Zarys japońsko-rosyjskich stosunków gospodarczych w latach 1992-2005

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 779. 2008. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Robert Jakimowicz Katedra Nauk Politycznych. Zarys japoƒsko-rosyjskich stosunków gospodarczych w latach 1992–2005 Po upadku Związku Radzieckiego w grudniu 1991 r., Federacja Rosyjska jako niezawisłe państwo uznała się za sukcesora ZSRR, przejmując tym samym wszelkie jego zobowiązania, w tym deklarację październikową z 1956 r. Deklaracja ta, regulująca spór terytorialny między Związkiem Radzieckim (Rosją) i Japonią, nie była i nie jest w pełni satysfakcjonująca dla kolejnych rządów japońskich. Dlatego po dzień dzisiejszy nie został podpisany traktat pokojowy między obu krajami1. Niewątpliwie istnienie tego sporu miało negatywny wpływ na japońsko-radzieckie stosunki gospodarcze. W okresie istnienia państwa radzieckiego inną przeszkodą, nie mniej istotną, na drodze do osiągnięcia satysfakcjonującego poziomu stosunków handlowych i gospodarczych obu krajów był odmienny charakter ustroju politycznego i gospodarczego obu państw: realny socjalizm i gospodarka planowa w Związku Radzieckim oraz ustrój demokracji parlamentarnej i gospodarka rynkowa w Japonii. W 1988 r. wartość japońsko-radzieckich obrotów handlowych. 1 W deklaracji październikowej ustalono, że po podpisaniu i ratyfikowaniu traktatu pokojowego wyspa Shikotan i grupa wysp Habomai zostaną przekazane Japonii. Natomiast stanowisko kolejnych rządów japońskich było takie, że poza tymi wyspami powinny być także zwrócone wyspy Etorofu i Kunashiri. Bliżej na temat sporu terytorialnego dotyczącego czterech Wysp Kurylskich zob. Sovmestnaja Deklaracja Sojuza Sovetskich Socjalisticzeskich Respublik i Japonii – Moskva 19 oktjabrja 1956 goda [w:] „Novoje Vremja” (Vkladka – Dokumenty) z 25.10.1956 r.; R. Jakimowicz, Japońsko-radziecki spór terytorialny, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 358, Kraków 1992, s. 19–35; R. Jakimowicz, Stanowisko ZSRR w sporze terytorialnym z Japonią (1945–1991) Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 424, Kraków 1994, s. 51–67; R. Jakimowicz, Japońsko-rosyjski spór terytorialny po upadku Związku Radzieckiego, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 548, Kraków 2000, s. 33–45..

(2) 66. Robert Jakimowicz. osiągnęła 5 mld 900 mln USD (japoński eksport wyniósł 3,2 mld USD, a import towarów radzieckich – 2,7 mld USD). Tym samym wartość obrotów handlowych za rok 1988 przekroczyła najlepszy wynik za rok 1982 (5 mld 213 mln USD). Niemniej udział Związku Radzieckiego w handlu zagranicznym Japonii był niski i wyniósł 1,5%. Podobnie niski był udział Japonii w handlu zagranicznym Związku Radzieckiego, który osiągnął zaledwie 2% za rok 19882. Dla porównania warto wspomnieć, że wartość obrotów handlowych między Japonią i ChRL za lata 1982 i 1988 wyniosła odpowiednio 8 mld 838 mln USD i 19 mld 347 mln USD3. W drugim przypadku wartość japońsko-chińskich obrotów handlowych przekroczyła 3,5-krotnie wartość dostaw handlowych japońsko-radzieckich. Rozpad ZSRR i dążenie Rosji do konsekwentnego budowania gospodarki rynkowej usunęło tę poważną przeszkodę stojącą na drodze do intensyfikacji rosyjsko-japońskich stosunków handlowych i gospodarczych. Pozostał tylko jeden problem – nierozwiązany spór terytorialny. Należy jednak postawić pytanie, czy na poziom stosunków handlowych i gospodarczych między Rosją i Japonią spór terytorialny wpływał nadal negatywnie. A jeśli tak, czy poza nim były jeszcze inne czynniki, które miały taki wpływ? Czy wobec tego obie strony mogą osiągnąć w perspektywie satysfakcjonujący poziom rozwoju? Rozwój japońsko-rosyjskich stosunków handlowych i gospodarczych w omawianym okresie przebiegał na różnych płaszczyznach4: – obustronne stosunki handlowe, – japońskie inwestycje, – współpraca na polu energetycznym, – współpraca w dziedzinie ochrony środowiska, nauki i technologii, energii nuklearnej, przestrzeni kosmicznej, transportu i turystyki, – pomoc technologiczna udzielana Rosji przez ośrodki japońskie. Wartość obrotów handlowych obu państw w latach 90. była niewielka. W 1992 r. wyniosła 3 mld 481 mln USD, aby osiągnąć swoje apogeum w 1995 r., tj. 6 mld 922 mln USD, a następnie zaczęła spadać. W 1998 r. wartość wolumenu handlowego pomiędzy Japonią i Rosją wyniosła w przybliżeniu 3 mld 876 mln USD, tj. mniej niż 1% wolumenu całkowitego handlu Japonii. W tym roku import z Rosji do Japonii spadł o 27%, podczas gdy eksport z Japonii do Rosji spadł zaledwie o 4%. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy był kryzys gospodarczy Rosji, który 2 R. Jakimowicz, Zarys japońsko-radzieckich stosunków gospodarczych w latach 1946–1989, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 399, Kraków 1993, s. 56, 61. 3 R. Jakimowicz, Stosunki japońsko-chińskie w latach 1949–2002. Aspekty polityczne i gospodarcze, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2004, s. 142, 144. 4 Diplomatic Bluebook 2004 [w:] Japan-Russia Relations, November 2005, http://www.mofa. go.jp/region/europe/russia/index.html, 12.06.2005, s. 104..

(3) Zarys japońsko-rosyjskich stosunków…. 67. wybuchł w sierpniu 1998 r.5 Dla porównania należy zaznaczyć, że wartość wolumenu handlowego między Japonią i ChRL w 1998 r. wyniosła 57 mld 261 mln USD, czyli była prawie 15-krotnie większa od japońsko-rosyjskiej. Mimo tak dramatycznej sytuacji rząd japoński nadal był zainteresowany poprawą stosunków handlowych i gospodarczych z Rosją. Wyrazem tego zainteresowania stało się forum konsultacyjne pod nazwą Japońsko-Rosyjska Komisja Międzyrządowa do spraw Handlu i Kwestii Gospodarczych, któremu przewodniczy minister spraw zagranicznych Japonii i pierwszy zastępca premiera Rosji. Komisji powierzono prowadzenie wszechstronnej wymiany opinii związanych ze wszystkimi problemami dotyczącymi stosunków handlowych i gospodarczych pomiędzy obu krajami6. Do spotkań Komisji doszło m.in. we wrześniu 1999 r. w Tokio, w marcu 1997 r. i w marcu 1999 r. w Jużno-Sachalińsku. W drugim przypadku odbyło się spotkanie Podkomitetu Komisji do spraw Dalekowschodniego Regionu Rosji równolegle z odbywającymi się konferencjami gospodarczymi między sektorami prywatnymi z obu krajów7. Tabela 1. Handel japońsko-rosyjski w latach 1992–2005 (w mln USD) Rok. Japoński eksport. Japoński import. Obroty wzajemne. 1992. 1079. 2402. 3481. Bilans –1323. 1993. 1508. 2777. 4285. –1269. 1994. 1167. 3481. 4648. –2314. 1995. 1170. 4752. 5922. –3582. 1996. 1022. 3922. 4944. –2900. 1997. 1009. 3998. 4997. –2989. 1998. 970. 2506. 3876. –1536. 1999. 483. 3767. 4250. –3284. 2000. 570. 4554. 5124. –3984. 2001. 715. 3854. 4569. –3139. 2002. 944. 3276. 4220. –2332. 2003. 1770. 4235. 6005. –2465. 2004. 3157. 5693. 8850. –2536. 2005 I kwartał. 2986. 4467. 7453. –1481. Źródło: Direction of Trade Statistics Yearbook, International Monetary Found, Washington, Annual 1997, 2002, 2005, s. 271, 279, 277; Quarterly 2006, s. 204. 5 The Economic Relationship between Japan and Russia [w:] Japanʼs Assistance Programs for Russia, http://www.mofa.go.jp/region/europe/russia/assistance/index.html, 15.12.2005, s. 1. 6 Ibidem, s. 2. 7 Ibidem..

(4) 68. Robert Jakimowicz. Jeszcze w lipcu 1997 r. japoński premier opracował, znaną jako „trzy zasady Hashimoto wobec Rosji”, politykę opartą na „zaufaniu”, „wzajemnych korzyściach” i „długoterminowej perspektywie”. Niewątpliwie nowa linia wobec Rosji sprzyjała wzajemnym stosunkom handlowym i gospodarczym. Legła ona u podstaw „planu Jelcyna-Hashimoto”, nakreślonego w listopadzie 1997 r. w Krasnojarsku, w trakcie spotkania prezydenta Rosji i premiera Japonii. W tym samym miesiącu pojawił się kolejny pozytywny akcent, skuteczne wsparcie Rosji przez Japonię, która została uznana jako oficjalny członek APEC8. Strona rosyjska wysoko oceniła wpływ partnera japońskiego. We wrześniu 2000 r. prezydent Władimir Putin złożył swoją pierwszą wizytę w Japonii, podczas której podpisał program dotyczący pogłębiania współpracy handlowo-gospodarczej. W czerwcu kolejnego roku delegacja około 200 biznesmenów japońskich z Keidanren (Japońskiej Organizacji Federacji Gospodarczych) przybyła do Rosji i odbyła m.in. rozmowy z prezydentem Putinem9. Równolegle rozwojowi stosunków gospodarczych i uregulowaniu nierozwiązanych problemów sprzyjała działalność rosyjsko-japońskiej komisji międzyrządowej do spraw handlowo-gospodarczych. Ponadto systematycznie organizowane były dwustronne kontakty między przedstawicielami kręgów handlowych, w szczególności regularnie odbywały się posiedzenia komitetów rosyjsko-japońskiego i japońsko-rosyjskiego do spraw współpracy gospodarczej10. Również na podstawie dwustronnych porozumień realizowana była wzajemnie korzystna współpraca w dziedzinie rybołówstwa. Od stycznia 2002 r. aktywnie prowadzone są konsultacje rosyjsko-japońskie w sprawie walki z bezprawnym łowiectwem (rybactwem) i kontrabandą produktów morskich11. Natomiast w styczniu 2003 r., podczas pierwszej wizyty premiera Junichiro Koizumiego w Rosji obie strony podpisały plan działania dotyczący kolejnych kroków związanych z rozwojem więzi gospodarczych12. Jednak udział Rosji w całościowym handlu Japonii nadal jest bardzo niski, gdyż wynosi zaledwie ponad 1%, a Rosja jako jej partner handlowy znajduje się na osiemnastym miejscu, m.in. za takimi krajami jak Malezja, Tajlandia czy Indonezja13. 8 Shigeki Hakamada, Japanese-Russian Relations in 1997–1999: The Struggle against Illusions [w:] Japan and Russia. The Tortuous Path to Normalization, 1949–1999, red. G. Rozman, St. Martinʼs Press, New York 2000, s. 250. 9 M.A. Smith, Russo-Japanese Relations, Conflict Studies Research Centre, Defence Academy of the United Kingdom, October 2003, F84, s. 10. 10 Rossijsko-japonskij plan dejstwij, „Problemy Dalniego Wostoka” 2003, nr 2, s. 13. 11 Ibidem, s. 14. 12 W. Pawljatenko, Locmanskaja karta rossijsko-japonskich otnoszenij, „Problemy Dalniego Wostoka” 2003, nr 2, s. 22. 13 M.A. Smith, op. cit., s. 9..

(5) Zarys japońsko-rosyjskich stosunków…. 69. Ogólnie, mimo istniejącej sytuacji, z obu stron dokonywane były systematyczne wysiłki rozszerzające plan oparty na siedmiu następujących filarach14: – inicjatywa współpracy inwestycyjnej, – promowanie integracji gospodarki Rosji z międzynarodowym systemem gospodarczym, – poszerzanie poparcia dla reform, – współpraca z planami szkoleń menedżerów biznesu i pracowników publicznych, – umacnianie dialogu na temat energii, – współpraca na rzecz pokojowego wykorzystania energii atomowej, – współpraca w wysiłkach w przestrzeni kosmicznej. W 2003 r. wolumen handlowy wzrósł o 31,3% w stosunku do roku poprzedniego (wartość eksportu do Rosji wzrosła 72% w porównaniu z poprzednim rokiem)15. Jeśli chodzi o strukturę eksportową, to głównymi japońskimi towarami eksportowanymi do Rosji były produkty przemysłowe, takie jak: urządzenia mechaniczne, wyposażenie komunikacyjne i sprzęt gospodarstwa domowego. Natomiast głównymi rosyjskimi towarami eksportowanymi do Japonii były ryby, drewno, węgiel i produkty aluminiowe16. Z okazji wizyty premiera Kasjanowa w Japonii w grudniu 2003 r. zostało przyjęte memorandum dotyczące założenia Japońsko-Rosyjskiej Organizacji Promocji Handlu i Inwestycji po kwietniu 2004 r.17 Należy w tym miejscu wspomnieć, że Japonia w pełni poparła integrację Rosji z systemem światowej gospodarki, w tym przyłączenie się Rosji do działalności Światowej Organizacji Handlu18. Ponadto przyjęła z zadowoleniem zamiar dołączenia się rosyjskiego partnera do działalności Forum „Spotkań Azja-Europa” (ASEM). Prawdopodobnie m.in. z tych powodów Rosja obiecała Japonii wsparcie jej kandydatury na stałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ19. Rok 2004 zaznaczył się znacznym wzrostem wartości wzajemnych obrotów handlowych, który wyniósł 8 mld 850 mln USD (w poprzednim roku 6 mld 5 mln USD). Na ten znaczny wzrost, według biznesmenów japońskich, miał wpływ przede wszystkim stały wzrost rosyjskiej gospodarki i warunkujący go boom indywidualnej konsumpcji w Rosji, a także zauważalne uzdrowienie sytuacji w gospo14. The Economic Relationship between…, s. 2. Diplomatic Bluebook 2004…, s. 106. 16 M.A. Smith, op. cit., s. 9. 17 Diplomatic Bluebook 2004…, s. 106–107. 18 Sovmestnoe zajavlenie Prezidenta Rossijskoj Federacii I Premierʼ-ministra Japonii o prinjatii Rossijsko-japonskogo plana dejstvij, Dokumenty, „Problemy Dalniego Wostoka” 2003, nr 2, s. 7. 19 Rossijsko-japonskij plan dejstwij, „Problemy Dalniego Wostoka” 2003, nr 2, s. 12. 15.

(6) Robert Jakimowicz. 70. darce Japonii 20. Niemniej ten dobry wynik w japońsko-rosyjskich obrotach handlowych wygląda niezwykle skromnie w porównaniu z wartością japońsko-chińskich obrotów handlowych z tego samego roku, które wyniosły, jak pokazuje tabela 2, 168 mld 252 mln USD (wartość obrotów japońsko-amerykańskich była największa, gdyż wyniosła 192 mld 211 mln USD). Z jednej strony Japonia była więc w 2004 r. trzecim największym rynkiem eksportowym dla Chin, z drugiej strony Chiny stanowią drugi największy eksportowy rynek dla Japonii21. Jednak ta najwyższa wartość obrotów japońsko-rosyjskich w historii wzajemnych stosunków, jaka została osiągnięta w 2004 r., prawdopodobnie zostanie przekroczona w 2005 r. Już za pierwszy kwartał tego roku, jak pokazuje tabela 2, osiągnęła ona poziom 7 mld 453 mln USD. Tabela 2. Wartość wzajemnych obrotów w handlu japońsko-chińskim i japońsko-amerykańskim w latach 1992–2005 (w mln USD) Japońsko-chińskie obroty handlowe. Japońsko-amerykańskie obroty handlowe. 1992. 28 669. 149 409. 1993. 38 004. 162 841. 1994. 46 256. 181 760. 1995. 57 856. 197 914. 1996. 62 232. 195 071. 1997. 63 519. 194 358. Rok. 1998. 57 261. 187 235. 1999. 66 520. 197 724. 2000. 85 512. 216 523. 2001. 88 728. 190 414. 2002. 101 750. 178 787. 2003. 133 039. 177 275. 2004. 168 252. 192 211. 2005 I kwartał. 78 899. 146 854. Źródło: Direction of Trade Statistics Yearbook, International Monetary Found, Washington, Annual 1997, 2002, 2005, s. 270, 278, 276–277; Quarterly 2006, s. 203–204.. 20 M. Gałuzin, Rossija–Japonija. Razbjazok poka nie najdieno, „Meżdunarodnaja Żizn” 2005, nr 5, s. 87. 21 Sino-Japanese Ties: Focus on Economic Cooperation, „Beijing Review” 2005, June 2, s. 18–19..

(7) Zarys japońsko-rosyjskich stosunków…. 71. We wrześniu 2005 r. premier Koizumi i prezydent Władimir Putin podpisali w Tokio „Program na rzecz pogłębiania stosunków handlowych i gospodarczych między Japonią i Rosją”, który jest rozszerzeniem i kontynuacją wcześniejszego „planu Jelcyna-Hashimoto”22. Niewątpliwie duże znaczenie dla Rosji w omawianym okresie miała sprawa przyciągnięcia japońskich inwestycji bezpośrednich i technologii na rosyjski Daleki Wschód i Syberię. Kwestia ta znalazła się wśród pięciu celów polityki zagranicznej nakreślonej w 1996 r. przez ministra spraw zagranicznych Jewgienija Primakowa23. W październiku 1998 r. zostało podpisane „Japońsko-rosyjskie porozumienie odnośnie do promocji i ochrony inwestycji”, w czasie oficjalnej wizyty japońskiego premiera Obuchiego w Rosji. Weszło ono w życie w maju 2000 r.24 W 2000 r. wartość japońskich inwestycji w Rosji wyniosła 372 mln USD, co oznaczało, że Japonia jest dziesiątym z kolei największym inwestorem w Rosji. Stanowiły one łącznie jedynie 1,1% wszystkich zagranicznych inwestycji w Rosji25. W 2002 r. japońskie inwestycje bezpośrednie w Rosji wyniosły 2,7 mld jenów, tj. dużo więcej niż w poprzednim roku (400 milionów jenów)26. Jednak wartość ich była dość skromna. Dla porównania wysokość japońskich nakładów gospodarczych w Chinach, w 30 000 projektów wyniosła na koniec października 2004 r. 65 mld USD. Dzięki inwestycjom Japonii, bezpośrednio lub pośrednio, w przedsiębiorstwach w Chinach zatrudniono 9,2 mln ludzi. W 2004 r. przedsiębiorstwa te zapłaciły podatki w wysokości 49 mld yuanów (5,9 mld USD)27. Natomiast inwestycje chińskie w Japonii w 2002 r. wyniosły 100 mln USD. Przy czym gospodarcza siła Chin wzrosła w stosunku do japońskiej. O ile na początku lat 90. stosunek ten wynosił 1 do 10, o tyle w 2004 r. wyniósł 1 do 328. Na polu współpracy energetycznej, w maju 1993 r., została podjęta decyzja o zainwestowaniu około 10 mld USD w projekt Sachalin-2 (drugą fazę) i związaną z nim infrastrukturę. Natomiast, co się tyczy projektu rurociągu pacyficznego, rozpoczęte zostały konsultacje między ekspertami obu krajów. Skupili się oni na trzech polach: poszukiwania i eksploatacji złóż we wschodniej Syberii, możliwości budowy rurociągu oraz jego sfinansowania29. Jeśli chodzi o rosyjski 22. The Economic Relationship between…, s. 2. K. Sarkisov, Russo-Japanese Relations after Yeltinʼs Reelection in 1996 [w:] Japan and Russia. The Tortuous Path to Normalization, 1949–1999, red. G. Rozman, St. Martinʼs Press, New York 2000, s. 226. 24 The Economic Relationship between…, s. 2. 25 M.A. Smith, op. cit., s. 9. 26 Diplomatic Bluebook 2004…, s. 106. 27 Sino-Japanese Ties: Focus on…, s. 18–19. 28 Ibidem. 29 Diplomatic Bluebook 2004…, s. 107. 23.

(8) 72. Robert Jakimowicz. gaz ziemny, którego zasoby są największe na świecie, docelowo zamierza się go eksportować od 60 do 65 mld metrów sześciennych rocznie. Ponadto Rosja bierze pod uwagę rozwój międzynarodowej współpracy energetycznej przez realizację tzw. mostów energii elektrycznej, które dałyby możliwość eksportowania energii w ilości 60 mld kilowatogodzin rocznie. W sumie przewidziano trzy takie mosty: południowa Jakucja–Sachalin–Japonia, wschodnia Syberia–Chiny i Primorski Kraj–KRL-D–Republika Korei30. W ramach pierwszego bajkalskiego forum energetycznego w Irkucku zostały pozytywnie ocenione i podtrzymane idee o wspólnym wypracowaniu koncepcji zagospodarowania zasobów energetycznych Syberii i Dalekiego Wschodu z udziałem Rosji, Chin, Japonii i innych krajów31. Dnia 31 grudnia 2004 r. rosyjski premier Michaił Fradkow zatwierdził plan rurociągu naftowego Taishet–Nachodka, oświadczając, że roczna przepustowość wschodniosyberyjsko-pacyficznego systemu rurociągów ostatecznie osiągnie 80 mln ton. Rurociąg będzie przebiegał od Taishetu, przez Kazachinskoye, Tynda, Skovorodino, Chabarowsk, do terminalu w Zatoce Pierievoznaja (Perevoznaya) w porcie Nachodka, przechodząc przez rosyjski Irkuck, Czitę, Amur, regiony Buriacki i Primorja32. Japonia była i jest zainteresowana rurociągiem ropy naftowej, który dotarłby do wybrzeża Pacyfiku. Zainteresowanie to wypływa z faktu, że jest ona drugim największym na świecie konsumentem ropy naftowej, który spala 260 mln ton ropy naftowej rocznie, Rosja zaś posiada szóste co do wielkości złoża ropy naftowej na świecie. W blisko 99% jest ona importowana przez Japonię. Obecnie kraj ten 85% ropy naftowej importuje ze Środkowego Wschodu. Oszacowane koszty budowy rurociągu naftowego ze wschodniej Syberii do Nachodki mogą osiągnąć 11–12 mld USD. Japonia obiecała, według doniesień prasy rosyjskiej, przeznaczyć 14 mld USD na sfinansowanie rurociągu, na inwestycje w projekty ropy naftowej i gazu Sachalin-1 i Sachalin-233. W projekt Sachalin-1 zaangażowało się japońskie konsorcjum Sodeco, a Mitsui i Mitsubishi stały się uczestnikami w projekcie Sachalin-234. Ponadto zainteresowanie strony japońskiej rosyjskim rurociągiem ropy naftowej związane było ze wzrostem międzynarodowych cen ropy naftowej 30 P. Minakir, E. Dewaewa, Rosijskij Dalʼnij Wostok i Zabajkalʼe: programa meżdunarodnogo ekonomiczeskogo sotrudniczestwa, „Problemy Dalniego Wostoka” 2002, nr 1, s. 79. 31 M. Titarenko, Ewrazijstwo: rossijsko-japonskie i rossijsko-kitajskie otnoszenija, „Problemy Dalniego Wostoka” 2002, nr 1, s. 7. 32 Ding Ying, Russia Gets Mileage with Oil Diplomacy. After Years of Deliberation, Moscow Finally Declares Its Oil Pipeline Plan, „Beijing Review” 2005, February 3, s. 14. 33 Ibidem. 34 M.A. Smith, op. cit., s. 10..

(9) Zarys japońsko-rosyjskich stosunków…. 73. po wojnie irackiej. W czerwcu 2003 r. ówczesna minister spraw zagranicznych, Yoriko Kawaguchi, przybyła do Moskwy na rozmowy na temat budowy rurociągu Angarsk–Nachodka, obiecując 7,5 mld USD i pomoc w eksploatacji nowych pól ropy naftowej we wschodniej Syberii (poza trasą Angarsk–Nachodka, przewidziano trasy: Angarsk–Daqing i Taishet–Nachodka). Prawdopodobnie Japonia zobowiązała się wówczas, zdaniem rosyjskich mediów, do dziesiątek miliardów dolarów na rozwój gospodarczy i ochronę środowiska w miastach powiązanych z rurociągiem35. Planowane rurociągi pozwolą Rosji eksportować surową ropę naftową nie tylko do Japonii, ale również do Chin, Korei Południowej, Indonezji, Australii i zachodniego wybrzeża Stanów Zjednoczonych. W lutym 2004 r. codzienna produkcja ropy naftowej w Rosji wyniosła 7,3 mln baryłek, co stanowiło 22-letni rekord. Był to wynik większy niż w Arabii Saudyjskiej, w której produkcja stanęła na 7,15 mln baryłek. Energetyczni eksperci przewidywali wówczas, że Rosja stanie się największym producentem ropy naftowej i eksporterem w następnych czterech latach. W październiku tego roku rosyjski minister przemysłu i energetyki Wiktor Christienko zapowiedział, że międzynarodowe rurociągi naftowe Rosji będą transportować 303 mln ton rocznie do 2010 r. i 433 mln ton do 2020 r. W 2003 r. sieć rurociągów sprzedała 182 mln ton z 223 mln ton całkowitego eksportu Rosji. Zdaniem ministra energetyki, rosyjska produkcja ropy naftowej powinna osiągnąć pomiędzy 550 a 590 mln ton rocznie do 2020 r., biorąc pod uwagę eksploatację zasobów w zachodniej Syberii i na Dalekim Wschodzie36. Jeśli chodzi o współpracę transportową, japońscy politycy i przedsiębiorcy wysunęli konkretne propozycje z nią związane, takie jak: budowa mostu lub tunelu między Hokkaido i Sachalinem oraz Sachalinem i kontynentem czy rekonstrukcja Magistral Bajkalsko-Amurskiej i Transsyberyjskiej37. Ważne znaczenie dla Rosji i Japonii stanowi współpraca w dziedzinie ekologicznej. Japonia udzieliła partnerowi rosyjskiemu wsparcia w wysokości ok. 70 mln USD dla procesu likwidacji odpadów radioaktywnych pochodzących z likwidowanej broni jądrowej. W trakcie wizyty w Rosji, w maju 1999 r., minister spraw zagranicznych Komura zadeklarował promować „Japońsko-rosyjskie działania na rzecz rozbrojenia i ochrony środowiska”. Działania te związane były m.in. z demontażem i rozbrojeniem nuklearnych okrętów podwodnych na rosyjskim Dalekim Wschodzie oraz konwersją rosyjskiej wojskowej pomocy naukowej dla sektora prywatnego. W tych kwestiach premier Keizo Obuchi zobowiązał się na szczycie w Kolonii w czerwcu 1999 r., że Japonia będzie współpracować z Rosją 35. Ding Ying, op. cit., s. 14. Ibidem, s. 15. 37 M. Titarenko, op. cit., s. 1. 36.

(10) 74. Robert Jakimowicz. realizując nowe projekty o całkowitej wartości wynoszącej 200 mln USD38. Ponadto rząd japoński podjął współpracę z Międzynarodowym Ośrodkiem Nauki i Technologii, zobowiązując się do wyłożenia sumy 52 mln USD na cel, którym była nieproliferacja rosyjskich naukowców i inżynierów mających związek z bronią masowej zagłady39. Rosja otworzyła się także na uczestnictwo Japonii w realizacji federalnego programu rządowego „Zniszczenie zapasów broni chemicznej”, w ramach którego ma zostać zlikwidowane około 40 tys. ton bojowych środków trujących i zdemontowanie wszystkich obiektów do ich produkcji40. Niemniej wiele miejsca na polu wzajemnej współpracy ekologicznej obu krajów może zająć wypracowanie i wprowadzanie wspólnych środków ochrony przyrody, wspólne opracowanie nowych ekologicznych czystych technologii i produkcji energii elektrycznej. Natomiast jeśli chodzi o współpracę techniczną i intelektualną oraz pomoc humanitarną, rząd Japonii wprowadzał je w życie przez kanały takie jak Komitet Współpracy41. Współpraca techniczna sprowadzała się do wysyłania japońskich ekspertów do Rosji i zapraszania pracowników rosyjskich instytucji rządowych lub firm do Japonii w celu przeszkolenia. Zadaniem współpracy było stworzenie kadry dla gospodarki rynkowej, co stanowiło integralną część wprowadzania w życie „planu Jelcyna-Hashimoto”. Japońskie ośrodki, założone przez Komitet Współpracy, stały się punktem centralnym dla transferu know-how, który miał swój udział we wdrażaniu reformy gospodarczej w Rosji. O tym, jak dużą wagę Japonia przywiązywała do tego rodzaju pomocy, może świadczyć ogłoszenie przez premiera Obuchiego, w trakcie jego oficjalnej wizyty w Rosji w listopadzie 1998 r., polityki intensywnej ekspansji technicznej i intelektualnej we wzajemnej współpracy pod nazwą „Partnerstwo dla reformy między Japonią i Rosją”42. Z kolei w 1999 r. strona rosyjska wysunęła propozycję stworzenia „Organizacji Współpracy Północnego Oceanu Spokojnego”, która niewątpliwe mogłaby sprzyjać zacieśnianiu obustronnych stosunków43. W tym miejscu należy wspomnieć, że prywatne korporacje japońskie i państwowe ośrodki naukowo-badawcze nie ukrywały swojej gotowości do rozwijania więzi z Rosją i wymiany z nią doświadczeń w dziedzinach mechaniki precyzyjnej, technologii laserowych, stosowanych 38. The Economic Relationship between…, s. 3–4. Ibidem. 40 M. Titarenko, op. cit., s. 17–18. 41 The Economic Relationship between…, s. 2–4. 42 Ibidem. 43 Iniciatiwy Japonii w otnoszenii SSzA, Kitaja i Rossii. Japonia i meżdunarodnoe soobszczestwo w wek informacionnoj rewoljucii (Politiczeskie rekomendacji Japonskogo foruma meżdunarodnych otnoszenij 1998–1999), Ekspress-Informacija, No 8, Rossijskaja Akademija Nauk, Instytut Dalniego Wostoka, Centr naucznoj informacii i dokumentacii, Moskwa 1999, s. 22–23. 39.

(11) Zarys japońsko-rosyjskich stosunków…. 75. w medycynie, obróbce metali, radioelektronice, a także biotechnologii i technologii, opartych na nowych zasadach fizycznych, w dziedzinie tworzenia nowych materiałów kompozytowych dla techniki lotniczo-kosmicznej. Celem takiej współpracy miałoby być stworzenie nowej zdolności konkurencyjnej produkcji cywilnego przeznaczenia44. Natomiast w zakresie nauk podstawowych niemałą wartość dla Japonii mogłyby mieć osiągnięcia Rosji w dziedzinie sterowanej reakcji termojądrowej. Od 1998 r. uczeni Instytutu Fizyki Jądrowej Syberyjskiego Oddziału Rosyjskiej Akademii Nauk razem z japońskimi kolegami z Uniwersytetu Kiushu przystąpili do teoretycznych i eksperymentalnych badań nad stworzeniem impulsowych reaktorów termojądrowych, które staną się podstawą termojądrowych elektrowni przyszłości45. Japonia wspierając reformy gospodarcze w Rosji założyła na jej terytorium siedem swoich ośrodków, m.in. w Moskwie, Chabarowsku, Władywostoku i w Jużno-Sachalińsku (we wrześniu 1996 r.) na Sachalinie46. Wprowadziły one w życie projekty w dziedzinach, w których potrzeby Rosji są największe: kursy związane z zarządzaniem, szkoleniem w Japonii, kursy języka japońskiego itd. Zrealizowane zostały także projekty business matching i inne, promujące japońsko-rosyjską wymianę gospodarczą z wykorzystaniem wyników współpracy technicznej47. Japoński rząd na początku lat 90. XX w. założył Regionalny Fundusz Operacyjny w wysokości 50 mln USD (Regional Venture Fund – RVF) we współpracy z Europejskim Bankiem na rzecz Odbudowy i Rozwoju celem pomocy w rozwoju małego i średniego biznesu48. W tym miejscu można zadać pytanie, dlaczego rząd japoński tak konsekwentnie wspierał wysiłki rządu rosyjskiego skierowanego na demokratyzację procesów politycznych, przejście do gospodarki wolnorynkowej i międzynarodowej współpracy na polu polityki zagranicznej. Niewątpliwie sukces Rosji w tych trzech dziedzinach ma stać się solidną podstawą do rozwoju wzajemnych stosunków, a szczególnie do ostatecznego rozwiązania sporu terytorialnego i zawarcia traktatu pokojowego, co oznaczałoby całkowitą normalizację stosunków między obu państwami. Z tych powodów Japonia zobowiązała się do wsparcia finansowego Rosji, w przybliżeniu w wysokości 6,3 mld USD, zajmując tym samym trzecie miejsce pod względem wysokości zobowiązań po Niemczech i Stanach Zjednoczonych49.. 44. M. Titarenko, op. cit., s. 17–18. Ibidem, s. 18. 46 Shigeki Hakamada, op. cit., s. 237–259. 47 Diplomatic Bluebook 2004…, s. 107. 48 The Economic Relationship between…, s. 2–4. 49 Ibidem. 45.

(12) Robert Jakimowicz. 76. W trakcie wizyty ministra spraw zagranicznych Obuchiego w Rosji w lutym 1998 r. ogłoszone zostało wsparcie dla rosyjskich reform gospodarczych w postaci 1,5 mld USD pożyczki z Banku Eksportowo-Importowego Japonii (obecnie Japoński Bank dla Współpracy Międzynarodowej) i Banku Światowego. Mimo że zawieszono ją tymczasowo z powodu rosyjskiego kryzysu gospodarczego, który wybuchł latem 1998 r., pomoc została przywrócona we wrześniu 1999 r.50 W tym miejscu należy podkreślić, że w lipcu 1998 r. Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Europa, Ameryka i Japonia obiecały sumę 22,6 mld USD dla Rosji, w celu przezwyciężenia kryzysu finansowego tego państwa. Udział Japonii wynosił 1,5 mld USD51. Wcześniej, w czerwcu 1998 r., w celu pogłębienia wymiany bilateralnej i stworzenia struktury dla nowych stosunków, strona rosyjska utworzyła Komitet Dwudziestego Pierwszego Wieku, natomiast we wrześniu strona japońska powołała do życia Japońsko-Rosyjskie Forum Przyjaźni 2152. Rosyjski Daleki Wschód i Zabajkale odgrywają istotną rolę w stosunkach gospodarczych z Japonią. Należy jednak podkreślić negatywne tendencje, jakie pojawiły się w rozwoju tego regionu Rosji. Od upadku Związku Radzieckiego i wyłonienia się suwerennego państwa, jakim jest Federacja Rosyjska, liczebność mieszkańców Rosyjskiego Dalekiego Wschodu i Zabajkala spadała systematycznie w latach 90. Na przykład w 2000 r. liczebność ta spadła 5% w stosunku do 1995 r. Ponadto w tym samym czasie produkcja przemysłowa zmniejszyła się o 3,5%53. Nastąpił przy tym wielokrotny wzrost cen w transporcie i łączności, komplikując sytuację i przyczyniając się do nasilenia uczucia odosobnienia wśród mieszkańców, spowodowanego izolacją ich regionu54. W latach 1996–2005 władze centralne Federacji Rosyjskiej zamierzały zainwestować w tamtejszą gospodarkę, biorąc pod uwagę budżety federacyjny i regionalne, ok. 75 mld USD, w tym na same lata 1996–2000 – prawie 50 mld USD. W rzeczywistości w tych pięciu latach budżet federalny wydzielił jedynie 5,2% planowanych wydatków, a budżety regionalne – ok. 17%55. Należy podkreślić, że Moskwa otrzymała 75% wszystkich podatków, które zebrano na Syberii i w innych regionach Rosji, pozostawiając dla ich potrzeb jedynie 25%56. Ważnym akcentem w tej sytuacji był wzrost zewnętrznego popytu w latach 1999–2000, który ożywił tamtejszą gospodarkę. Przyrost eksportu wyniósł w tym okresie 107,8%, zabezpieczając tym samym 50. Ibidem. Shigeki Hakamada, op. cit., s. 255. 52 Ibidem. 53 P. Minakir, E. Dewaewa, op. cit., s. 79. 54 A.P. Markow, Rossija–Japonija, Institut Dalniego Wostoka, Moskwa 1996, s. 90. 55 P. Minakir, E. Dewaewa, op. cit., s. 79. 56 A.P. Markow, op. cit., s. 84. 51.

(13) Zarys japońsko-rosyjskich stosunków…. 77. cały przemysłowy wzrost na Dalekim Wschodzie i Zabajkalu, rekompensując realny upadek produkcji. Ponad 50% eksportu tego regionu przypada na rynki Azji Północno-Wschodniej. W 94% dostawy eksportowe do Japonii składały się z wywozu drewna i produktów rybnych. Natomiast import z Japonii obejmował w 60% dostawy maszyn i urządzeń57. W istniejącej sytuacji pojawiła się teoria „silnie prowincje – silne centrum”. Jej twórcom niewątpliwie chodziło o większą samodzielność finansową i gospodarczą. Jednak rosyjski rząd zdecydowanie wystąpił przeciwko realizacji takiej koncepcji, uzasadniając swoje negatywne stanowisko tym, że kryje ona w sobie niebezpieczeństwo rozczłonkowania federacji na „udzielne księstwa”. Rząd obawiał się, że dążenie władz niektórych regionów do stawiania praw miejscowych wyżej od praw federacyjnych zakończy się uszczerbkiem dla interesów całej federacji. Ponadto wszystko to może doprowadzić jedynie do zaostrzenia międzyregionalnych i międzynarodowych sprzeczności oraz do ogólnego chaosu58. W 2000 r. bezpośrednie inwestycje zagraniczne wyniosły niemal 18% ogólnej ilości inwestycji w podstawowym kapitale na terytorium Dalekiego Wschodu. Podstawowymi inwestorami były Japonia i Stany Zjednoczone, co w znacznym stopniu spowodowane jest inwestycjami w sachalińskie projekty ropy naftowej59. O tym, jak dużą wagę Japonia przywiązywała do inwestycji w tym regionie, może świadczyć fakt, że premier Junichiro Koizumi po złożeniu wizyty w Moskwie w styczniu 2003 r. udał się do Chabarowska, gdzie omawiał współpracę gospodarczą z gubernatorem Wiktorem Iszajewem60. Premierowi zależało na dywersyfikacji źródeł importowanej energii. Należy przy tym podkreślić, że Japonia importuje więcej niż 80% ropy naftowej ze Środkowego Wschodu. Natomiast jeśli chodzi o gaz, to jego import obejmuje ok. 97% w stanie ciekłym, z czego większość pochodzi z Azji Południowo-Wschodniej61. Według ekspertów japońskich zbudowanie rurociągu ropy naftowej Angarsk-Nachodka (dalej ma przebiegać pod dnem morskim do Hokkaido) zredukuje uzależnienie Japonii od tego surowca ze Środkowego Wschodu o 10%. Przy czym zainteresowanie zbudowaniem tego rurociągu ma wymiar nie tylko gospodarczy, ale także polityczny. Ma on w pewnym stopniu ograniczyć wzmożenie chińskiej penetracji gospodarczej rosyjskiego Dalekiego Wschodu poprzez zbudowanie rurociągu na trasie Angarsk–Daqing, a tym samym zmniejszyć zagrożenie bezpieczeństwa zarówno Rosji, jak i Japonii62. 57. P. Minakir, E. Dewaewa, op. cit., s. 81. A.P. Markow, op. cit., s. 88. 59 Ibidem, s. 83. 60 M.A. Smith, op. cit., s. 10. 61 Ibidem. 62 Ibidem. 58.

(14) 78. Robert Jakimowicz. W tym miejscu należy wspomnieć o próbie realizacji koncepcji rozwoju wybrzeża Morza Japońskiego przez lokalne władze obu krajów, tj. Kraju Primorskiego, Kraju Chabarowskiego i Okręgu Sachalińskiego oraz prefektur Niigata i Hokkaido, wysuniętą w połowie lat 90. ubiegłego wieku63. Z koncepcją tą wiązały się daleko idące oczekiwania obu stron, które jednak nie znalazły potwierdzenia w rzeczywistości. Wielu projektów, które były w centrum uwagi lokalnych stosunków gospodarczych, nie udało się zrealizować. Nietrafiona była japońska inwestycja w przebudowę terminalu lotniczego w Chabarowsku. Wolna strefa gospodarcza w porcie Nachodka była wolno materializowana64. Japońscy inicjatorzy rozwoju wybrzeża Morza Japońskiego okazali się idealistami. Nie wzięli bowiem pod uwagę poglądów rosyjskich partnerów, gubernatorów i ich współpracowników, które były nieprzychylne mechanizmom rynkowym. Ponadto urzędników rosyjskich charakteryzował nacjonalizm i wszechobecna korupcja. Jeśli doda się do tego wysokie podatki, oczywiste staną się przyczyny, które skutecznie przeszkodziły w realizacji wspomnianej koncepcji i odstraszyły poważne zaangażowanie się inwestorów japońskich65. Należy także podkreślić, że koncepcja ta nie spotkała się z ciepłym przyjęciem czy też większym zainteresowaniem po stronie rosyjskiej. Co więcej, większość lokalnego handlu między Japonią i Rosją miała przestępczy charakter. Dotyczył on w szczególności dwóch produktów, tj. ryb i krabów pochodzących z Morza Ochockiego, eksportowanych ze strony rosyjskiej, oraz używanych samochodów, eksportowanych ze strony japońskiej. W pierwszym przypadku pojawiły się takie patologie, jak: uchylanie się od płacenia podatków, co skutkowało jedynie drobną częścią oficjalnie zarejestrowanego eksportu; wymuszanie i zabezpieczanie przez mafię praktyk monopolistycznych, co eliminowało w ten sposób konkurencję rynkową; łapówki dla urzędników; werbowanie przez organizacje przestępcze lokalnej administracji państwowej i organów ścigania wymiaru sprawiedliwości w celu fałszowania dokumentów związanych z obrotem handlowym. Natomiast ze strony japońskiej do przestępczego procederu dołączyła yakuza66. Według rosyjskiej statystyki, w 1994 r. wartość eksportu krabów i skorupiaków wyniosła jedynie 90,4 mln USD, podczas gdy japońskie statystyki oceniły wartość importu tych produktów z Rosji na 510,9 mln USD. W kolejnych dwóch latach liczby zwiększyły się, przy czym rozbieżności w zapisach wzrosły do około 9 do 167. W trakcie śledztwa prowadzonego przez 63 G. Rozman, Cross-border Relations and Russo-Japanese Bilateral Ties in the 1990s [w:] Japan and Russia. The Tortuous Path to Normalization, 1949–1999, red. G. Rozman, St. Martinʼs Press, New York 2000, s. 209. 64 Ibidem. 65 Ibidem. 66 Ibidem, s. 213. 67 Ibidem..

(15) Zarys japońsko-rosyjskich stosunków…. 79. władze lokalne na Hokkaido w sprawie naruszeń prawa handlu zagranicznego wyszło na jaw, że japońskie joint ventures działające w Rosji współpracowały w ukrywaniu funduszy i „prały” je na użytek Rosjan w Japonii68. Co się tyczy używanych samochodów japońskich (cztero- lub sześcioletnich), to w omawianym okresie zostały one sprowadzone do Rosji przez gangi przestępcze w liczbie co najmniej 200 tys. Wartość sprowadzonego pojedynczego samochodu wynosząca w Japonii kilkaset dolarów osiągała w Rosji tysiące dolarów69. Innym negatywnym elementem wpływającym niekorzystnie na wzajemne stosunki był brak trwałych uregulowań związanych z połowami japońskich łodzi rybackich na rosyjskich wodach terytorialnych wokół spornych wysp, gdzie znajdują się jedne z najbogatszych łowisk rybnych na świecie. Dochodzi tam czasami do sporadycznych bitew z użyciem broni palnej między japońskimi łodziami rybackimi a rosyjskimi łodziami patrolowymi70. Aby można było wyeliminować te niekorzystne zjawiska, poprawiając tym samym wzajemne relacje, Rosja musi stworzyć korzystne warunki poprzez wprowadzenie dobrych ustaw oraz konsekwentną politykę podatkową. Powinna także podpisać z partnerem japońskim porozumienia na wysokim szczeblu w celu zredukowania i wyeliminowania przestępczego charakteru przygranicznych stosunków71. Reasumując, na niski poziom japońsko-rosyjskich stosunków handlowych i gospodarczych złożyły się następujące przyczyny. 1) nierozwiązany spór terytorialny, 2) finansowy kryzys 1998 r. w Rosji, 3) niepewne środowisko inwestycyjne w Rosji, 4) tradycyjna ostrożność japońskich inwestorów, która została wzmocniona przez rozprzestrzeniający się azjatycki kryzys finansowy, własny kryzys bankowości w Japonii i gwałtowny spadek cen ropy naftowej i artykułów, 5) rozwój przez Rosję stosunków handlowych i gospodarczych także z wielu innymi atrakcyjnymi partnerami, w tym z ChRL, 6) niski poziom jakości kontaktów międzyludzkich między obu państwami. Na przykład w 2002 r. zaledwie 70 tys. Japończyków odwiedziło Rosję, a 40 tys. Rosjan odbyło podróż do Japonii. W tym samym czasie 2,3 mln Japończyków zwiedziło Koreę Południową, a 1,47 mln południowych Koreańczyków przeby-. 68. Ibidem. Ibidem, s. 215. 70 Ibidem, s. 216. 71 Ibidem, s. 219. Populacja rosyjska zamieszkująca wybrzeża mórz Japońskiego i Ochockiego liczy 5 mln osób. 69.

(16) Robert Jakimowicz. 80. wało turystycznie w Japonii. W 2001 r. 2,38 mln Japończyków odwiedziło Chiny, a 530 tys. Chińczyków przybyło do Kraju Kwitnącej Wiśni72. Konsekwentna likwidacja wymienionych przyczyn niewątpliwie zaowocuje dynamicznym rozwojem stosunków handlowo-gospodarczych, tym bardziej że leży to w interesie Rosji i Japonii. Będzie to proces długotrwały. Jednak wartość obrotów handlowych za lata 2004 i 2005 stanowi z pewnością dobre prognozy na ożywienie współpracy obu krajów. Literatura Ding Ying, Russia Gets Mileage with Oil Diplomacy. After Years of Deliberation, Moscow Finally Declares Its Oil Pipeline Plan, „Beijing Review” 2005, February 3. Diplomatic Bluebook 2004 [w:] Japan-Russia Relations, November 2005, http://www. mofa.go.jp/region/europe/russia/index.html, 06.12.2005. Direction of Trade Statistics Yearbook, International Monetary Found, Washington, Annual 1997, 2002, 2005; Quarterly 2006. The Economic Relationship between Japan and Russia [w:] Japanʼs Assistance Programs for Russia, http://www.mofa.go.jp/region/europe/russia/assistance/index.html, 15.12.2005. Gołuzin M., Rossija-Japonija. Razbjazok poka nie najdieno, „Meżdunarodnaja Żizn” 2005, nr 5. Iniciatiwy Japonii w otnoszenii SSzA, Kitaja i Rossii. Japonia i meżdunarodnoe soobszczestwo w wek informacionnoj rewoljucii (Politiczeskie rekomendacji Japonskogo foruma meżdunarodnych otnoszenij 1998–1999), Ekspress-Informacija, No 8, Rossijskaja Akademija Nauk, Instytut Dalniego Wostoka, Centr naucznoj informacii i dokumentacii, Moskwa 1999. Jakimowicz R., Japońsko-radziecki spór terytorialny, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 358, Kraków 1992. Jakimowicz R., Japońsko-rosyjski spór terytorialny po upadku Związku Radzieckiego, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 548, Kraków 2000. Jakimowicz R., Stanowisko ZSRR w sporze terytorialnym z Japonią (1945–1991), Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 424, Kraków 1994. Jakimowicz R., Stosunki japońsko-chińskie w latach 1949–2002. Aspekty polityczne i gospodarcze, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2004. Jakimowicz R., Zarys japońsko-radzieckich stosunków gospodarczych w latach 1946–1989, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 399, Kraków 1993. Markow A.P., Rossija–Japonija, Institut Dalniego Wostoka, Moskwa 1996. Minakir P., Dewaewa E., Rosijskij Dalʼnij Wostok i Zabajkalʼe: programa meżdunarodnogo ekonomiczeskogo sotrudniczestwa, „Problemy Dalniego Wostoka” 2002, nr 1. Pawljatenko W., Locmanskaja karta rossijsko-japonskich otnoszenij, „Problemy Dalniego Wostoka” 2003, nr 2. Rossijsko-japonskij plan dejstwij, „Problemy Dalniego Wostoka” 2003, nr 2. 72. M.A. Smith, op. cit., s. 10..

(17) Zarys japońsko-rosyjskich stosunków…. 81. Rozman G., Cross-border Relations and Russo-Japanese Bilateral Ties in the 1990s [w:] Japan and Russia. The Tortuous Path to Normalization, 1949–1999, red. G. Rozman, St. Martinʼs Press, New York 2000. Sarkisov K., Russo-Japanese Relations after Yeltinʼs Reelection in 1996 [w:] Japan and Russia. The Tortuous Path to Normalization, 1949–1999, red. G. Rozman, St. Martinʼs Press, New York 2000. Shigeki Hakamada, Japanese-Russian Relations in 1997–1999: The Struggle against Illusions [w:] Japan and Russia. The Tortuous Path to Normalization, 1949–1999, red. G. Rozman, St. Martinʼs Press, New York 2000. Sino-Japanese Ties: Focus on Economic Cooperation, „Beijing Review” 2005, June 2. Smith M.A., Russo-Japanese Relations, Conﬂict Studies Research Centre, Defence Academy of the United Kingdom, October 2003, F84. Sovmestnaja Deklaracja Sojuza Sovetskich Socjalisticzeskich Respublik i Japonii – Moskva 19 oktjabrja 1956 goda, „Novoje Vremja” (Vkladka – Dokumenty) z 25.10.1956. Sovmestnoe zajavlenie Prezidenta Rossijskoj Federacii I Premierʼ-ministra Japonii o prinjatii Rossijsko japonskogo plana dejstvij, Dokumenty, „Problemy Dalniego Wostoka” 2003, nr 2. Titarenko M., Ewrazijstwo: rossijsko-japonskie i rossijsko-kitajskie otnoszenija, „Problemy Dalniego Wostoka” 2002, nr 1. An Outline of Japanese-Russian Economic Relations, 1992–2005 The article examines the state of Japanese-Russian economic relations after the break-up of the Soviet Union as well as questions concerning Japanese investment is Russia, mutual cooperation in the energy sector, environmental protection, the sciences, technology and transportation. Barriers to greater economic cooperation – overcoming them remains a challenge for both countries – are also elaborated..

(18)