszy m ciągu b ard zo tru d n a , g d yż n ieza leżn ie od sza lo n y c h k ło p o tó w a p ro w iz a c y jn y c h , trz e b a b y ło w y tę ż a ć w szy stk ie siły, b y w o jsk a gen. M ik o łaja J u d e n ic z a nie z a ję ły m iasta. S zczególnie g ro ź n y by ł ro k 1919, k ie d y to w ro gow ie w ład z y ra d z ie c k ie j głosili, iż dn i je j p an o w an ia w P io tro g ro d z ie s ą policzone.
N iezależn ie o d tru d n o ś c i a p ro w iz a c y jn y c h , s u ro w c o w y c h i p aliw o w y c h p o g o rsz y ła się s y tu a c ja s a n ita r n a m iasta. L a te m 1918 r . n a s k u te k b ra k u c h lo ru do c h lo ro w a n ia w ody w y b u c h ła e p id e m ia choilery. J e j ogn isk a z n a jd o w a ły się n a W ysp ie K restow skiiej i w N ow ej W si, gdzie cz e rp a n o w odę b ez p o śred n io z N ew y. S ła b o fu n k c jo n o w a ła k a n a liz a c ja , co p rz y tru d n o ś c ia c h tra n s p o r to w y c h i k ło p o ta c h z w y w o żen iem n ie czystości stw a rz a ło n o w e n ie b e z p ie c z e ń stw o e p id em ii ty fu s u . W ty c h w a ru n k a c h w ażna b y ła r o la łaźn i. Do 1921 r. u ru c h o m io n o ich ty lk o 21 (w 1916 r . by ło 88).
W la ta c h w o jn y do m o w ej d w u k ro tn ie p rz y je ż d ż a ł do P io tro g ro d u L e n in (m arzec 1919 i lip iec 1920). P rz y ja z d L e n in a w 1920 r. zw iązan y b y ł z u ro c z y sty m o tw a rc ie m o b ra d II K o n g re su M ięd zy n a ro d ó w k i K o m u n isty c z n e j. L e n in w y s tą p ił 19 lip ca 1920 r. na m ity n g u n a p la c u P a ła co w y m i o b e jrz a ł p ie rw sz e d o m y w y p o czy n k o w e d la ro b o tn ik ó w
o tw a r te n a W y spie K a m ie n n e j.
P o s ta w a k la s y ro b o tn ic z e j P io tro g ro d u za d ecy d o w ała o ty m , iż m ia sto nie zostało z d o b y te p rz e z w o jsk a b ia ło g w a rd y jsk ie ; co w ięcej, ty sią c e m ieszk ań có w m ia s ta w alczy ło na ró ż n y c h fro n ta c h w o jn y dom o
w e j o zw y cięstw o w ła d z y r a d z ie c k i e j “. P io tro g ró d u tra c ił w 1918 r. m ian o sto lic y p a ń s tw a (rząd w y je c h a ł do M oskw y w d n ia c h 10— 11 m arc a), a l e p o zo stał k o le b k ą re w o lu c ji p aź d ziern ik o w e j. N a stę p n e la ta
• R a b o c z i j e L e n i n g r a d a s . 175; O. S o ł o w j e w , W i e l i k i j O k t i a b r i j e g o p r o t i w n i k i , M o s k w a 1968, s. 267-269.
m iały p rz y n ie ść m ia stu n ad N ew ą now e su k c e sy o d n iesion e w w a r u n k a c h pokojow ego b u d o w n ictw a .
Z ak o ń czen ie w o jn y d o m o w ej sta n o w iło w d z ie ja c h P io tro g ro d u m o m e n t b ard zo w ażn y, g dyż dop iero te ra z m o żna było p rz y s tą p ić do p o rz ąd k o w an ia p o d staw o w y c h p ro b le m ó w m iasta: ro z w ią z y w a n ia k ło potów aprow izacyjm yoh, z a p e w n ia n ia ty sią c o m ro b o tn ik ó w zn o śn y ch w a ru n k ó w m ieszk an io w y ch , ro z w o ju b u d o w n ic tw a m ieszk anio w ego i p rz e m y słu , ro z b u d o w y sieci k a n a liz a c y jn e j i w od ociąg ow ej, p rz y b li żenia m asom d ó b r k u ltu ra ln y c h itp .
N a jb a rd z ie j p a lą c a b y ła sp ra w a m ieszk an io w a, to zn aczy m ożliw ie szy b k ie p rz e k w a te ro w a n ie z r u d e r i b a ra k ó w fa b ry c z n y c h ty się c y r o d z in ro b o tn ic z y c h i ż o łn iersk ic h . N iep rzy p ad k o w o ty m sp ra w o m n ad an o bieg w k ró tc e po zak o ń czen iu p o w sta n ia zb rojn eg o. J u ż 30 X 1917 r. o p u b lik o w a n y został d o k u m e n t, w m y śl k tó re g o zw o ln ien i zostali od p ła c e n ia czynszu m ieszkaniow ego w szyscy b io rąc y u d ział w w alce z siłam i k o n trre w o lu c y jn y m i oraz p ozostali m ieszk a ń cy m ia sta , k tó ry c h dochód nie p rz e k ra c z a ł 400 ru b li m iesięcznie. In n y d o k u m e n t u p ra w n ia ł o rg an y w ładzy ra d z ie c k ie j do za jm o w a n ia w szy stk ich w o ln y ch pom ieszczeń n a d a ją c y c h się na lo k ale m ieszk a ln e i za lecał tw o rz e n ie k o m ite tó w m ieszk an io w y ch o ra z tzw . sądów m ieszk an io w y ch . W g ru d n iu tego sam ego ro k u w szyscy w łaściciele dom ów zostali p o in fo rm o w a n i o za k az ie .sprzedaży budynlków , a ich d o m y p rz e k a z a n o d o d y sp o zy c ji k o m i te tó w dom ow ych. P a ń stw o p rz e jm o w a ło na w łasn o ść p ałac e p io tro g ro - dzk ie i re z y d e n c je bogaczy, z n a jd u ją c e się b lisk o sto licy . W m ia rę m ożliw ości um ieszczano ta m od ra z u ró ż n e u rz ę d y p ań stw o w e , o rg a n i zacje p arty jn ie i spo łeczne, szkoły, m u zea, do m y d ziecka. D bano o to, by w w irze re w o lu c y jn y c h w y d a rz e ń nie doszło do zniszczenia b ez cen n y c h p a m ią te k ro s y js k ie j a r c h ite k tu ry . W o s ta tn ic h d n ia c h 1917 r. R ad a P io t- ro g ro d zk a w y d a ła odezw ę do m ieszk ań có w m ia sta , b y ch ro n ili pałace i in n e p a m ią tk i h isto ry c z n e . W w e zw an iu ty m m ów iono m . in.: „ C h ro ń cie pom niki, b u d y n k i i d o k u m e n ty , gd y ż sta n o w ią o n e w aszą h isto rię i d u m ę ” . T rz eb a stw ie rd z ić , iż w traikeie re w o lu c ji n ie doszło do znisz czenia h isto ry c z n y c h bud o w li P io tro g ro d u , a i m iasto n ie u cierp iało sp e c ja ln ie . P rz y k ła d o w o w a rto po d ać, iż w In s ty tu c ie S m o ln y m m ia ły sw e sied zib y n a jw y ż s z e o rg a n y w ła d z y ra d z ie c k ie j, tj. R ad a K o m isa rz y L u dow ych, К С R K P (b ) i R a d a P io tro g ro d z k a . P o w y je ż d z ie rz ą d u ra d z ie c kiego do M oskw y S m o ln y pozostał siedzibą R a d y P io tro g ro d z k ie j, a w części m uzeu m . P a ła c Z im o w y p rz ezn a czo n y został n a sied zib ę m u zeu m (dzisiejszy E rm itaż); T w ierd za P ie tro p a w ło w s k a m iała się sta ć M u zeu m R ew o lu cji. Za m u zeu m u zn an o ta k ż e p ałac e m ie jsk ie (M a rm u ro w y , J e ła - gina, p ałac n a W yspie K a m ie n n e j) o raz p o d m iejsk ie p ałac e c a rsk ie w
C a rsk im S iole, P e ta rh o fie , G a tc zy n ie, P a w ło w sk u , ja k ró w n ie ż p r y w a t ne re z y d e n c je z n a jd u ją c e się poza o b rę b e m m ia sta . P a ła c T a u ry d z k i sta l się m ie jsc e m k o n fe re n c ji i z e b ra ń m ie jsk ic h o rg a n iz a c ji p a r ty jn y c h i zaw odow ych.
P o ra z p ie rw sz y 29 sty czn ia 1918 r. R ad a P io tro g ro d z k a ro z p a try w a ła p ro b le m p rz e k w a te ro w a n ia robotnilków do m ieszk a ń n a le ż ą c y c h do bogaczy. W d y s k u s ji w y stą p iły rozb ieżn o ści zd ań co do ko nieczności n aty c h m ia sto w e g o w y w łaszczen ia w łaścicieli dom ów p ry w a tn y c h . P r e z y d e n t m ia sta K a lin in w y p o w ie d ział się za w p ro w a d z e n ie m k o m o rn ego od w łaścicieli, uw ażał n a to m ia s t, iż u p a ń stw o w ie n ie je s t p rzedw czesn e. R ad a za a k c e p to w a ła sta n o w isk o K a lin in a , re k o m e n d u ją c U rzęd o w i M ia sta p o d jęcie b a rd z ie j en e rg iczn y c h k ro k ó w w c e lu p o b ie ra n ia p o d w y ż szonych o p ła t p ien ięż n y ch od w łaścicieli; w p rz y p a d k u za n ie d b a ń w ty m za k re sie b u d y n k i m ia ły być p rz e jm o w a n e na w łasność p a ń stw a . R ó w n o cześnie R ad a p rz y g o to w a ła o d p o w ied n ie zrząd z en ia d o ty czące p rz e sie d le n ia ro b o tn ik ó w . K o n fisk a ta i u p a ń stw o w ie n ie b u d y n k ó w m ieszk a ln y c h p rz y ję ły m aso w y c h a r a k te r w iosną i la te m 1918 r . P ie rw sz e z a rz ą d zenie w te j sp ra w ie do ty czące p rz e ję c ia p rzez p a ń stw o 29 dom ów w y d a n e zostało p rz e z R adę P io tro g ro d z k ą 31 sty c z n ia 1918 r. W lu ty m sk o n fisk o w an o 258 b u d y n k ó w m ieszk a ln y c h , w m a rc u — 400, w k w ie tn iu — 339, w m a ju — 500, w lip cu — 845 dom ów . R ów no cześnie w isto tn y sposób ograniczono m ożliw ości m ieszk a n io w e ro d zin burżuazyjm ych. N a m ocy d e k r e tu o w p ro w a d z e n iu ro b o tn ik ó w i ich ro d z in do m ieszk a ń b u rż u a z ji k a ż d y do ro sły członek ro d z in y b u rż u a - z y jn e j m ógł posiadać je d e n pokój, oprócz tego d o d atk o w y p o k ó j p rz y słu g iw a ł dzieciom . P o zo stałą p o w ierzch n ię re k w iro w a n o , a je j u p rz e d n i u ż y tk o w n ic y zobow iązani b y li do o p uszczenia lo kalu. N a p rz eło m ie m a ja i czerw ca 1918 r. p rz ep ro w a d zo n o sp is b u d y n k ó w m ie sz k a ln y c h pod k ą te m m ożliw ości p rz e k w a te ro w a n ia ta m ro b o tn ik ó w i c z erw o n o g w ar- dzistów . U stalo n o w ów czas, ż e w P io tro g ro d z ie z n a jd u je się 8259 wod n y c h m ieszkań . N a p o trz e b y m ieszk an io w e z a ję to te ż d w a h o te le „S ie- w ie r n a ja ” i „N ew skij P ro s p e k t Dom 99”. M ając ro z ezn a n ie w s y tu a c ji m ieszk an io w ej, C e n tra ln a K o m isja W y konaw cza do s p ra w M ieszkanio w y ch d o k o n ała p rz y d z ia łu m ieszkań. W zw iązk u z ty m g az eta „S ie- w ie rn a ja K o m m u n a ” pisała: „ K la są rz ąd zą cą je s t u n as k la s a rob otnicza. W ładza z n a jd u je się w je j rę k a c h . D om y i m ie sz k a n ia p o w in n y w ięc n ależ eć do k la sy ro b o tn icz ej. K ie d y p ro le ta ria t w y jd aie z s u te re n i z n a j dzie się w lep szy c h w a ru n k a c h , w te d y poczu je się g o spo darzem , a n ie n iew o ln ik iem ży c ia ” 7.
In n e zarzą d zen ia R ad y d o ty c z y ły np. zak azu w yw o żen ia m eb li ze
z w a ln ia n y c h m ieszk a ń poza g ra n ic e P io tro g ro d u . B yło to p o d y k to w a n e chęcią zapo b ieżen ia a k to m sp e k u la c ji, k tó re w ty c h w a ru n k a c h m ia ły m iejsce. M imo ró ż n o ra k ic h w y siłk ó w ze s tro n y w ład z m ia s ta p rz e s ie d le n ia ro b o tn ik ó w nie m ia ły jeszcze c h a ra k te r u m asow ego. W y n ik ało to m. in. z fa k tu , że d u żą ilość gm achów re z e rw o w a n o dla sied zib ró ż n y ch u rzędów . W d zieln icy M o sk iew sk iej np. zab ezp ieczo n y ch b y ło 1100 m ieszk ań , w d zieln icy P io tro g ro d z k ie j — 5500 m ieszk ań . Z b ieg iem ozasu sp ra w y te w y jaśn io n o , a ro b o tn ic y i żo łn ierze o trz y m y w a li coraz w ięk szą ilość lo k ali m ieszk a ln y c h . N a p rz e s trz e n i la t 1918 i 1919 p rzesied lo n o w P io tro g ro d z ie do leipszych m ieszk a ń około 65 ty sięcy ro b o tn ik ó w z ro d z in a m i. B y ł to w a żn y m o m en t d la po lep szen ia w a ru n ków m ieszk a n io w y ch k la sy ro b o tn ic z e j, m a ją c y d u żą w y m o w ę p o lity c z ną, gdyż w ład za ra d z ie c k a re a liz o w a ła w p ra k ty c e h a s ła d o tyczące p o lep szen ia życia m as p ra c u ją c y c h .
N ie od ra z u m ożn a było p rz y s tą p ić do d ziała ń w z a k resie p o rz ą d k o w a n ia m ia sta i b u d o w a n ia n o w y c h do m ó w m ie sz k a ln y c h . A le n a w et w atm osferize w ielkiego n apięcia p o lity czn eg o p o d jęto p ie rw sz e k ro k i m a ją c e n a c e lu w p ro w ad ze n ie n o w y c h ele m e n tó w do a r c h ite k tu ry m iasta. J u ż w m a ju 1920 r. w re z u lta c ie m aso w eg o u d z ia łu m iesz k ań c ó w P io tro g ro d u u p o rz ąd k o w an o te re n P o la M arsow ego, w c e n tru m k tó re g o z n a jd o w a ła się m ogiła u cz estn ik ó w re w o lu c ji. S ym b o liczn e p ły ty g ra n ito w e o d g ra d z a ją c e k w a d ra to w ą p rz e s trz e ń p ro je k to w a ł L ew R u d n iew . A u to re m całości p ra c b y ł Ig o r F om in. Z am ieszczone n a ta b li cach te k s ty A n a to la Ł u n c z a rsk ie g o d o b rz e h a rm o n iz o w a ły z ty m n a s tro jo w y m m iejscem . D a w n a Ł ą k a C a ry c y ń sk a , a p óźn iej z a n ie d b an e P o le M arsow e stało się je d n y m z p ię k n ie jsz y c h p laców P io tro g ro d u .
W 1 9 2 0 r. n a W yspie Kaimieninej o d d an o do -użytku p ierw sze d o m y w czaso w e p rzezn aczo n e d la ro b o tn ik ó w o ra z w y re m o n to w a n o d re w n ia n ą sied zib ę te a tr u . Z te j o k a z ji p rz e d w ja z d e m n a w y sp ę u m iesz czono d re w n ia n ą d e k o ra c y jn ą ta b lic ę p o z o ru ją c ą p ły tę k a m ie n n ą , na k tó re j n ap isan o „ D ecy z ją R a d y P io tro g ro d z k ie j w y sp a ta przezn aczo n a je s t ja k o m iejsce w y p o c zy n k u dla k la sy ro b o tn ic z e j” .
W ażną d a tą w życiu m ia s ta b y ł 26 sty c z n ia 1924 r. Tego dnia, gdy w M oskw ie i na ca ły m te ry to riu m Z SR R o d b y w a ły się u ro czy sto ści pogrzeb o w e z w ią zan e ze śm ie rc ią W ło d zim ierza L en in a , II Z ja z d R ad Z S R R p o d ją ł h isto ry c z n ą u ch w ałę o p rz e m ia n o w a n iu P io tro g ro d u na L e n in g ra d . W u ch w ale pow ied zian e było: „C ze rw o n y P io tro g ró d , to k o le b k a re w o lu c ji p ro le ta ria c k ie j. Z asłu g i ro b o tn ik ó w p io tro g ro d z k ic h d la całego Z w iąz k u S o c ja listy c z n y c h R e p u b lik R ad zieo kich są o lb rzy m ie. W ielkie w y d a rz e n ia p aź d ziern ik o w e 1917 r. d e c y d u ją c e o lo sach n aszej O jcz y zn y m ia ły m iejsce w łaśn ie w P io tro g ro d zie. D z ie sią tk i i se tk i t y sięcy ro b o tn ik ó w p io tro g ro d z k ic h , ja k o p ierw sze p o sz ły w o gień za to w a
rz y sz e m L en in e m i b y ły to p ie rw sz e żelazne sze reg i te j arm ii, p rz y pom ocy k tó re j W łodzim ierz Iljicz zw yciężył b u rż u a z ję . W łaśn ie w P io tro g ro d z ie W ielka R ew o lu cja P ro le ta ria c k a o dnio sła d e c y d u ją c e zw ycię stw o. T u ta j tw o rz y ły się p ierw sze jed n o stk i ro b o tn ic z e j G w a rd ii C zer w onej i tu założona została p o d sta w a pod A rm ię C zerw oną. N i głód ni chłód, ni b lo k ad a, ani też d ziesią tk i in n y c h p rz eszk ó d nie złam a ły d u c h a p ro le ta ria c k ie g o P io tro g ro d u . J a k n ie p o k o n a n a sk a la zach o w y w ał się w ty c h la ta c h C zerw o n y P io tro g ró d , p o z o s ta ją c y do t e j p o ry p ie rw szą tw ie rd z ą w ład zy ra d z ie c k ie j. W łaśnie stą d n a h asło rz u co n e p rzez to w a rz y sz a L en in a w y szły dziesiątiki ro b o tn ik ó w — b u d o w n icz y ch n o w ej R osji, w ie rn y c h w yznaw ców idei L enina. R o zk w it d ziała ln o śc i re w o lu c y jn e j L e n in a ro zpoczął się w P io tro g ro d zie. W m ieście ty m u tw o rz o n y został p ie rw sz y w św iecie rz ą d ro b o tn iczo -ch ło p sk i. B io rąc to w szy stk o pod uw agę II Z ja z d R ad Z w iąz k u S o c ja listy c z n y c h R e p u b lik R ad ziec kich uw aża za całkow icie u za sad n io n y w niosek R a d y P io tro g ro d z k ie j D e le g ató w R obotniczych, C hło p sk ich i Ż o łn iersk ich , p o p ie ra n y w re z o lu c ja c h w szy stk ich fa b ry k i zak ład ó w P io tro g ro d u , d o ty czą cy p rz e m ia n o w a n ia P io tro g ro d u n a L e n in g ra d . N iech aj od te j p o ry to n ajw ięk sz e c e n tru m re w o lu c ji p ro le ta ria o k ie j będzie na zaw sze zw iązan e z im ie n iem n a jw ię k sz e g o z w odzów re w o lu c ji W ło d zim ierza Iijic z a U ljan o w a L e n in a ” 8.
Z te j o k az ji o dbyło się w fa b ry k a c h w iele z e b rań , n a k tó ry c h załogi w y ra ż a ły p o p arcie dla d ec y zji II Z ja z d u R ad n a d a n ia m ia stu n ad N ew ą im ien ia L enina. B yło rz ecz ą c h ra k te ry s ty c z n ą , iż o d po w ied zią n a te n fa k t by ł m asow y zaciąg ro b o tn ik ó w do p a rtii. W 1924 r. w d n iach tzw . lenin o w sk ieg o w ezw ania w stąp iło w L en in g ra d zie do p a r tii ok. 32 t y sięcy n o w y c h członk ów . W w ie lu fa b ry k a c h ro z w in ię to sz e ro k ą k a m p a nię p ro p a g u ją c ą konieczność w z ro stu w y d a jn o śc i p ra cy .
W ty m tru d n y m o k re sie u ru c h a m ia n ia życia go spodarczego m ia sta nie obeszło się n ie ste ty bez k lę sk i pow odzi. N ew a w y stą p iła z b rzeg ów 23 w rz e śn ia 1924 r., p rzy n o sząc w iele zniszczeń. B y ła to d ru g a co do w ielkości pow ódź w h isto rii L e n in g ra d u . W oda za la ła p o n a d połow ę b u d y n k ó w w m ieście, w ty m w iele o d u ż e j w a rto ści h isto ry c z n e j. Z nisz czone zo stały n iem al w szy stk ie d re w n ia n e m o sty. W ielkie zniszczenia z a n o to w an o w u rz ąd ze n ia ch k a n a liz a c y jn y c h i w odociągow ych. U su w a nie szkód trw a ło do p o czątk ó w zim y. W ielu dom ów i c e n n y c h za b y tk ó w a r c h ite k tu r y n ie u dało się ju ż u ra to w a ć ".
K a ta k liz m jeszcze b a rd z ie j p og łęb ił i ta k ju ż tr u d n ą s y tu a c ję gospo d a rc z ą L e n in g ra d u . L iczba ro b o tn ik ó w zm n iejszy ła się p o za k oń czeniu
8 C yt. w g O c z e r k i i s t o r i i L e n i n g r a d a , t. 4, M o sk w a — L e n in g r a d 1964, s. 76. ' T a m ż e, s. 105.
w o jn y do m ow ej w p o ró w n a n iu z 1913 r. p ra w ie trz y k ro tn ie . P rz y k ła dem m ogą być Z a k ła d y P u tilo w s k ie , gdzie w p ie rw s z y c h la ta c h w o jn y św ia to w e j p ra co w ało około 20 ty s. ro b o tn ik ó w , po dczas g d y w 1921 r. ty lk o 5238 ro b o tn ik ó w . O gólna liczb a m ie sz k a ń c ó w m ia s ta z m a la ła z 2420 ty s. w 1917 r . do 720 ty s . w 1920 r. W śród m n ie j św ia d o m y c h ro b o tn ik ó w w s k u te k b ra k ó w a p ro w iz a c y ja y c h i ogólnego zm ęczen ia w y s tą p iły n a s tro je w ro gie do no w ej w ładzy; e se ro w cy i m ien szew icy p ró b o w ali w y k o rz y sty w a ć te n a s tro je do o rg a n iz o w a n ia s tra jk ó w . W m a rc u 1921 r. m iał m ie jsc e b u n t m a ry n a rz y w K ro n sz tad zie.
N ow e n a d z ie je w y w o ła ły w k rę g a c h b u rż u a z y jn y c h d ec y z je X Z ja zd u R K P (b ) z m a rc a 1921 r. o w p ro w a d z e n iu tzw . n ow ej p o lity k i ek ono m iczn e j p rz e w id u ją c e j m ożliw ość dop u szczen ia ele m e n tó w d ro b n o k a p iita- listy c z n y c h do ży cia g ospodarczego. W L e n in g ra d z ie w 1921 r . w y d a n y c h zostało o k . 7 tys. p a te n tó w n a p ro w a d z e n ie p ry w a tn e g o handliu. M o m en tam i, k tó r e m u s ia ły niepokoić, b y ły ta k ż e z ja w isk a bezro b o cia i w y s tę p u ją c e o k reso w o tru d n o ś c i ze z b y te m w y p ro d u k o w a n y c h a rty k u łó w . T e n e g a ty w n e z ja w isk a p rz e ła m y w a n o stopniow o. W z ra sta ła te ż ilość z a tru d n io n y c h w p rz e m y ś le ro b o tn ik ó w : w 1923 r. — 99 ty s., w 1924 r. —• 126 ty s., w 1925 r . — 185 ty s. D użą ro lę w a k ty w iz a c ji śro d o w isk a ro b o tn icz eg o P io tro g ro d u zaczę ły o d g ry w a ć n a r a d y p ro d u k c y jn e , w t r a k cie k tó ry c h o rg a n iz a c je p a r ty jn e w y ja śn ia ły .przyczyny z a istn ia ły c h tru d n o śc i, a ro b o tn ic y w y p o w ia d ali się co do m ożliw ości .podniesienia p ro d u k c ji.
W y m ian a m y śli b y ła w ty m czasie b ard zo p o trz e b n a , p o n iew aż w L e n in g ra d z ie w y s tą p iło w ty c h la ta c h n ieb ez p iecz n e zjaw isk o s z e rz e n ia h a se ł p o d w a ż a ją c y c h g e n e ra ln ą lin ię p a r tii w o d n iesien iu do b u d o w n ic tw a so cjalisty czn eg o . N a czele g ru p y d z ia ła c z y p o p ie ra ją c y c h linię tzw . „n o w ej o p o zy c ji” s ta ł s e k r e ta rz K o m ite tu M iejsk ieg o i G u b e rn ia l- nego W K P(b), p rz e w o d n ic z ą c y R a d y L e n in g ra d z k ie j — G rz eg o rz Z ino- w iew . S ta n o w isk o Z in o w iew a zn alazło p o p a rc ie w śró d d ziałaczy le n in - g ra d zk ich , w ty m ta k ż e w śró d d z ie n n ik a rz y p u b lik u ją c y c h n a łam ac h „ L e n ig ra d z k ie j P r a w d y ”. W o k re sie p o p rz e d z a ją c y m o d b y cie X IV Z ja zdu W K P (b) w g ru d n iu 1925 r. Z inow iew , K ą m ie n ie w i i m ii czło n k o w ie „n o w ej o p o z y c ji” ro z w in ę li sz e ro k ą k a m p a n ię s k ie ro w a n ą p rz eciw k o p ro g ra m o w i s z y b k ie j in d u s tria liz a c ji Z S R R i so c ja listy c z n y c h p rz em ian w ro ln ic tw ie l0.
K la sa ro b o tn ic z a L e n in g ra d u w y p o w ie d ziała się zd e cy d o w an ie p rz e ciw ko sta n o w isk u Z inow iew a. Do M osk w y w y je c h a li d e le g a c i załóg fa b ry c z n y c h , k tó rz y złożyli p ro te s t p rz e c iw k o w y stą p ie n iu Z in o w iew a
10 S. D m i t r i e n k o , Вот'Ьа K P S S z a j e d i n s t w o s w o i c h r i a d o w . O k t i a b r ’ 1917- -1937, M o sk w a 1976, s. 208-212.
re p re z e n tu ją c e g o n a Z jeźd zie bolszew ik ó w leningradzfcich. W te j s y t u acji К С W KP('b) p o stan o w ił w ysłać do L e n in g ra d u g ru p ę czołow ych d ziała czy w celu p rz e p ro w a d z e n ia k a m p a n ii w y ja ś n ia ją c e j i p o p u la ry z u ją c e j p o sta n o w ie n ia X IV Z ja z d u ; S e rg iu sz K irów , K lim e n t W oroszyłow , M ichał K a lin in , A lek sy A n d re je w i inni p rz e z tr z y ty g o d n ie o d b y w a li p a r ty j n e z e b ra n ia w y s tę p u ją c p rz e d załogam i w iększości zak ład ó w L e n in g ra d u . K a m p a n ia o d czy to w a p rz y c z y n iła się do tego, iż w k ró tc e po X IV Z jeź d zie 604 g ru p y p a r ty jn e L e n in g ra d u w y p o w ie d ziały się p rz eciw k o d z ia ła n iu „n o w ej o p o z y c ji” i p o p a rły g e n e ra ln ą lin ię p a rtii. W sto su n k o w o n ied łu g im czasie g ru p a zw olen n ik ó w Z in o w iew a w L e n in g ra d z ie zo stała z d y s k re d y to w a n a i izolow ana. W lu ty m 1926 r. o d b y ła się X X III N a d zw y cz ajn a K o n fe re n c ja P a r t y jn a o rg a n iz a c ji le n in g ra d z - k ie j, k tó r a w y b ra ła n a I s e k r e trz a K o m ite tu L en in g ra d zk ieg o i G u b e r- n ialn eg o S e rg iu sz a K iro w a (1886— 1934).
P od n o w y m k ie ro w n ic tw e m p a r ty jn y m L e n in g ra d s ta w a ł się coraz w ięk szy m c e n tru m k u ltu r a ln y m i g o sp o d arczy m Z SR R . W z ra s ta ły n a k ła d y na ro zw ó j p rz e m y słu : w 1925 r. za in w esto w an o w p rz e m y sł len ig ra d z k i su m ę 27 m in ru b li, w 1926 r. — 51 m in i w 1927 — 98,5 m in ru b li. N ow e suikcesy m ia ły p rz y n ie ść m ia s tu k o le jn e la ta re a liz a c ji p la n ó w pięcio letn ich .
P ow oli, ale sy ste m a ty c z n ie p o jaw iać się zaczęły now e e le m e n ty w a rc h ite k tu rz e L e n in g ra d u . W la ta c h 1924— 1925 b lisk o I n s ty tu tu Sm olnego n a p lacu D y k ta tu r y P r o le ta r ia tu w zn iesio ne z o stały p ro p ile je . A rc h ite k c i W asyl S zczukow i W łodzim ierz G e lfre ic h z a p ro je k to w a li tu w łaściw ie n o w y zespół a rc h ite k to n ic z n y w łąc zając doń p la c i ogród. R ów noleg le do teg o za p ro je k to w a n o d u ż y p a rk , k tó reg o c e n tr a ln a a le ja p ro w a d z iła k u g łó w n em u p o rty k o w i S m oln ego i s to ją c e m u p rz e d n im p o m n ik o w i L enina. P o m n ik w z n iesio n y zo stał w 1927 r. z o k a z ji 10-lecia R ew o lu cji P a ź d z ie rn ik o w e j, a jego a u to ra m i b y li W asy l K o złow i W asy l S zczuko. W p ó źn iejsz y ch la ta c h p o d o b n e p o m n ik i L e n in a w zniesiono w w ielu m ia sta c h ZSRR . O prócz p o m n ik a L e n in a p rz e d S m o ln y m w z n ie siono w ty m sam y m czasie w L e n in g ra d z ie jeszcze in n e p om n ik i: p rz y w ódcy re w o lu c ji p rz e d D w o rcem F in la n d z k im (a u to rz y — S. Je w sie je w , W. S zczuko, W. G e lfre ic h — 1927) O fia r K rw a w e j N ied zieli 1905 r. n* c m e n ta rz u P reo b rażień sk im (a u to rz y — M. M an izer, W . W itm a n __ 1931), W ołodarskiego n a n a b rz e ż u N e w y w d zieln icy S zczem iło w sk a (a u to rzy : M anizer, W itm an — 1925), Je rz e g o P le c h a n o w a p rz y In s ty tu c ie T echno lo g iczn y m (a u to r I. G in z b u rg — 1925).
W la ta c h 1925-1926 p o d ję to p ra c e n ad u p o rz ą d k o w a n ie m c y p li w ysp W a sile w sk ie j i J e ła g in a . N ad zó r a rc h ite k to n ic z n y s p ra w o w a ł L ew Iljin .
\V>spie W asilew skiej p rz e d g m achem G iełd y zap la n o w an o duży sk w e r; n o w y w y g ląd zysk ał ta k ż e fra g m e n t W y spy J e ła g in a p rzez
założenie n a je j c y p lu g ra n ito w y c h n a b rzeż y z p rz y s ta n ią i o b sad z o n y m ziele n ią p lacem .
R ów n o leg le p o d e jm o w a n e b y ły p ra c e n ad u ru c h o m ie n ie m p o rtu oraz w ielu ■zakładów, k tó r e z a s ta ły u szk odzone b ąd ź z a m k n ię te w o k re sie w o jn y d om ow ej. Z n o w y c h b u d o w li z a słu g u je na u w a g ę e le k tro w n ia C zerw o n y P a ź d z ie rn ik —■ je d n a z p ie rw sz y c h re a liz o w a n a w ra m a c h len in o w sk ieg o p la n u e le k tr y fik a c ji R o sji (G O E L R O — 1920 r.)
W ład ze m ia sta z d a w a ły sobie sp ra w ę z w ie lk ic h z a d a ń sto ją c y c h p rz e d n im i w z a k resie b u d o w n ictw a . S ta r y P e te rs b u r g p o siad ał b ow iem w sp an ia łe p ałace, ale ta k ż e o lb rz y m ią ilość dom ów d re w n ia n y c h , ru d e r i b arak ó w , zlo k alizo w an y ch zw łaszcza w d zieln ica ch ro b o tn icz y ch . W p ie rw sz y c h la ta c h w ład zy ra d z ie c k ie j nie było je d n a k m ożliw ości ro z w iąza n ia te j k w e stii. W a rto w szakże zaznaczyć, że ta k ie p ró b y b y ły p o d ejm o w an e , ale bez re z u lta tó w . J e d n ą z p ie rw sz y c h in s ty tu c ji, k tó ra m ia ła k o o rd y n o w a ć d ziałaln o ść w z a k re sie p la n o w a n ia a rc h ite k to n ic z nego było B iu ro do s p ra w U re g u lo w an ia P la n u P io tro g ro d u p o w o łane w 1919 r. P r z y B iu rze u tw o rzo n o nawlet p ra co w n ię, p ow ołano R adę A rty sty c z n ą , ale jego d ziałaln o ść p o zo stała ra c z e j w s fe rz e te o re ty c z n e j. To sam o m ożna pow iedzieć o p o w o ła n y m w 1922 r. N a u k o w y m B iu rze B u d o w n ic tw a M iejskiego. W 1925 r. sp ra w y b u d o w n ic tw a w m ieście p rz e ją ł K o m ite t B u d o w n ic tw a G ospodarczego, a w 1926 r. p o w sta ł s p e c ja ln y p odod dział do sp ra w p la n o w a n ia p rz y G u b e rn ia ln y m O ddziale G o sp o d ark i K o m u n a ln e j.
W ażne znaczenie dla ro z w o ju L e n in g ra d u m iały d e c y z je К С W K P(b) i rz ą d u ra d zieck ieg o z cz erw c a 1931 r. d o ty czą ce p rz e b u d o w y M oskw y i in n y c h m ia st ra d z ie c k ic h o raz u c h w a ła rz ą d u o ro z w o ju L e n in g ra d u z k o ń c a 1931 r. B yło rz ecz ą oczyw istą, że p r io r y te t w fin a n so w a n iu b u d o w n ic tw a m ieszkaniow ego w s k a li całego K r a ju R ad m u si b y ć p rz y z n a n y M oskw ie z ra c ji je j stołecznego c h a ra k te r u i o g rom neg o z a n ie d b an ia ty c h sp ra w w czasach p rz e d w o je n n y c h . N ie m n ie j je d n a k L e n in g ra d o trz y m a ł ta k ż e pow ażn e k w o ty n a ro z w ó j, g łó w n ie b u d o w n ic tw a m ieszkaniow ego. E n erg iczn y , cieszący się d u ż y m a u to ry te te m w śród 1 enin.gradezyików s e k r e ta r z K o m ite tu M iejskiego W K P{b), K iró w , p rz y w iąz y w ał do ty c h s p ra w w ielk ą w agę. A rc h ite k c i o trz y m a li zad an ie u w z g lę d n ia n ia w sw y c h p ro je k ta c h ro z w ią z a ń k o m p lek so w y ch , tzn . chodziło o to, b y w no w y ch d zieln icach p o w sta w a ły ró w n o cześn ie b lok i m ieszk aln e, szk o ły , sk le p y , żłobki, d o m y k u ltu r y . B y ło b y p rz esad ą tw ie rd z e n ie , że w la ta c h trz y d z ie s ty c h w szy stk ie te p o s tu la ty z o stały sp ełn io n e. J e d n a k t e p ie rw sz e d zieln ice ro b o tn ic z e L e n in g ra d u p rz e trw a ły p ró b ę czasu, a m ie s z k a n ia b y ły ta m dość w y god ne. B u d o w ano głów nie w d a w n y c h d zieln ica ch ro b o tn icz y ch : N a rw sk ie j, M os k iew sk iej, N e w sk ie j i w d zieln icy W y b o rsk ie j. P rz y k ła d e m n o w e j za b u
-doiwy m oże b y ć d zieln ica N a rw sk a . J u ż w la ta c h 1925— 1926 p o w sta ły tu c a łk ie m now e ulice: T ra k to ro w a , S e ra fim o w sk a , z a b u d o w an e no w y m i blokam i. W ty m sa m y m czasie w zniesiono nia te re n ie Natowskiej k o m pleks: Dom K u ltu r y im. G orkiego, Dom T ec h n ik a, szkołę p rz y ul. S tr a jk o w ej o ra z b u d y n e k łaźn i p rz y ul. U szak o w sk iej. B u d y n k i t e p ro je k to w a li czołow i a rc h ite k c i L e n in g ra d u : D. K ric z e w s k ij, I. F om in, J. S w irs k ij, L. R u d n ie w , A. N ik o lsk i i A. C hegełło. W in n y ch re jo n a c h L e n in g ra d u zb u d o w an o jeszcze k ilk a dom ów k u ltu ry : im. L en in a, D om K u ltu ry W łó k n iarzy , Dom K u ltu r y im . K iro w a i inne. J a k du żą w agę p rz y w ią zy w ały w ład ze do ro z w o ju b u d o w n ic tw a n ie c h św iad c zy fa k t, iż 3 X II 1931 r. R ada K o m isa rz y L u d o w y c h Z S R R i К С W K P{b) o p u b lik o w a ły sp e c ja ln ą odezw ę do w sz y stk ic h o rg a n iz acji p a rty jn y c h , rad zieck ic h , za w odow ych i k o m so m o lsk io h L e n in g ra d u w z y w a ją c ą je do w y tęż o n ej p ra c y w k ie ru n k u w zm o cn ien ia te m p a b u d o w n ic tw a m ieszkanio w eg o. W ezw anie stw ierd z ało , że tem p o to w p rz y p a d k u L e n in g ra d u nie n ad ąża za szy b k im ro z w o je m p rz e m y s łu i p o trz e b a m i w z a k re sie z a tru d n ie n ia n o w y c h k a d r. D o k u m e n t za p o w iad ał w y d a tk o w a n ie p o w a żn y ch k w o t n a b u d o w ę n o w y c h dom ów i re m o n ty k a p ita ln e . W zak o ń cze n iu s tw ie r dzono, iż w szy stk o to czyni się w ty m celu , b y L e n in g ra d został p rz e k sz ta łc o n y w m ia sto rz ecz y w iście so c ja listy c z n e , z a sp o k a ja ją c e w s z y s t k ie p o trz e b y ro sn ą c e j w ciąż k la s y ro b o tn ic z e j
W istocie, w la ta c h re a liz a c ji pierw szeg o p la n u pięcio letn ieg o (1928— 1932), zw łaszcza w d ru g ie j jego fazie, ro z m a c h b u d o w n ic tw a m ógł im pon ow ać. W la ta c h 1929—'1931 o d d a n o do u ż y tk u ok. 600 ty s. m 2 p o w ierzch n i m ie sz k a ln e j w n o w y c h b lo k a c h i w y re m o n to w a n o ok. 200 ty s. ims m ieszkań. W re z u lta c ie zb u d o w an ia n o w y c h dzielnic m ieszk a n io w y ch zw ięk szy ło się te ry to r iu m L e n in g ra d u . W 1930 r. b y ło o n o p ra w ie tr z y k r o tn ie w iększe n iż w ro k u 1915. O czyw iście d o ty czy to o b sz a ru łączn ie z te re n a m i p o d m iejsk im i, k tó re b y ły w łą czane do L e n in g ra d u w m ia rę p o stę p u n o w e j zab u d o w y . O gólnie rzecz b iorąc, n o w e b u d o w n ictw o teg o o k re s u nie m ogło za ch w y cać n ow oczes nością fo rm y . R ealizu jąc p rz y sp ie szo n e te m p o w zno szenia g m ach ów m ie sz k a ln y c h n ie zaw sze d b an o o w a lo ry e s te ty c z n e n o w y c h osiedli. P rz e w a ż a ły b loki 3-4 p iętro w e , w k tó ry c h a r c h ite k tu rz e w id oczny b y ł w p ły w tzw . s ty lu k o n stru k ty w ic z n e g o . E le m e n ty tego s ty lu w idoczne b y ły te ż w p o je d y n c z y c h g m ach a ch , ta k ic h ja k n p . D om K u ltu r y im . P ie rw sz e j P ię c io la tk i czy g m ach I n s ty tu tu E le k tro te c h n ic z n e g o (1931 r.). P rze ciw k o k o n s tru k ty w iz m o w i w y s tą p ił czołow y a r c h ite k t L e n in g ra d u
11 O c z e r k i i s t o r i i . . . , s. 407 i n.; p a tr z toż: W. N e w s k i j , F 'ielrogr ad za p i a t ’ Het s o w i e t s k o j w l a s t i , M o sk w a — P ie tr o g r a d 1923; L e n i n g r a d i o b ł a s t ’ w 1932 g, L e n in g r a d 1932.
i M oskw y — F o m in , w y p o w ia d a ją c się za s ty le m ra d zieck ie g o k la s y cyzm u.
W n a stę p n y c h la ta c h tem p o b u d o w n ic tw a w L e n in g ra d z ie n ie słab ło, o d w ro tn ie , m o żna m ów ić o d alszy m jego ro z w o ju . W la ta c h 1932— 1935 p rzeznaczono n a ró ż n e fo rm y b u d o w n ictw a o lb rz y m ią su m ę 933 m in ru b li, co oznaczało tr z y k r o tn y w z ro st n a k ła d ó w w p o ró w n a n iu z la ta m i 1928— 1931. W d alszy m ciąg u d o m in o w ała te n d e n c ja b u d o w y n o w y ch dzielnic m ieszk a n io w y ch lo k a liz o w a n y c h p rz y p ro sp e k ta c h : S tra jk o w y m , L eśn y m , K o n d ra tie w sk im i n a te re n ie b y łe j wsi S zczem iło w k i. B yło też re g u łą , iż now e d zielnice b u d o w a n o w n ie w ie lk ie j od leg ło ści od z a k ład ó w p ro d u k c y jn y c h , b y ty m sa m y m oszczędzić ro b o tn ik o m d łu g ich d o ja z d ó w d o p ra cy . N ow e b lo k i b y ły nieco w yższe, a le n ie b u d o w a n o jeszcze w ieżow ców .
W la ta c h d ru g ie j p ię c io la tk i (1933— 1937) odd ano do u ż y tk u w L e n in g ra d z ie dużo g m ach ó w u ży tec zn o ści p u b liczn e j. M ożna tu w y m ien ić g m a c h y r a d re jo n o w y c h (K iro w sk ie j i M oskiew sk iej), D om K u ltu r y im. W sp ó łp ra cy P rz e m y sło w e j, w iele sto łó w ek itp. b u d y n k ó w . T rz e b a też w spom nieć o o d d a n iu do u ż y tk u w ielu n o w y c h ła ź n i i sz p ita li (przy u licy C zajkow skiego, L igow skiej i n a te re n ie by łej w si U d ieln aja ). W śród a rc h ite k tó w w y ró ż n ia li się A. W in o g rad o w , M. D em kow , W. M uno, G. S im onow , B o ry s R u b a n ie n k o , L ew A b ra m ó w , O lg a S usłow a. N ie s te ty i na b u d o w n ic tw ie tego o k re s u zaciążyło ró w n ie ż p rz e św ia d c z e n ie n ie k tó ry c h tw ó rcó w , że now e b u d y n k i nie m u szą po siad ać sp e c ja ln ie w y sz u k a n y c h fo rm a rc h ite k to n ic z n y c h . Te „ u ty lita r n e ” w z g lę d y w p ro w a d z a ły e le m e n ty m o n o to n ii do n o w y c h osiedli, a n a w e t o d d zieln y c h gm achów .
W ażn y m m o m e n te m b y ły p ra c e d ro g o w e, k tó re d o p ro w a d z iły do p o k ry c ia a sfa lte m w ielu n o w y c h ulic. W la ta c h 1932— 1935 położono w L e n in g ra d z ie 1500 ty s . m 2 a sfa ltu , op ró cz teg o po nad 40 u lic i p lacó w o trz y m a ło u tw a rd z o n ą n aw ie rzc h n ię . N ow e e le m e n ty u z y s k i w a ły n a b rz e ż a N ew y, k tó r e o k ład an o b e to n e m i g ra n ite m . W iele w y siłk u w k ład a n o w p ra c e r e k o n s tr u k c y jn e p rz y m o stach . D okończono m. in. m o st D w orcow y n a N ew ie i p rz e b u d o w a n o częściow o m o st N ik o łajew sk i, n a d a ją c m u ró w n o cześn ie im ię l e jtn a n ta S zm id ta . P o w sta ło te ż szereg n o w y c h m ostów , zw łaszcza n a o b sz a ra c h n o w o z a b u d o w an y c h .
P o rz ą d k u ją c te re n L e n in g ra d u d b an o o to, b y m iasto zacho w ało jak n a jw ię k s z ą ilość zieleni. T w orzo no z a te m now e pariki i sk w e ry , p o w ię k sz a ją c p o w ie rz c h n ię zielen i w la ta c h 1934— 1937 o 130 h a. P o ja w iły się n o w e b u lw a r y i m a g istra le : lin ia M e n d e le je w sk a n a W y sp ie W asi lew sk iej, ulice C zajkow skiego, P io tr a Ł a w ro w a i in n e. D uże znaczen ie d la życia k u ltu ra ln e g o m iało w y b u d o w a n ie trz e c h w ie lk ic h kin: G ig a n ta (1936 r.), M osk w y (1939 r.) i S p a rta k a (1939 r.). M ieszk a ń cy L e n in g ra d u
za dow oleni -byli z d u ż e j s a li w id o w isk o w ej k in a G ig an t, m o g ące j pom ieś cić 1400 osób, ale w y ra ż a li się k rytyczm ie o a r c h ite k tu r z e tego g m ach u
p o siad ająceg o zb y t ciężk ą k o n s tru k c ję i z b y tn ią ilość e lem e n tó w d e k o ra c y jn y c h .
W d z ie ja c h L e n in g ra d u w ielk ą ro lę o d e g ra ła d ec y z ja К С W K P(b) i rz ą d u ra d zieck ieg o z 10 liipca 1935 r. d o ty czą ca g e n e ra ln e j p rz e b u d o w y M oskw y. W o p a rc iu o z a w a rte w n ie j d y re k ty w y o p ra c o w a n y został w la ta c h 1935— 1938 g e n e ra ln y p la n ro z w o ju L e n in g ra d u . M iasto m iało ro z ra sta ć się w k ie ru n k u p o łu d n io w y m , p o łu d n io w o -zach o d n im , p o łu d - n iow o -w sch o d n im i w schodnim , dochodząc do b rzeg ó w Z ato k i F iń sk ie j. W p ie rw sz e j k o lejn o ści m ia ły b y ć za b u d o w y w an e te re n y w A w tow ie, S zczem iłow ce, w zd łu ż szosy M osk iew sk iej i re jo n u M ałej O chty . A rc h i te k c i L e n in g ra d u — A n d rz e j Ol, I. F om in, E. L ew inson , G. S im onow i in n i m ieli za db ać o to, b y w y k o rz y s tu ją c w cześn iejsze d ośw iadczen ia w znosić m ieszikania b a rd z ie j fu n k c jo n a ln e , a d zieln ice — ze zróżn ico w a n y m i blokam i. Szczególnego ro z m a c h u n a b ra ło b u d o w n ictw o w r e jo n ie m o skiew sk im , gdzie od 1936 r. p rz y stą p io n o do p ra c n a w ielk ą skalę. W re z u lta c ie p o w sta ła te ż n o w a m a g istra la długości p o n ad 10 k m i szerokości (w je j n o w y m odcink u) 60 m . D użo lud zi i s p rz ę tu za an g ażow ano n a te re n ie A w to w a, gdzie n a p rz e s trz e n i około 32 h e k ta ró w z a p la n o w a n o trz y d zielnice m ieszkanio w e.
W d alszym ciąg u trw a ły p ra c e re n o w a c y jn e n a głó w n ej m a g istra li m ia sta — P ro sp e k c ie N ew sk im i w k ilk u in n y c h p u n k ta c h L e n in g ra d u . P ro s p e k t p o k ry to a sfa lte m (1937 г.), a w iele p laców (m. in. p lac S ienn y) u p o rząd k o w an o , b u rz ąc z n a jd u ją c e się ta m r u d e r y u .
N a la ta p ie rw s z e j i d ru g ie j p ię c io la tk i p rz y p a d a sz y b k i ro z w ó j p rz e m y s łu len in g ra d zk ieg o . P ro b le m y ro z w o ju p rz e m y s łu m ia s ta o m aw ian o n a L e n in g ra d z k ie j O bw odow ej K o n fe re n c ji P a r ty jn e j, k tó r a m iała m iejsce w m a rc u 1929 r. S tw ie rd zo n o w ów czas, że w L e n in g ra d z ie ro z w ija ć się będzie p rz e d e w sz y stk im p rz e m y s ł m e ta lo w y , b u d o w y m aszy n i p rz e m y sł e le k tro te c h n ic z n y ; p rz e w id y w a n o te ż d a ls z y w z ro st p rz e m y słu w łókienniczego. W p la n ie p ięcio letn im zak ła d an o , że g lo b aln a p ro d u k c ja p rz e m y sło w a w k o ń co w ej fazie p ięcio latk i sta n o w ić b ędzie 275% w p o ró w n a n iu z poziom em w ro k u 1927/1928. W p rz em y śle e le k tro te c h n ic z n y m /zakładano jeszcze w ię k sz y w zro st, bo aż o 360%. W zw ią zk u z ty m i za ło żen iam i L e n in g ra d o trz y m a ł po w ażn e k w o ty b ęd ą ce p o d sta w ą do d z ia ła ń in w e s ty c y jn y c h i p ra c re m o n to w y c h . Z a ło ż e n ia p la n u z o sta ły nie ty lk o w y k o n a n e, ale n a w e t p rz ek ro c zo n e. W y p ro d u k o w a n o p o n a d p la n o w ą m a s ę to w a ru o w a rto śc i 20 m in ru b li.
12 W. S z w a r c , L e n i n g r a d . C h u d o é e e t v o i e n n y j a p a m i a t n i k i . O cze rl c, L e n in g ra d 1957, s. 246-262.
U dział p rz e m y słu le n in g ra d z k ie g o w g lo b a ln e j p ro d u k c ji Z S R R w z ró sł z 13,5% w 1928 r . d o 17% w 1931 r. S zczególnie d o b re r e z u lta ty o siągnął p rz e m y sł m e ta lo w y . W 1931 r. p rz e k ro c z y ł on ju ż zad an ia p ie rw sz e j p ię c io la tk i (972,7 m in ru b li, w obec p la n o w a n y c h 720 m in ru b li). P rz e m y s ł e le k tro te c h n ic z n y L e n in g ra d u m iał d a ć w 1932/1933 r. p ro d u k c ję w a rto ści 300 m in ru b li, a ju ż w 1931 r. w y p ro d u k o w a n o za 414,3 m in ru b li. N ie w y k o n a n o n a to m ia s t p la n u w z a k re sie w y k o rz y s ta n ia w łasn y c h zasobów p aliw o w y c h — głów nie to rfu i łu p k ó w p a ln y ch . P rz e m y sł L e n in g ra d u o d eg rał w a żn ą ro lę w p ro c esie re a liz a c ji p ie r w szego p la n u p ięcio letn ieg o w s k a li całego k r a ju . O d d o staw m aszy n i u rz ą d z e ń w y tw a rz a n y c h w L e n in g ra d z ie zależał los w ielu b u d o w li p ięcio latk i. N ad N ew ą k sz ta łc iły się k a d r y fach o w có w d la zak ład ó w w M ag n ito g o rsk u , K u z n ie c k u czy C zelab iń sk u . W la ta c h 1932— 1933 w y jec h ało z L e n in g ra d u do ró ż n y ch re jo n ó w Z w ią z k u R ad zieckiego p o n ad 7 ty s. w y k w a lifik o w a n y c h s p e c ja lis tó w 1S.
N iezależn ie o d su k ce só w p ro d u k c y jn y c h la ta p ie rw sz e j p ięcio latk i p rz y n io sły in n e p o z y ty w n e zm ia n y w życiu sp o łeczn o -g o sp o d arczy m L e n in g ra d u . N iem al zu p e łn ie zlik w id o w an e zostało bezrobocie. B y ł to n ie w ą tp liw y sukces, je ż e li w eźm ie się pod uw agę, że w p aź d ziern ik u 1928 r. le n in g ra d z k a g iełd a p r a c y n o to w a ła ponad 153 ty s. b ez ro b o tn y ch . Ininym osiągnięciem len in g ra d c z y k ó w było p rz e jś c ie 85% ro b o tn ik ó w fa b ry c z n y c h n a 7 -g o d z in n y d z ie ń p ra c y . W y ra ź n ie w z ro sły dochody rodzin ro b o tn icz y ch . P ła c a n o m in a ln a w z ro sła śre d n io z 90 ru b li w 1927/1928 r. do 128 ru b li w I półro czu 1932 r. N iep o k o jące n a to m ia s t b y ły tru d n o śc i a p ro w iz a c y jn e , o d czu w aln e z re s z tą w e w sz y stk ic h o śro d k ach m ie jsk ic h w o k re sie p rz e p ro w a d z a n ia k o le k ty w iz a c ji ro ln ic tw a , g d y doszło do znacznego zm n ie jsz e n ia pogłow ia b y d ła i trz o d y ch lew n ej. W L e n in g ra d z ie w la ta c h 1929— 1930 o b o w ią z y w a ły n o rm y ży w ien iow e, k tó re w p rz y p a d k u ro b o tn ik ó w w y nosiły: 800 g ch leb a i 200 g m ięsa n a dzień, 750 g tłu szcz u i 1,5 kg c u k ru n a m iesiąc. J a k zaw sze w ta k ie j s y tu a c ji p o ja w ia ła się g ru p a ludzi, k tó r a s p e k u lo w a ła n a w o ln y m ry n k u . W ce lu za pob ieżenia działalności s p e k u la n tó w obniżono w sty c z n iu 1930 r. cen y n a a r ty k u ły żyw nościow e. R ów nocześnie w ład z e m ia sta zo rg an izo w a ły sz e ro k ą sieć p u n k tó w ro z d zielczy ch , do k tó ry c h p r z y d zielone b y ły poszczególne ro d z in y ; zw iększono ilo ść sto łó w e k ro b o tn i czych i b u fetó w . ls L e n i n g r a d s k i j e r a b o c z i j e w b o r ’b i e z a s n c y a l i z m 1926-1937, L e n in g r a d 1965, s. 195-235; por. te ż I n d u s t r i a l i z a c y j a s i e w i e r o - z a p a d n o g o r a j o n a w g o d y p i e r w o j p i a t i l e l k i . 1929-1932. D o k u m i e n t y i m a t i e r i a l y , L e n in g r a d 1967; K. S i e r o w , L e n i n g r a d n a z a r i e i n d u s t r i a l i z a c y i , [w :] B y l i i n d u s t r i a n n y j e , s o s ta w ił J. М. B a n i * s z e w s k i , M o sk w a 1973, s. 19-42.
W la ta c h d ru g ie j i trz e c ie j p ięcio latk i ob serw o w ać m o żn a b y ło dalsze te n d e n c je ro z w o jo w e w p rz e m y śle le n in g ra d z k im u . O b ra z u je je tab . 1. T a b e l a 1 W zrost w a r to ś c i p r o d u k c ji p r z e m y s łu L e n in g r a d u w la ta c h 1927— 1936 (w m in rb z 1926/1927 r.) P ro d u k c ja 1927/1928 1936 1932 P r z e m y s ł o g ó łe m 1 686 5 511 10 643 w ty m : śr o d k i sp o ż y c ia 847 3 546 6 734 śr o d k i p r o d u k c ji 83i9 1 965 3 909
F a b ry k i L e n in g ra d u zw ię k szy ły p ro d u k c ję n a e k sp o rt. U rz ąd ze n ia i 'to w a ry z ta k ic h za k ład ó w jak: N ew sk i K o m b in a t C h em iazn y, F a b ry k a im . L en in a, F a b ry k a im. M ark sa , C zerw o n y W yb orżec, C zerw o n y C h e m ik, C zerw o n y M etalow iec tr a f ia ły n a ry n k i ró ż n y c h k ra jó w . R y tm ic z n ie n a ogół w y k o n y w a n o za d a n ia plan o w e. W 1934 r . załogi p o św ięc ały w iele uw ag i k a m p a n ii w y b o rc z e j do zw iązków zaw odow ych. P o d k re ślić n a le ż y znaczen ie pom ocy te c h n ic z n e j za k ła d ó w le n in g ra d z k ic h d la k o ł chozów i sow chozów . T y lk o w 1936 r . n a s p e c ja ln y c h k u rs a c h w L e n in g ra d z ie k sz ta łc iło się 11 ty s. m ech a n ik ó w ro ln ic tw a . W ogóle do s p ra w y w y k sz ta łc e n ia i fach o w o ści k a d r y k ie ro w n ic z e j i ro b o tn ik ó w p rz y w ią z y w a n o co raz w ięk szą w agę. W L e n in g ra d z ie fu n k c jo n o w a ło pięć w y ż sz y ch szk ó ł te c h n ic z n y c h p rz y g o to w u ją c y c h k a d r y in ż y n ie ry jn e . D użą ro lę sp e łn ia ły k u r s y d o k sz ta łc a ją c e . P o d k o n iec 1935 r. w f a b r y k a c h leniingradzikich dużego ro z m a c h u n a b r a ł tzw . r u c h n o w a to rsk i, w y ra ż a ją c y się m . in. n o w y m s y s te m e m o rg a n iz a c ji p ra c y i za rzą d zan ia.
Z ało ż en ia d ru g ieg o p la n u p ięcio letn ieg o z o sta ły w y k o n a n e p rz ez p rz e m y sł le n in g ra d z k i w ciąg u c z te re c h la t i trz e c h m iesięcy (do 1 IV 1937 r.). W p rz y p a d k u p rz e m y s łu m etalo w eg o i e n e rg e ty c z n e g o — p lan został w y k o n a n y do k o ń ca 193Ö r. P rz y k ła d o w o m o żna podać, iż np. w F a b ry c e im . K iro w a w la ta c h 1913—'1936 g lo b aln a p ro d u k c ja w z ro sła 11 ra z y 15.
W la ta c h p o p rz e d z a ją c y c h w y b u c h II w o jn y św ia to w e j w p rz e m y śle le n in g ra d z k im z a tru d n io n y c h b y ło ok. 800 ty s. ro b o tn ik ó w . P o ło w a z n ic h p ra c o w a ła w p rz e m y śle o k rę to w y m , m aszy n o w y m i m e ta lo w y m . P rz e m y s ł le n in g ra d z k i d a w a ł ok. 90% p ro d u k c ji tu r b in i k o tłó w
11 Len in g ra d , i l e n i n g r a d s k a j a o b l a s t ' z a X X l e t s o w i e t s k o j w l a s t i , L e n in g r a d 1937, s. 43-55.
w ysokiego ciśnienia. P o w a ż n ą ro lę o d g ry w a ł ta k ż e p rz e m y sł lek k i, zw łaszcza w łó k ien n icz y i obu w n iczy . P o te n c ja ł p rz e m y s ło w y L e n in g ra d u w zrósł w p o ró w n a n iu z 1913 r. p o n ad d w a n aście ra zy . F a b ry k i L e n in g ra d u d a w a ły w 1940 r . nieco p o n ad 10% c a łe j p ro d u k c ji p rz e m y sło w e j Z w iąz k u R adzieckiego. Z k o ń ce m 1939 r. za p rz e sta n o b u d o w a n ia 'now ych f a b r y k w g ra n ic a c h m ia s ta (z w y ją tk ie m p ie k a rń , pn jetw ó n n i m ięsa itp.) u z y sk u ją c w z ro st p ro d u k c ji p rzez m o d e rn i za cję ju ż Istn ie ją c y c h fa b ry k .
Z k a ż d y m ro k iem w z ra s ta ły w y d a tk i n a g o sp o d ark ę k o m u n a ln ą . W la ta c h 1S29— 1932 w y n io sły o n e 834,4 m in ru b li, w 1933— 1937 — 2192,9 młm ru b li, 1938— 1940 — 1597,7 m in ru b li. N a jw ię k sz y p ro c e n t z ty c h su m p o ch łan ia ło b u d o w n ictw o m ieszk a n io w e, k tó re m ogło się poch w alić p o w a ż n y m d o ro b k iem , gdyż w la ta c h 1923— 1941 w y b u d o w ano w L e n in g ra d z ie 3581 ty s. m 2 p o w ierzch n i m ie sz k a ln e j, 25 b u d y n k ó w dla szk ół w y ższy ch i śre d n ic h , 245 szkół p o d sta w o w y c h , 235 p rz e d szkoli, 18 dom ów k u ltu r y , te a tró w i kin. O koło 400 tys. le n in g ra d czyków o trz y m a ło w ty m o k re sie now e m ieszk a n ia .
W ładze m ia s ta p rz y w ią z y w a ły w ie le w agi do s p ra w y lik w id a c ji a n a lfa b e ty z m u w śró d ro b o tn ik ó w . W 1930 r. załogi 377 f a b r y k p rz y s tą p iły do w sp ó łza w o d n ictw a na ty m o d cin k u . D o ty czyło to zw łaszcza k o b ie t, w śród k tó r y c h p ro c e n t n ie u m ie ją c y c h p isać i c z y ta ć b y ł zn aczn y , np. w p rz e m y śle w łó k ien n icz y m w y n o sił o n w 1931 r . 14,5%, a w p rz e m y ś le p a p ie rn ic z y m — 17,2%. W la ta c h 1931— 1933 w za sa dzie zlik w id o w an o a n a lfa b e ty z m w śró d załóg fa b ry c z n y c h L e n in g ra d u . T e ra z w a żn y m za d an iem sta ło się zdobycie p o d staw o w eg o lu b śre d n ie g o w y k sz ta łc e n ia . W 1935 r . do szk ó ł dla d o ro sły c h zap isało się ok. 60 ty s. osób.
Z k a ż d y m ro k ie m w z ra s ta ła ilość cz y te ln ik ó w w b ib lio te k a c h p u b liczn y c h i p rz y z a k ła d o w y c h . T y lk o w 1936 r. w b ib lio tec e (znanego za k ła d u m etalo w eg o F a b ry k i B a łty c k ie j w ypoży czon o 170 ty s. k siążek. M iesżk ań cy L e n in g ra d u c z y ta li coraz w ięcej p ra sy . T rz e b a stw ie rd z ić , iż w p o ró w n a n iu z la ta m i p ie rw sz e j p ięcio latk i, ilość ty tu łó w g a z e t i czasopism w zro sła b ard zo w y ra źn ie: 1927 — 44, 1929 — 140, 1935 — 248. L iczby te o b e jm u ją ta k ż e liczn e g a z e ty i g a z e tk i fa b ry c z n e “ .
L e n in g ra d b y ł w o k re sie m ię d z y w o je n n y m d u ż y m o śro d k iem n a u k o w y m i k u ltu ra ln y m . D ziałało tu 60 szkół w yższych , około 100 in s ty tu tó w n a u k o w o -b a d a w c z y c h i placó w ek A k a d em ii N a u k (siedzibę A k a d em ii p rz en iesio n o do M oskw y w 1937 r.), 28 te a tró w , 43 m u zea, k ilk a d ziesią t k in . P o R e w o lu c ji P a ź d z ie rn ik o w e j d o k o n y w a ły się w ży ciu k u ltu r a ln y m L e n in g ra d u isto tn e p rz e o b ra ż e n ia . K u ltu r a i n a u k a zo stały
p rz y b liż a n e m asom ro b o tn icz y m , a m łodzież ro b o tn ic z a i ch ło p sk a m ogła te ra z bez p rz e sz k ó d p o d ejm o w ać n a u k ę n a s tu d ia c h w yższych . P rz y ogó ln y m w zroście liczby s tu d e n tó w w L e n in g ra d z ie (w ro k u akad. 1928/1929 — 37,5 tys.; 1932/1933 — 79,9 ty.s.) p ro q a n t s tu d e n tó w pocho d zen ia ro b o tn iczeg o w zrósł z 32,5 do 56,2. K a n d y d a c i n a s tu d ia w y w o d zący się ze śro d o w isk a ro b o tn icz eg o i chłopskieg o p rz y g o to w y w a n i byli sy ste m e m p rz y śp ie szo n y ch k u rsó w (tzw . ro b o c z ije fa k u ltie ty ) ‘7.
P rz e o b ra ż e n ia k u ltu r a ln e d o k o n y w a n e b y ły w tru d n y c h w a ru n k a c h , gd y ż w k rę g a c h in te lig e n c k ic h n ie b ra k ło p rz e c iw n ik ó w d o k o n u ją c e j się r e w o lu c ji (k u ltu raln e j. T ak b y ło np. na U n iw e rsy te c ie L e n in g ra d z k im , w n ie k tó ry c h k rę g a c h lite ra c k ic h , d z ie n n ik a rsk ic h . W a żn y m m o m en tem w ro z w o ju n a u k h u m a n isty c z n y c h b y ła p o p u la ry z a c ja m a rk siz m u . Isto tn ą ro lę o d eg rało na ty m o d cin k u T o w a rzy stw o N a u k o w e M a rk si stó w p o w o łan e p rz y U n iw e rsy te c ie P io tro g ro d z k im w g ru d n iu 1919 r. W 1932 r. p rz e p ro w a d z o n a zo stała re fo rm a s t r u k t u r y szkół w yższych. U stanow iono 1-osobow e k iero w n ic tw o p lacó w ek i o rg a n iz a c ji n au czan ia. P o n o w n ie p o w o łan e z o stały do życia w y d ziały . L ik w id a c ji u le g ła m eto d a tzw . b ry g a d o la b o ra to ry jn a , a w y k ła d s ta ł się p on o w n ie p o d staw o w y m e le m e n te m n au czan ia. U stalono , że w ro k u a k a d e m ic k im b ę d ą d w ie sesje e g z am in acy jn e; w pro w ad zo n o p ra c e dyplom o w e. W sz y stk o to s p rz y ja ło p o d n o szen iu ra n g i w yższych uczelni, u m a c n ia n iu o rg a n iz a c ji p a r ty jn y c h i k a m so m o lsk ic h uczelni.
W ży ciu lite ra c k im L e n in g ra d u zacho d ziły ta k ż e p o w ażn e w y d a rz e nia. P rz e z p ew ie n czas po w y je ź d z ie rz ą d u ra d zieck ie g o do M oskw y m ia sto n a d N ew ą zach o w y w ało p ozycję c e n tru m lite r a tu r y . Z aczęły u k azy w ać się now e czasopism a lite ra c k ie , ta k ie ja k n p . „W ie stn ik L ite r a t u r y ” (1919— 1922), „L a to p is D om u L ite ra tó w ” (1921— 1922). W P io tr o g ro d z ie to czy ły się ożyw ione d y s k u sje d o ty czą ce k s z ta łtu i ro li lite r a tu r y w w a ru n k a c h b u d o w n ic tw a now ego u s tro ju . D y sk u s je lite ra c k ie to c z y ły się w k a w ia rn ia c h i d o m ach p ry w a tn y c h . M ieszk ali i tw o rz y li w P io tro g ro d z ie w p ie rw sz y m o k re sie po re w o lu c ji M ak sy m G orki, A le k sa n d e r B łok, W łodzim ierz M ajak o w sk i, S e rg iu sz Je sie n in . S to p n io wo je d n a k n a jb a rd z ie j z n a n i poeci i p isa rz e w y je ż d ż a li do M oskw y. W L e n in g ra d z ie n a to m ia s t p o ja w iła się g ru p a m ło d y ch tw ó rcó w : O lga F orsz, A lek sy C zapygin, W ieczesław S zyszkow , M ichał P risz w in , J e r z y G e rm an .
W la ta c h trz y d z ie s ty c h d ziałało k ilk a g ru p lite ra c k ic h n a le ż ą cy ch do L eningradzikiej A so c ja c ji P is a rz y P ro le ta ria c k ic h (L A PP ). Ś ro d o w isk o to w y d aw ało g az etę „N a p o s te ru n k u ” i m iesięcz n ik „ L e n in
17 O c z e r k i p o i s t o r i i L e n i n g r a d s k o g o U n i w i c r s i t i e t a , t. 3, L e n in g r a d 1976, s. 85; I s l o r i j a r u b o c z ic h , . . , <t. 2, s. 261.
