U niw ersytet K azim ierza W ielkiego w Bydgoszczy
A rch eo lo g ia w obec p rz e ło m u cyw ilizacyjnego
w XIV-wiecznej Polsce
oczątki polskiej archeologii historycznej sięgają badań Józefa Łepkow- skiego n a d zaby tk am i słow iańskim i w połow ie XIX w ieku, je d n a k naw et obchody m illenium państw a w latach 60. XX wieku tylko przej ściowo nadały odpow iednią rangę archeologii średniowiecza i nowożytności. D ługotrw ale przeważał m odel archeologii pradziejowej, czyli nauk i poświęco nej b a d a n iu śladów działań gru p ludzkich, k tó re nie przekroczyły p ro g u re fleksji pisanej o sobie i swoich sąsiadach. W spólna m eto d a wykopaliskow a, określająca jedność całej dyscypliny, doprow adziła do wyróżnienia, za W itol dem Henslem , archeologii pradziejowej i w czesnohistorycznej z jednej strony oraz historycznej i współczesnej z drugiej. W edług Leszka Kajzera, w takim tra dycyjnym ujęciu popełniano podstawowy błąd, zbliżając badania średniowiecza i now ożytności z tzw. archeologią pradziejow ą i wczesnodziejową. Ze względu na niezbędną znajom ość źródeł pisanych nowsze okresy wymagają głównie po dejścia historycznego, nie zaś archeologicznego, wspartego opanow aną do per fekcji m eto d ą stratygraficzną i typologiczną. Archeologowi specjalizującem u się w badaniach epok w pełni historycznych nie wystarcza więc typowa dla p ra dziejów analiza form alna. Poznanie archeologiczne średniowiecza i now ożyt ności nie m oże ograniczać się do znaczeń pow ierzchow nych, ale pow inno w niknąć w s tru k tu rę treściow ą znajdow anych artefak tów i reliktów działań przestrzennych. M im o zastrzeżeń L. Kajzera, w dalszym ciągu archeologia póź nego średniow iecza i czasów now ożytnych przew ażnie trak to w an a jest jako chronologiczne dopełnienie archeologii kam ienia, brązu i żelaza1.
Podstaw ow y p ro b lem ujed n olican ia odm iennych dziedzin archeologii związany jest ze zw róceniem szczególnej uwagi n a m etodykę i technikę bad ań terenow ych, wymagających w p rzy pad k u b ad a ń architektonicznych wielkiej drobiazgow ości i system atyczności. N a sku tek tego prehistorycy postrzegają
Ja c e k Wo ź n y
archeologię historyczną jako swoją daleką krewną, wyspecjalizowaną głównie w usługow ych badaniach ratow niczych2. Rzetelne zrozum ienie odrębności a r cheologii historycznej wymaga jed n ak odw ołania się do zasobu podstawowych definicji poznawczych. Przypom nieć należy, że w obrębie prahistorii głównym pojęciem są k u ltu ry archeologiczne - zespoły wytworów i śladów działalności ludzkiej, charakterystycznych dla określonego teren u w danym czasie, świad czących o poziom ie życia danej grupy ludzkiej, przy czym nazwy k u ltu r tych p och od zą najczęściej od miejscowości lub regionu, form wytworów lub ich o r n am entów 3. Brak odpow iedniego kształcenia kadr n a niektórych uniw ersyte tach powoduje, że nie uw zględniana jest specyfika czasów historycznych oraz współczesne antropologiczne definicje k u ltu ry 4. D om inuje drobiazgow a kla syfikacja źródeł archeologicznych d la w yróżniania lokalnych n u rtó w tec h niczno-technologicznych danych gałęzi wytwórczości, np. garncarstw a5.
W śród wielu o dm ian definiow ania kultury, przydatniejszych dla archeo logii historycznej, podać m o żn a antropologiczne określenie jej jako pewnego stylu życia, tj. postaw y zorientow anej n a unorm ow any obraz świata i odpow ia dające m u obrazy przew odnie, które objawiają się pewnym i sposobam i zacho w ania6. Szerszym zasięgiem oddziaływania, według socjologów, charakteryzuje się pojęcie cywilizacji, obejm ującej zinstytucjonalizow any ogół tradycji etycz nych i religijnych oraz ideologii, a także zespół um iejętności i wiadomości uzys kanych w procesie rozw oju, um ożliw iających społeczeństw u rozwiązywanie swych problem ów w specyficzny sposób. Aspekt cywilizacyjny opisu społeczeń stw a wiąże się w dużej m ierze z pow szechnikam i lub uniw ersaliam i k u ltu ro wymi, n a to m ia st aspekt tożsam ości kulturow ej z w yróżnikam i kulturow ym i, czyli w skaźnikam i form alnych, historycznych i lokalnych odręb ności grup lu d zk ich7. W efekcie występowania w archeologii historycznej zarów no trady- cyjnego definiow ania k u ltu r archeologicznych poprzez ich m aterialne korelaty, jak też pojęć wywodzących się z antro p olo g ii kulturow ej i historycznej przeło
my zachodzące w późnym średniowieczu przez niektórych badaczy sprow adza ne są do wym iaru technologicznego8, podczas gdy węższa gru p a archeologów
2 L. Kajzer, Z problematyki rozwoju archeologii historycznej w Polsce, [w:] Archeologia i prahistoria
polska w ostatnim półwieczu, red. M. Kobusiewicz, S. K urnatow ski, P o zn ań 2000, s. 471-481.
3 Podręcznik archeologiczny. Podebłocie, red. E. M arczak, W arszaw a 1995, s. 187.
4 L. Kajzer, Z problematyki rozwoju..., s. 477.
5 D. P oliński, Przemiany w wytwórczości garncarskiej na ziemi chełmińskiej u schyłku wczesnego i na
początku późnego średniowiecza, T o ru ń 1996.
6 K. Kwaśniewski, Kultura, [w:] Słownik etnologiczny terminy ogólne, red. Z. Staszczak, W arszawa- -P o zn ań 1987, s. 191.
7 K. Kwaśniewski, Cywilizacja, [w:] Słownik etnologiczny..., s. 58-59.
8 S. K ukaw ka, Archeologia średniowieczna czy średniowiecze archeologii, „K w artalnik H isto rii K ul tu ry M aterialnej” 2003, t. 51, n r 1, s. 73-80.
dostrzega w nich rangę cywilizacyjną9. W sum ie oba te podejścia są kom p le m entarne, ale także wzajem nie odm ienne.
W rozw oju cywilizacyjnym ludzkości długotrw ałe okresy stabilizacji prze dzielane były w ydarzeniam i przełom owym i. Ciągłość i zm iana tradycji są dla archeologii ważnymi kategoriam i, które pozwalają badać historyczną dynam ikę kultury. Do najważniejszych globalnych przełom ów zaliczane są rewolucje: rol nicza, m iejska i przemysłowa, następujące kolejno w różnych regionach świata od starożytności do XVIII w iek u 10. W to k u przełom ow ych w ydarzeń n a zie m iach polskich zaznacza się skok rozwojowy w okresie XII/XIII do XV w ieku11. Przekształcenia dokonujące się zwłaszcza w XIII/XIV w ieku bywają niekiedy określane m ianem rewolucji. W znacznej mierze ukształtow ały one obraz p o l skiego późnego średniowiecza. Przem iany ówczesne dokonywały się zarów no w obrębie ściśle rozum ianej k u ltu ry m aterialnej i technologii, jak i w sferze całej przestrzeni kulturow ej, włącznie z krajobrazem architektonicznym m iast i m urow anych w arow ni12. O kreślone stanow isko wobec p rzełom u cywilizacyj nego w XIV-wiecznej Polsce zajm uje archeologia historyczna. D otyczy ono głównie nowych kategorii źródeł archeologicznych i rozw oju nowych specjali zacji badawczych. W grę w chodzą takie ró żn o ro dne dziedziny, jak archeologia m ia st13, zam ków 14, ceram iki późnośredniow iecznej15 czy o brządk u pogrzebo wego, pozbaw ionego pogańskich cech wyposażenia zm arłych16. N a tym tle p o wstaje problem , czy archeolodzy późnego średniow iecza wykorzystują równie często rozw iązania m odelowe, jak czynią to od daw na prehistorycy, sięgający do teorii antropologicznych, w zbogaconych m etodologią badań społecznych.
Przełom cywilizacyjny w XIV-wiecznej Polsce stanow ił elem ent długotrw a łego procesu, którego początki sięgały połowy X wieku, kiedy w dorzeczu Wisły i Odry zaczęła się formować o p arta na wcześniej powstałych grodach obronnych i targach sieć miejska, która, gęstniejąc, spełniała ważne funkcje gospodarczo- -adm inistracyjne, a także k u ltu ra ln e 17. Rozbicie polityczne Polski, trwające
9 L. Kajzer, Z badań nad zam kam i w Polsce w wieku XIII, „K w artalnik H isto rii K u ltu ry M ate rialnej” 2002, t. 50, n r 3-4, s. 287.
10 J. T opolski, Wolnos'ć i przym us w tworzeniu historii, W arszaw a 1990, s. 31-127.
11 Historia kultury materialnej Polski w zarysie, t. II: Od X III do X V wieku, red. A. R utkow ska-Plach- cińska, W rocław -W arszaw a-K raków -G dańsk 1978, s. 11-12.
12 L. Kajzer, Z badań nad zam kam i w Polsce..., s. 287.
13 Archeologia et historia Urbana, red. R. Czaja, G. N aw rolska, M. Rębkowski, J. T andecki, Elbląg 2004.
14 J. Pietrzak, Z am ki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Ł ó d ź 2003. 15 J. K ruppe, Garncarstwo późnośredniowieczne w Polsce, W rocław 1981.
16 M. Roczek, Dary pochowanych extra muros, przykład wrocławski, [w:] Do, u t des - dar, pochówek,
tradycja, red. W. Dziecłuszycki, J. W rzesiński, P oznań 2005, s. 317-320.
17 M. Bogucka, H. Sam sonow icz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wroc- ław -W arszaw a-K raków -G dańsk 1986.
Ja c e k Wo ź n y
od połowy XII po początek XIV wieku, sprzyjało wielkim przekształceniom gos podarczym i ułatwiało przem iany społeczne, nie tylko bowiem każdy z władców dzielnicowych, ale także now i m ożnow ładcy, którzy w yłonili się n a skutek politycznego aw ansu części rycerstwa, zainteresow ani byli intensyfikacją p ro dukcji, szczególnie zaś reform ą u stro ju agrarnego i lokacji m iast, mogących powiększyć ich doch o dy18. Zwłaszcza w XIII stuleciu postępow ało stopniow e rozluźnienie i w koń cu pełna destrukcja system u praw a książęcego, rozwój im m u n itetów nadawanych polskiem u Kościołowi, a p otem osobom świeckim, re cepcja praw a niem ieckiego, procesy kolonizacyjne i działania lokacyjne oraz wiele innych zjawisk, które gruntow nie zm ieniły obraz społeczno-gospodarczy, a także szeroko rozum iany krajobraz kulturow y ziem p o lskich 19. N a tle proce sów cywilizacyjnych „długiego trw ania” w rozum ieniu szkoły Annales Fernanda Braudela rozgrywały się losy poszczególnych prowincji ziem polskich, rozwi jających się w sobie właściwym tem pie20.
Refleksja archeologiczna n a d przem ianam i XIII-XIV wieku przyjm uje róż n o ro d n e formy. Przykładem tradycyjnego podejścia są stu d ia ceram ologiczne, poświęcone podstaw owej kategorii odkryw anych zabytków, czyli p óźnośred niowiecznej ceramice naczyniowej. Zalicza się o n a do najlepiej zbadanych dzie dzin wytwórczości rzemieślniczej. Analiza jej rozkładu przestrzennego w terenie wykorzystywana jest do odtw arzania sieci osadnictw a wiejskiego. Technologia wykonywania, w ypalania i zdobienia naczyń ceram icznych ulegała w średnio wieczu kilkukrotnie zm ianom . W m ateriale archeologicznym z XIII i pierwszej połowy XIV wieku zaobserw ow ano jed n ak zm iany przełom ow e. Zaczęto wów czas stosować szybkoobrotowe dwutarczowe kolo z nieruchom ą osią o napędzie nożnym , który pozwolił n a uw olnienie rąk garncarzy, lepiących i form ujących naczynia. Do gliny m ieszano in n e niż p o p rzed n io d o d a tk i schudzające, tj. piasek zam iast rozk ru szo n y ch i starty ch kam ieni, p oza tym - w zależności od rodzaju produkow anych naczyń - m odyfikow ano także specjalne składniki dodaw ane do gliny21. W drugiej połowie XIII w ieku pojaw iła się tzw. ceram ika siwa, wypalana w atm osferze redukcyjnej, wysokostandardowa, toczona na u n o w ocześnionym kole, cienkościenna, zw ana też kolonizacyjną, bo zw iązana z napływem niemieckiej ludności22. Jeszcze n a początku późnego średniowiecza w większości ośrodków pom orskich i w ielkopolskich, zwłaszcza o tradycjach wczesnomiejskich, stalowo-szare naczynia redukcyjne stanow iły od 1 do 30%
18 Historia kultury materialnej Polski..., s. 11. 19 L. Kajzer, Z badań nad zam kam i w Polsce..., s. 287. 20 L. Kajzer, Wstęp do archeologii historycznej..., s. 19. 21 Historia kultury materialnej Polski..., s. 236.
22 K. G rążaw ski, Życie codzienne na ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej w średniowieczu, W łocławek 2003, s. 71.
produkcji. O koło połowy XIV wieku liczba tego rodzaju wytwarzanej ceram iki wzrosła lokalnie do ponad 70%. Równolegle ze wzrostem znaczenia napływowej ludności niemieckiej n astąpiło szybkie przejęcie przez rzem iosło, w tym i g arn carstwo, nowych wzorów i idei, charakterystycznych dla stosunków społeczno- -ekonom icznych w E uropie północno-zachodniej i zachodniej, a w szczegól ności w Niemczech. Także m .in. przejęcie um iejętności w ypału naczyń w a t m osferze redukcyjnej przez polskich garncarzy wiązać należy z przybywaniem rzem ieślników z krajów dolnoniem ieckich, a głównie z N adrenii i W estfalii23.
B adania archeologiczne n ad późnośredniow iecznym przełom em tec h nologicznym w rodzim ym garncarstw ie opierają się przede wszystkim n a d ro biazgowej klasyfikacji m orfologicznej i technicznej w yrobów ceram icznych. P om im o zgrom adzenia wielu m ilionów fragm entów naczyń z wykopalisk sta cjonarnych, ratow niczych, a zwłaszcza A rcheologicznego Zdjęcia Polski, nie wielki ich p ro c e n t jest właściwie opublikow any, um ożliw iając dostrzeżenie przełom ow ej rangi XIII stulecia dla polskiego garncarstw a. Jeśli w badaniach wczesnego średniow iecza tradycyjne m etod y analiz form alno-chronologicz- nych traktow ać m o żn a jako wystarczające, to przy analizie zbiorów p óźnośred niowiecznych nie doprow adzają one do rozstrzygnięcia wszystkich ważnych problem ów , dotyczących m .in. wpływu kolonizacji niemieckiej. W edług L. Kaj zera, bez znajom ości wzajemnych relacji współwystępowania określonych grup naczyń, kontekstów historycznych i społecznych, pełne poznanie wytwórczości garncarskiej w XIII-XIV w ieku nie będzie m ożliwe24. N aw et archeolodzy zaj m ujący się okresem n e o litu zauw ażają, że nie jest w skazane bezrefleksyjne przyjm ow anie wzorców postępow ania ze źródłam i archeologicznym i, w ypra cowanych przez badaczy epok wcześniejszych, do w a rszta tu naukow ego a r cheologii późnego średniowiecza. D la neo litu brak źródeł historycznych, stąd też wiedzę o tej epoce tworzy się wyłącznie w obrębie archeologii. N ato m iast późne średniowiecze to czasy, w o dniesieniu do których zajm ow anie się np. p roblem atyk ą osadnictw a wiejskiego, bez rzetelnej analizy źródeł pisanych, a przy uw zględnieniu jedynie źródeł archeologicznych, jest jałowe poznawczo25. Owocne zastosow anie kom plem entarności różnych kategorii źródeł h isto rycznych i materialnych upowszechniło się w przypadku badań średniowiecznych m urow anych warowni. D ialog pom iędzy archeologią a historią zainicjowany został przede w szystkim przez L. Kajzera za spraw ą podjętych stu d ió w n a d głównym i problem am i: m niejszych w arowni późnośredniow iecznych, naw ią zujących do ogólnoeuropejskiego sch em atu siedzib pańskich; m urow anych
23 D. P oliński, op. cit., s. 221-223.
24 L. Kajzer, Wstęp do archeologii historycznej..., s. 218. 25 S. K ukaw ka, op. cit., s. 73.
Ja c e k Wo ź n y
zam ków funkcjonujących w Polsce o d p o czątk u XIII w ieku do czasów now o żytnych, a także innych m ałych późnośredniow iecznych założeń ob ro n n o - -rezydencjonalnych26. D la tradycyjnych archeologów m ałe feudalne warownie stanow iły pozostałości w postaci tzw. grodzisk stożkow atych, traktow anych jak o o d m ien n o ść w sto s u n k u do w czesnośredniow iecznych ob iektów typu „pierścieniowatego”. Uwzględnienie wiedzy historycznej nasuw a dopiero w nio sek, że owa odm ienność jest wynikiem nie tyle przem ian form alnych, ile cał kowicie innych historycznie m echanizm ów rozw oju społeczeństw a polskiego epoki p aństw a praw a książęcego oraz początków i rozw oju system u feudal nego. M iędzy „grodziskiem pierścieniowatym ” a „gródkiem stożkow atym ” leży więc głęboka różnica form acji społecznej, k tó ra wytw orzyła d a n ą budow lę o b ro n n ą i u k ształto w ała ją do własnych p o trz e b 27. Z achodzi tu p o d o b n e odsłonięcie ukrytych treści historycznych, jakie cechowało problem genezy po jaw ienia się techniki wypału redukcyjnego w rodzim ym garncarstw ie pó źn o średniow iecznym 28.
Przełom owy wiek XIV był n a ziem iach polskich okresem wyraźnej in te n syfikacji budo w nictw a zam kow ego. W edług B oh d an a G u e rq u in a przedział zam knięty datam i 1320-1410 nazwać m ożna epoką zam ków królewskich, przy szczególnym znaczeniu m ecenatu Kazimierza W ielkiego29. N ależałoby się sp o dziewać, zdaniem L. Kajzera, że zam ki tego władcy i cały m echanizm ad m in i stracyjno-gospodarczy związany z ich pow staniem zostały dobrze przebadane przez współczesnych historyków, architektów i archeologów. Do początku XXI wieku brakow ało jed n ak m onografii zam ków K azim ierza W ielkiego, nie p o wstał naw et w stępny zarys tej problem atyki. W arow nie kazim ierzow skie wy m ykają się prostym klasyfikacjom, prezentując wielką różnorodność, zarów no form alną, jak i funkcjonalną. Dzielić je m o żn a n a wyżynne i nizinne, kam ienne i ceglane, w znoszone n a surow ym k orzeniu i n a m iejscu starszych drew niano- -ziemnych grodów, n a zam ki miejskie i stanow iące sam odzielne p u n k ty o p o ru itd.30 Przełom cywilizacyjny w XIV-wiecznej Polsce łączył się z akcją budow laną Kazimierza Wielkiego, który w ciągu swego 37-letniego panow ania zastąpił o d ziedziczoną po czasach pierwszych Piastów sieć prow incjonalnych i kasztelań skich grodów państw ow ych m u row anym i zam kam i i ufortyfikow anym i m iastam i31. W zakresie m etodyki wykopalisk a rchitektury późnośredniow iecz nej nastąpiły równie pow ażne innowacje. Jak długo zainteresow ania archeolo
26 L. Kajzer, Wstęp do archeologii historycznej..., s. 113. 27 Ibidem , s. 126.
28 D. Poliński, op. cit., s. 221. 29 J. Pietrzak, op. cit., s. 18.
30 L. Kajzer, S. K ołodziejski, J. Salm , Leksykon zam ków w Polsce, W arszaw a 2000, s. 44. 31J. Pietrzak, op. cit., s. 18-19.
gów nie wykraczały poza m agiczną datę ro k u 1250, brakow ało większych k o n trowersji. Uw zględnienie w zainteresow aniach archeologii historycznej XIII- i XIV-wiecznych zam ków oraz reliktów m iast lokacyjnych d oprow adziło do w ypracowania p rocedur obejm ujących analizy źródeł archiwalnych, ik o n o graficznych, prac wykopaliskowych, pom iarow ych i dokum entacyjnych z wy korzy staniem „m acierzy H arrisa”, ukazującej relacje w szystkich jed n o stek stratygraficznych, wreszcie zagad nien ia konserw acji i wizualizacji odkrytych obiektów 32.
W edług L. Kajzera istnieją przyczyny, dla których nie wszystkie archeolo giczne penetracje zam ków traktow ać m o żn a pozytywnie. Pierwszy p roblem dotyczy niew ystarczająco przygotow anej kw erendy historycznej, co w ynika z tradycyjnego postrzegania zam k u jako zbioru m urów i w arstw kulturow ych w ypełnionych zabytkam i, nie zaś jako dzieła historycznego o skom plikow anej i wieloznacznej strukturze materialnej, obciążonej znacznym bagażem ideowym. W ynika z tego wiele niedopracow ań analitycznych, dotyczących poszczegól nych artefaktów bądź też przeciwnie, przeinterpretow anie wyników wykopalisk źródłow o słabo u do k u m en to w an y ch . D rugi m a n k a m e n t w ynika z nie dość wnikliwego rozpatryw ania odkryw anych n a zam kach wytworów: m urów i za bytków. Końcowym efektem najpoważniejszych studiów archeologicznych jest dokładne opracowanie ruchom ych m ateriałów zabytkowych i stworzenie zgod nie z „macierzą H arrisa” planszy rozw oju chronologiczno-przestrzennego ba danego obiektu. Tym czasem analizy zam kow e pow inny się kończyć nie tylko poznaniem stru k tu ry form alnej danej budowli, ale także zbadaniem jej obrazu treściowego33.
Analogiczne dylematy poznawcze obejm ują późnośredniowieczny przełom cywilizacyjny n a ziem iach polsk ich zw iązany z lokacjam i m iast w XIII-XIV wieku. Za M arią Bogucką i H enrykiem Sam sonow iczem wyróżnić m o żn a kilka okresów szczególnego nasilenia akcji lokacyjnych. Jeden z nich obejm uje czasy K azim ierza W ielkiego i jest efektem jego ówczesnej polityki. N a P om orzu, w W ielkopolsce i n a Kujawach największe natężenie lokacji m onarszych m iało właśnie miejsce w XIV w ieku34. S tandardy dokum entacji terenowej i m etodyki b adań ośrodków m iejskich ulegają stopniow ej specjalizacji. Przyjm uje się ze zrozum ieniem , że archeologia m iast jest n a u k ą zajm ującą się b ad aniam i ze społów siedzib ludzkich, wraz z ich otoczeniem . W ykop archeologiczny nie po w inien się kończyć n a granicy działki, ale sięgać dalej, n a teren przyległy - parcelę sąsiednią, ulicę, plac leżący w pobliżu. Niestety, z reguły program badań m iejskich podporządkow any jest ak tualny m inwestycjom w miejscowych pla
32 Metodyka badań archeologiczno-architektonicznych, red. Z. K obyliński, W arszaw a 1999. 33 L. Kajzer, Wstęp do archeologii historycznej..., s. 148.
Ja c e k Wo ź n y
nach zagospodarow ania p rzestrzennego35. W tej sytuacji nie w ystarczą sym p tom y wewnętrznego doskonalenia m etodyki badawczej archeologii historycz nej. Ślady przełom u cywilizacyjnego w urbanistyce i architekturze XIV-wiecznej Polski zacierane są przez erupcję inwestycji początku XXI stulecia, nie zawsze w pełni kontrolow anych przez Służbę O chrony Zabytków.
A rchaeology a n d th e C ivilization B re a k th ro u g h in F o u rte e n th -c e n tu ry P o la n d
In the cu ltu ral developm ent o f hu m an ity , the long-lasting periods o f social stabi- lization were in te rru p te d by tu rn in g events. T he concepts o f co n tin u ity an d change o f tra d itio n are central fo r archaeology, e n ab lin g research o n the h isto rical dynam ics o f civilization. The m o st significant global tu rn in g p o in ts are even called revolutions: agricultural, urban, an d industrial. The rapid transform ations taking place in the lands o f P o lan d in th e th irte e n th a n d fo u rte e n th centuries are so m etim es also called revolutionary. T he changes involved n o t only th e m ateriał cu ltu re a n d h a n d ic ra ft technologies in the strict sense b u t also the w hole area o f culture, in clu d in g the archi- tectural landscape o f tow ns an d stone strongholds.
H istorical archeology has a specific app ro ach to the civilization b reak th ro u g h in fo u rteen th -cen tu ry Poland. The approach concerns some new categories o f archaeo- logical sources a n d the developm ent o f new research specializations ra th e r th a n the synthesis o f cu ltu ral p h enom ena. T he new diverse fields are taken in to consideration: archaeology o f tow ns, castles, late medieval pottery, an d obseąuies. T he late M iddle Ages in p a rtic u la r archaeology com pares th e results o f its research w ith h isto rical sources th a t were n o t accessible to this extent in the older periods. C onsidering that, the ą u e stio n arises w h eth er archaeologists w ho deal w ith the late M iddle Ages can reach eąually essential m odel Solutions as the pre-historians - u sing anthropological theories an d the m ethodology o f social research - have already h ad for a long time.
