Literary portrait of the first Polish female students (context of emancipatory)

Danuta Ossowska UWM w Olsztynie

Literacki portret

pierwszych polskich studentek

(kontekst emancypacyjny)

Literary portrait of the first Polish female students

(context of emancipatory)

S³owa kluczowe: polskie studentki, pozytywizm, dyskurs emancypacyjny, powieœæ Key words: polish women-students, positivism, feminism discourse, novel

Uniwersytety polskie potrzebowa³y bardzo du¿o czasu, by przyznaæ ko-bietom status pe³noprawnych studentek. Dziesi¹tki lat musia³y min¹æ, by to, co w kulturze amerykañskiej i europejskiej okrzep³o ju¿ w tradycjê, mog³o u nas zyskaæ wstêpn¹ akceptacjê2_{. Przypomnienie to jest niezbêdne, poniewa¿}

pierwsze polskie studentki, pierwowzory literackich postaci prozy okresu pozytywizmu, o których bêdzie mowa, odbywa³y studia za granic¹, g³ównie w Szwajcarii, Francji i Belgii, w pewnym zakresie równie¿ w Petersburgu.

W literaturze polskiej temat studentek pojawi³ siê na pocz¹tku lat sie-demdziesi¹tych XIX wieku. Powieœciowy dyskurs zainicjowali wówczas Teo-dor Tomasz Je¿ (Zygmunt Mi³kowski) oraz Maria Szeliga (Maria Czarnow-ska-Loevy), oni te¿ najwiêcej uwagi poœwiêcili w swojej twórczoœci sprawie studiów kobiet. Do³¹czyli do nich po pewnym czasie Józef Ignacy Kraszew-ski, Stanis³aw GrudziñKraszew-ski, Stanis³aw KrupKraszew-ski, Franciszek Rawita Gawroñ-ski, Maria Rodziewiczówna i Gabriela Zapolska. W artykule wziêto pod uwa-gê teksty pojawiaj¹ce siê do koñca lat osiemdziesi¹tych XIX wieku.

Tylko kilka utworów tego nurtu tematycznego realizuje model powieœci œrodowiskowej, tzn. przedstawia studentki w kontekœcie spo³ecznoœci akade-mickiej, zlokalizowanej w okreœlonej przestrzeni. I tak akcja powieœci Kra-szewskiego Szalona toczy siê w œrodowisku akademickim Kijowa, w utworach 1 _{Artyku³ jest fragmentem szerszego wywodu na temat powieœciowego wizerunku} stu-dentek, uwzglêdniaj¹cego poza kontekstem emancypacyjnym tak¿e wpisanie tematu w dys-kurs narodowy oraz ideologiczno-polityczny.

Æmy nocne Gawroñskiego oraz w Na przebój Szeligi w Pary¿u, w opowieœci Krupskiego Pod skrzyd³ami Almae Matris w Zurychu, a Jaskó³ki Je¿a i Bez opieki Szeligi – wiele na to wskazuje – w Genewie. Fabu³a innych skupia siê na opisie procesu dochodzenia do decyzji o podjêciu studiów (np. Emancypo-wana Je¿a), albo postacie studentek pojawi¹ siê jako drugoplanowy motyw lub epizod, jak to ma miejsce w utworach Rodziewiczówny (Straszny dziadu-nio, Dewajtis)3_.

Jako narracje odnosz¹ce siê do wspó³czesnoœci, a wiêc pozbawione mo¿li-woœci zdystansowania siê wobec opisywanych wydarzeñ, rejestruj¹ œwiat postrzegany subiektywnie i przepuszczony przez filtr w³asnych pogl¹-dów autorów. W zale¿noœci od tego sugeruj¹ zmiany / postuluj¹ / przeciw-stawiaj¹ siê / kwestionuj¹ itp. Bliskie s¹ wiêc funkcjom publicystyki. Jako powieœci popularne operuj¹ utartymi konwencjami fabu³ romansowych, podró¿niczych, sensacyjnych lub biograficznych, czy te¿ ró¿nego rodzaju stereotypowymi ujêciami. Ale te w³aœciwoœci, na ogó³ traktowane jako arty-styczne wady, mo¿na interpretowaæ inaczej. Ewa Paczoska bierze dla przy-k³adu pod uwagê mo¿liwoœæ uznania faktu pos³ugiwania siê stereotypami socjalistów w powieœci Æmy nocne za element œwiadomie podjêtej przez Rawitê próby stworzenia powieœci politycznej4_{. Ogólnie rzecz bior¹c, w}

anali-zowanych powieœciach stereotypy pe³ni¹ ró¿ne funkcje. W niektórych przypadkach s³u¿¹ potwierdzaniu s³usznoœci obiegowych wyobra¿eñ, w in-nych dok³adnie odwrotnie, przywo³ywane s¹ po to, by ich sens zdyskredy-towaæ.

Charakterystyczne dla tych powieœci jest te¿ przeniesienie do fikcyjnego œwiata, oprócz obiegowych wyobra¿eñ, równie¿ faktografii œrodowiskowej, bêd¹cej œladami historii rzeczywistej. Ten plan historyczny tkwi w regule konstrukcji powieœci jako projekt jej odbioru przy u¿yciu „klucza”. Wiele na to wskazu je, ¿e tego rodzaju gry narracyjnej – pisania podtekstowego – œwiadomie u¿ywali niektórzy z autorów: Je¿, Szeliga, Krupski czy Rawita Gawroñski, którego Æmy nocne (1887) poprzedzone wstêpem autora, sugero-wa³y czytelnikom koniecznoœæ rozszyfrowania zwi¹zków ³¹cz¹cych powieœcio-w¹ akcjê z wydarzeniami i postaciami rzeczywistej historii5_{. Ale podtekstowe}

czytanie, niezale¿nie od rzeczywistych intencji autorów, mog³o mieæ swoje Ÿród³o w samej strukturze nie tak znów licznych skupisk polskich studentek w oœrodkach zagranicznych, umo¿liwiaj¹cej rozpoznawalnoœæ poszczególnych postaci. W grê wchodzi te¿ inne uzasadnienie – sensacja i skandal by³y niew¹tpliwie œwiadomie wykorzystywane przez wydawców i autorów jako 3 _{Dok³adniejsze dane bibliograficzne, dotycz¹ce wzmiankowanych powieœci, znajduj¹} siê w zestawieniu Ÿróde³ na koñcu artyku³u.

4 _{Zob. E. Paczoska, Cienie i echa. Stereotypy polskich socjalistów w „Æmach nocnych”} Franciszka Rawity Gawroñskiego, „Pamiêtnik Literacki” 1987, z. 3, s. 77–97.

czynniki zwiêkszaj¹ce atrakcyjnoœæ oferty czytelniczej. Tak by³o zapewne w przypadku powieœci Krupskiego, drukowanej przez „K³osy”6_.

Sposób odczytania, odkrywaj¹cy zaszyfrowan¹ w powieœci faktografiê historyczn¹, zastosowa³ w odniesieniu do powieœci Zaszumi las Zapolskiej historyk, Wies³aw Œladkowski7_{. Taki rodzaj interpretacji w odniesieniu do}

postaci socjalistów w powieœci Æmy nocne Gawroñskiego przeprowadzi³a Pa-czoska. Z pewnoœci¹ ten rodzaj lektury by³by tak¿e odpowiedni i poznawczo interesuj¹cy w odniesieniu do utworu Pod skrzyd³ami Almae Matris Kru p-skiego oraz Jaskó³ek i kilku innych powieœci Je¿a.

W epoce, w której opiniotwórcza rola literatury nie by³a kwestionowana, fikcjonalne opowieœci mia³y istotny wp³yw na kszta³towanie siê zbiorowych wyobra¿eñ, zw³aszcza dotycz¹cych zjawisk nowych, wymagaj¹cych oswoje-nia. A taki charakter mia³a kwestia obecnoœci kobiet na uniwersytetach. Jaki by³ w tym zakresie udzia³ naszej literatury? Akceptuj¹cy, tzn. w³¹czaj¹cy pionierskie dzia³ania kobiet jako istotn¹ wartoœæ w obszar polskiej kultury? Czy raczej sk³onny do uznania ich za zagro¿enie? Patrz¹c na powieœciowe przedstawienia studentek, trudno nie byæ sceptycznym wobec przekazu p³y-n¹cego np. z prasowych anonsów, dumnie obwieszczaj¹cych powrót do kraju kobiet z uniwersyteckimi dyplomami i nie zapytaæ, czy rzeczywiœcie mo¿na je odczytywaæ jako wyraz akceptacji spo³ecznej, a mo¿e nawet przejaw afirma-cyjnego stosunku spo³eczeñstwa do nauki kobiet? Czy s¹ to raczej wydarze-nia z rubryki sensacji? Niewiele w gruncie rzeczy wiemy o motywacjach i samopoczuciu samych pionierek8_{, przedstawianych w dwudziestowiecznych}

opracowaniach w kategoriach sztampowo ujmowanego bohaterstwa. W cza-sach, kiedy studiowa³y, ich heroicznoœæ by³a kwestionowana9_{, na jakim wiêc}

fundamencie mia³ szanse powstaæ mit o ich pionierstwie?

6 _{[S. Kru pski], Od autora „Pod skrzyd³ami Almae Matris”, „K³osy” 1880, nr 768.} Ponie-wa¿ czytelnicy doszukali siê w powieœci paszkwilu na znan¹ im osobê, Krupski t³umaczy³ siê, ¿e w postaci g³ównej bohaterki powieœci, Zosi, nie portretowa³ konkretnej kobiety. Ma-ria Szeliga potwierdzi³a jednak, ¿e osob¹ sportretowan¹ nawet bez zmiany imienia przez Krupskiego by³a kobieta, która w rzeczywistoœci ukoñczy³a medycynê, wysz³a za m¹¿ i prowadzi praktykê lekarsk¹. Zob. M. Szeliga, Sprostowanie, „Przegl¹d Tygodniowy” 1891, nr 9. Z dokumentów uniwersyteckich wynika, ¿e kole¿ank¹ ze studiów Krupskiego by³a Zofia Korab-Brzozowska.

7 _{W. Œladkowski, Realia historyczne w powieœci Gabrieli Zapolskiej „Zaszumi las”,} „An-nales Universitatis Mariae Curie-Sk³odowska. Sectio FF”, 2002/2003, vol. XX/XXI, s. 1–13.

8 _{Niewiele jest na ten temat ogólnie dostêpnych materia³ów. Warto zwróciæ uwagê na} pozostaj¹ce nadal w rêkopisie wspomnienia Józefy Krzy¿anowskiej-Kodisowej (rkps BN 13660).

9 _{Zob. A. Mor¿kowska, Studentki w powieœci polskiej, „Przegl¹d Tygodniowy” 1891,} nr 2. Kwestionowa³a ona okreœlanie studentek mianem bohaterek. Jak pisa³a - mo¿na je nazwaæ szlachetnymi, wyj¹tkowymi, ale nie bohaterkami. Kobiety nie d¹¿¹ do uzyskania przewagi nad mê¿czyznami, wyniesienia siê ponad nich, chc¹ tylko na równi z nimi praco-waæ. Jak wiêc widaæ, wartoœci zwi¹zane z prac¹ wyklucza³y mo¿liwoœæ heroicznej identyfi-kacji. Innego zdania by³a Szeliga, por. tej¿e, Sprostowanie, „Przegl¹d Tygodniowy” 1891, nr 9, s. 113.

Sposób, w jaki przedstawiane by³y kobiety w nowej dla nich w naszej kulturze roli, stanowi³ wypadkow¹ sporów œwiatopogl¹dowych i ideologii tamtego czasu. Uwik³any by³ bez reszty w dyskurs emancypacyjny, narodo-wy oraz ideologiczno-polityczny. Te trzy konteksty w du¿ej mierze decydowa-³y o tym, jakie wartoœci wi¹zano z pionierskimi dzia³aniami kobiet, s³u¿¹cy-mi ich rozwojowi intelektualnemu.

Problem uznania prawa kobiet do nauki na poziomie wy¿szym jako wyzwania czasu, który próbowano uœwiadomiæ opinii publicznej, pojawia siê w publicystyce i literaturze na pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych XIX wieku. W tym czasie ma miejsce kilka znacz¹cych wydarzeñ.

Jak to zosta³o wczeœniej zasygnalizowane, jednym z pierwszych pisarzy, którzy wówczas zabrali g³os w sprawie wy¿szej edukacji kobiet, by³ Teodor Tomasz Je¿ (Zygmu nt Mi³kowski). W swoim czasie by³ to pisarz g³oœny, szanowany, o uznanym autorytecie. Miarodajnoœæ jego opinii wspiera³ fakt bezpoœredniego kontaktu z zachodnimi oœrodkami uniwersyteckimi. Miesz-kaj¹c w Genewie, Zurychu, Lozannie, przebywaj¹c w Pary¿u, gdzie towarzy-szy³ córce Antoninie, odbywaj¹cej studia na Sorbonie, wiedzê o edukacji oraz œrodowiskach studenckich czerpa³ zarówno z ¿ycia, jak i z zachodnich Ÿróde³ wiedzy10_{. Ponadto szeroko rozumiana problematyka edukacji zajmowa³a go}

nieprzerwanie przez ca³y czas, stanowi¹c istotny komponent jego programu narodowego.

Równoczeœnie z Mart¹ Orzeszkowej (1873), na fali dyskusji nad kwesti¹ kobiec¹ jako wyraŸny sygna³ zwrotu w stronê potrzeb spo³ecznych, drukowa-na by³a powieœæ Je¿a Emancypowadrukowa-na11_{. Zestawi³ je ze sob¹ w recenzji}

„Prze-gl¹du Tygodniowego”12 _{Józef Kotarbiñski jako dwa projekty emancypacyjne}

wyra¿one w ró¿nej formie artystycznie, zmierzaj¹ce jednak do tego samego celu. Tekst Je¿a utrzymany w konwencji drapie¿nej humoreski – jak wskazy-wa³ recenzent – dawskazy-wa³ „obraz oryginalnej niewieœciej natury, posiadaj¹cej wielki zasób si³ wrodzonych, która nie mo¿e dla nich znaleŸæ w³aœciwego ujœcia”. Ten charakterystyczny dla powieœci Je¿a typ postaci o romantycz-nym rodowodzie, silnej jednostki wy³amuj¹cej siê z konformistycznej zbioro-woœci, szukaj¹cej dla siebie miejsca w œwiecie, stanowi³ znakomit¹ mo¿liwoœæ ekspozycji pionierskiego etosu. W taki sposób prezentowane s¹ bohaterki opowieœci Je¿a (m. in. Emancypowana, Wyœniona, Pod szlacheck¹ strzech¹). Tak wiêc w samych postaciach, w ich osobowoœci tkwi Ÿród³o potencjalnego 10 _{Dom Mi³kowskich by³ miejscem, przez które ca³y czas a¿ do ostatnich dni ¿ycia} pisarza przewija³a siê m³odzie¿ polska studiuj¹ca w Szwajcarii. Józefa Joteykówna i Józefa Krzy¿anowska by³y jego krewnymi. Trzy córki pisarza te¿ studiowa³y: Antonina socjologiê, Hanna sztuki piêkne, Helena medycynê. Mi³kowski pozostawa³ w przyjacielskich stosun-kach z uniwersyteckimi profesorami.

11 _{„Niwa” 1873, t. 3, nr 25–26, t. 4, nr 37–38; oraz wydanie osobne Warszawa 1873;} ros. t³umaczenie Moskwa 1878.

sukcesu, a w ka¿dym razie optymizmu co do mo¿liwoœci zmian. Mniej zna-cz¹ce s¹ czynniki zewnêtrzne.

W Emancypowanej pokazuje Je¿ drogê ¿yciow¹ Julci S³awskiej, wycho-wywanej w atmosferze hipokryzji najpierw w domu rodzinnym, potem w zak³adzie edukacyjnym prowadzonym przez siostry zakonne. Odczuwana przez bohaterkê opresyjnoœæ fa³szywego œwiata prowadzi j¹ do buntu, a nie jest to cicha niezgoda, lecz bunt spektakularny. Scena, która ten moment pokazuje, jest wyj¹tkowo œmia³a i rzadka w literaturze, przy tym w humore-skowej konwencji powieœci uzasadniona. W noc poœlubn¹, w trakcie piêknie rozwijaj¹cej siê biesiady, dziewczyna zdegustowana widokiem pijanego ma³-¿onka, nakazuje s³u¿bie wyniesienie go wraz z ³o¿em z sypialni. Jak wiadomo, polskie zwyczaje weselne nie traktowa³y nigdy nadu¿ycia alkoholu jako czegoœ nagannego, wrêcz odwrotnie. Zerwanie ma³¿eñstwa w atmosferze towarzy-skiego skandalu jest faktem nieodwracalnym i stawia bohaterkê w sytuacji bycia nikim: ani pann¹, ani mê¿atk¹, ani wdow¹. Akt ten jest autonomiczn¹ decyzj¹ dziewczyny, nie jest w powieœci wi¹zany z kontaktem ze œrodowiskiem emancypantek. Dopiero póŸniej próbuje znaleŸæ w nim oparcie, ale jest to raczej przemijaj¹ca poza. Przysz³oœæ sw¹ Julcia wi¹¿e z wykszta³ceniem, ale w kraju nie istnieje system, w którym jej potrzeby mog³yby byæ zaspokojone. Pozostaje forma prywatnych kursów, kosztowna i niedaj¹ca ¿adnej certyfikacji formalnej. Jednak przes³anie tej opowieœci jest optymistyczne – to dopiero pocz¹tek zmagañ, nadzieja w sile osobowoœci i determinacji kobiet.

W tym samym czasie pojawiaj¹ siê te¿ pierwsze utwory Szeligi13_,

podej-muj¹ce problem wy¿szego wykszta³cenia kobiet: Podobnie jak Je¿ w Eman-cypowanej przeprowadza pisarka g³ówn¹ bohaterkê powieœci Bez opieki, Emilkê Mieroszewsk¹, osierocon¹ i zdan¹ na ³askê opiekunów, przez ci¹g niezwykle przykrych wydarzeñ. One uzasadniaj¹ jej przylgniêcie do emancy-pantek. Nowa „wiara” stanowi dla niej jedyn¹ szansê obrony ci¹gle narusza-nej godnoœci w³asnarusza-nej. Jak komentuje narrator:

Widocznie g³os obroñców wolnoœci i wykszta³cenia kobiet równego mêskiemu, nie podnosi³ siê w imiê abstrakcji, lecz wynika³ z g³êbi ducha wieku, na podsta-wie sprapodsta-wiedliwoœci. Nasza bohaterka po¿era³a ka¿d¹ myœl traktuj¹c¹ tê kwe-stiê – studiowa³a Milla, wczytywa³a siê w Legouvégo, rozkoszowa³a siê powie-œciami pani Szwartz i Cremer, szuka³a w polskich pisarzach zwolenników emancypacji, raduj¹c siê z ka¿dego przychylnego jej objawu, oburzaj¹c siê na ka¿dego jej przeciwnika14_.

Emilka wyje¿d¿a na studia za granicê, ale ta szansa wyrwania siê z niszcz¹cego j¹ uk³adu spo³ecznego koñczy siê klêsk¹ ostateczn¹. Nawiasem mówi¹c, strategia melodramatycznej narracji, któr¹ wybra³a autorka powieœci,

13 _{W przeddzieñ (1873), Bez opieki (1874) oraz Dwór i dworek (1878).} 14 _{M. Szeliga, Bez opieki, „Opiekun Domowy” 1874, nr 26, s. 211.}

nie mog³a prowadziæ do innego fina³u. Na powieœæ Bez opieki zwróci³a ¿yczli-wie uwagê Eliza Orzeszkowa, w liœcie15 _{do niej Szeliga wyjaœni³a, dlaczego}

21-letnia Emilka Mieroszewska musia³a umrzeæ. Przede wszystkim dlatego, ¿e nie by³o dla niej w ówczesnym œwiecie alternatywy. Jej dzia³ania nie mog³y zakoñczyæ siê sukcesem, z drugiej zaœ strony nie do przyjêcia by³aby wersja rezygnacji i konformistycznego wtopienia siê w œwiat, który j¹ pozba-wia³ godnoœci. Œwiat nie by³ gotowy, by mog³o siê urzeczywistniæ d¹¿enie bohaterki. Zadaniem powieœci, jak to pojmowa³a Szeliga, jest uwra¿liwianie spo³eczeñstwa i stopniowe oswajanie z wyzwaniami, które musz¹ byæ w przysz³oœci podjête.

Pokazany przez Szeligê, chyba po raz pierwszy w naszej literaturze, obraz œrodowiska polskich studentów i studentek wyraŸnie podzielony jest na walcz¹cy ze sob¹ œwiat mêski i kobiecy. Tak jest te¿ w powieœci Krupskie-go. Studenci w³adczo i agresywnie demonstruj¹ swoj¹ przewagê, nieliczne z kobiet próbuj¹ siê temu przeciwstawiæ, inne doskonal¹ sztukê kamufla¿u. Emilia jako emancypantka (nie okazuje tego strojem ani zachowaniami, ale pogl¹dami) nie znajduje wœród nich zrozumienia, doznaje jedynie upokorzeñ. W dyskusjach przeciwko równouprawnieniu kobiet padaj¹ obiegowe argu-menty-schematy, jak dotycz¹ce Emilki przypuszczenie, ¿e „rozum zabi³ w niej kobietê”16_.

W grudniu 1873 roku g³os zabiera Aleksander Œwiêtochowski, daj¹c pu-bliczny wyk³ad: O wy¿szym kszta³ceniu kobiet, drukowany nastêpnie w odcin-kach17_{. Wed³ug jego oceny w spo³eczeñstwie polskim dominuje stan biernego}

wyczekiwania i niepewnoœci jednych albo u partego szyderstwa i potêpienia kobiet domagaj¹cych siê prawa do wy¿szych studiów. Do nich przede wszyst-kim adresuje swoj¹ wypowiedŸ. Dlatego w pytaniach, na które szuka odpo-wiedzi, zawieraj¹ siê zarzuty przeciwników: Czy kobieta ma prawo do wy-¿szej edukacji i na jakich dowodach to prawo siê opiera? Czy wy¿sze wykszta³cenie (nauka) nie nadwerê¿a uczuæ moralnych kobiety? Jakie kie-runki kszta³cenia z punktu widzenia u¿ytecznoœci spo³ecznej i rozwoju osobo-woœci kobiet trzeba popieraæ? Na koñcu tego zestawu pytañ pojawiaj¹ siê postulaty wskazuj¹ce, jaki rodzaj dzia³añ powinno podj¹æ spo³eczeñstwo, by zasadê równoprawnoœci kobiet przenieœæ do praktyki ¿ycia spo³ecznego.

Jego wypowiedŸ, oparta na argumentach czerpanych z najnowszych pu-blikacji w tym zakresie badaczy europejskich i amerykañskich, jest jedno-znaczna co do uznania prawa kobiet do nauki. Œwiêtochowski dowodzi, jak bardzo historia wy¿szej edukacji kobiet jest u nas iloœciowo i jakoœciowo 15 _{OdpowiedŸ Marii Szeligi na list p. Elizy Orzeszkowej, „Opiekun Domowy” 1874,} nr 45, s. 356–357.

16 _{M. Szeliga, Bez opieki, „Opiekun Domowy” 1874, nr 32, s. 259.}

17 _{A. Œwiêtochowski, O wy¿szym kszta³ceniu kobiet, Przegl¹d Tygodniowy” 1874,} nr 1–9.

uboga w porównaniu do innych krajów o podobnym poziomie cywilizacyj-nym; jak bardzo jesteœmy zapóŸnieni w wykorzystaniu istniej¹cego potencja-³u spo³ecznego. Postêpowoœæ krytyka ma jednak granice wyznaczone ramami utylitaryzmu, odpowiedŸ na ostatnie pytanie jest ju¿ po³owiczna. Bezwarun-kowo popiera kszta³cenie kobiet, ale jedynie na studiach pedagogicznych, kierunkach zwi¹zanych z gospodarstwem domowym oraz przemys³em.

W omawianych powieœciach Je¿a i Szeligi zwi¹zek miêdzy wy¿sz¹ edu-kacj¹ a problem socjalnym, spraw¹ pracy jako zapewnienia kobietom mate-rialnego bezpieczeñstwa, nie jest w zasadzie podnoszony. Kwesti¹ najwa¿-niejsz¹ jest uœwiadomienie spo³eczeñstwu, ¿e wœród kobiet uzdolnionych i wyposa¿onych w du¿y potencja³ twórczej energii narasta uzasadniony bunt wobec dotychczasowych regu³ spo³ecznego porz¹dku, który te wartoœci t³umi. Jasno te¿ artyku³owana jest koniecznoœæ zwi¹zania wy¿szego kszta³cenia z potrzebami zbiorowoœci. Kobiety Je¿a zgodnie z jego republikañskimi prze-konaniami kieruj¹ siê wy¿szymi motywacjami wspólnotowymi. Je¿eli wiêc jedyn¹ motywacj¹ jednostki jest zdobywanie wiedzy ze wzglêdu na siebie sam¹ i w³asne szczêœcie, to jest to cel egoistyczny.

Walka, g³ówna postaæ powieœci Szeligi Dwór i dworek18_{, przerywa naukê}

w petersburskim uniwersytecie, by jak „cicha misjonarka” poœwiêciæ siê „po-¿ytecznoœci”. Zaakcentowany zosta³ tu przez pisarkê motyw rezygnacji z celów osobistych: z w³asnych upodobañ, ambicji, w tym równie¿ z mi³oœci, by ca³¹ energiê i wiedzê o naturze wyniesion¹ z uniwersytetu skupiæ na potrzebach œrodowiska górniczego, z którego siê wywodzi³a.

W powieœci Wyœniona. Fantazja proz¹ – niby powieœæ, której tytu³ zapo-wiada utopijno-baœniow¹ konwencjê opowieœci, wokó³ pochodz¹cej z drob-noszlacheckiego dworku entuzjastki wy¿szej nauki, Zosi Kalinowskiej, snuje Je¿ rozwa¿ania dotycz¹ce wartoœci wiedzy powi¹zanej z ¿yciem praktycz-nym. Pyta o zwi¹zek rozumu i moralnoœci oraz cel kszta³cenia. Jako oczywi-stoœæ niewymagaj¹c¹ dowodu przyjmuje regu³ê równouprawnienia kobiet i mê¿czyzn. Nawiasem mówi¹c, najstarsza córka pisarza, Antonina, podej-muje w tym czasie (lata 1876-1879) studia socjologiczne na uniwersytecie w Genewie.

Z wielk¹ wiar¹ dowodzi Je¿ nierozerwalnego i koniecznego zwi¹zku ro-zumu i moralnoœci. Rozum jest wed³ug niego œrodkiem etycznym, który ura-bia w cz³owieku szacunek wzglêdem siebie, nie pozwalaj¹c mu „walaæ siê w b³ocie”. Ponadto, ceni¹c ka¿dy rodzaj wiedzy jako wartoœæ sam¹ w sobie, wystêpuje przeciwko nadu¿yciom utylitaryzmu: „Zwrot nowoczesny, nawo³u-j¹cy na drogê wy³¹cznie utylitarn¹, a wystêpuj¹c¹ przeciwko poezji, pod pozorem, ¿e poezja przeszkodê wiedzy realnej stanowi, jest symptomatem chorobliwym, który przeminie”19_.

18 _{J. Horwat [M. Czarnowska], Dwór i dworek, Warszawa 1878.}

Postaæ „dworkowej” emancypantki nabiera w tym œwietle powagi i god-noœci, budzi zaufanie, mimo tego, ¿e porusza siê ona pod pr¹d powszechnej opinii. Tym samym radykalnie zwalcza Je¿ negatywne stereotypy w rodzaju: „nauka niszczy moralnoœæ kobiety”, „rozum zabija w kobiecie uczucia”, po-wielane przez przeciwników wy¿szego kszta³cenia kobiet. Grudziñskiemu, który recenzowa³ powieœæ, nie przeszkadza³a utopijnoœæ proponowanego przez Je¿a wzoru kszta³cenia kobiet drog¹ prywatnych kursów, ani brak pragmatycznego zwi¹zania kierunku nauki z okreœlonym zawodem. Wielk¹ frustracjê wywo³a³o u niego uznanie równoprawnoœci kobiet i mê¿czyzn, dla-tego przypomina³ wszystkim, ¿e „nieuznawanie w kobiecie odrêbnoœci jej umys³owych i moralnych, nieliczenie siê ze wzglêdami tej odrêbnoœci” stano-wi „kardynalny b³¹d pseudo-postêpowych pedagogów”20_{. W doktrynerski}

spo-sób i w ca³kowitej niezgodzie z treœci¹ powieœci czyni³ Je¿owi zarzut, ¿e rozwojowi intelektu bohaterki nie towarzyszy rozbudzenie w³adz moralnych, charakteru i u czciwych zasad. W gru ncie rzeczy chodzi³o mu o to, ¿e w powieœci autor nie nadmienia, by „bohaterkê kto religii uczy³”, czyli sta-wia³ pytanie o Ÿród³a moralnoœci.

W myœleniu Grudziñskiego pokutowa³a te¿ romantyczna opozycja rozu-mu i u czu cia, któr¹ wi¹za³ z kategori¹ ró¿nic p³ciowych. Kobieta to sfera uczuæ i w³adz moralnych – obowi¹zków macierzyñskich, rodzinnych, religij-nych i narodowych. Dlatego te¿ ubóstwienie rozumu, czyli kszta³cenie w³adz umys³owych kosztem zaniechania rozwoju moralnego prowadzi, wedle jego okreœlenia, do „hermafrodytyzmu umys³owego i moralnego”. Powieœæ Grudziñskiego Wbrew opinii (1881) w ca³ej rozci¹g³oœci potwierdza ten spo-sób myœlenia. G³ówny bohater, Adam Sêpiñski, przedstawiany jako niezwy-kle szlachetny, nieskazitelny moralnie i wykszta³cony cz³owiek ma to nie-szczêœcie, ¿e szuka ¿ony – nie lalki, nie dziecka, ale kobiety maj¹cej wykszta³cenie i serce. Jak pogodziæ te wartoœci ze sob¹? Wszystkie „wyeman-cypowane”, jakie siê w powieœci pojawiaj¹, obarczone s¹ niewybaczalnym brakiem. Laura Karpiñska piêkna i m¹dra, ale w koñcu nazwana – „b³êd-nym ognikiem nad moczarami pustki moralnej”, poniewa¿ zaniedbano jej moralne wychowanie. Panna Ewelina etycznie dobrze ukszta³towana, ale grzesz¹ca brzydot¹ i nazbyt zaawansowanym wiekiem; cechy te gasz¹ zain-teresowanie jej walorami umys³owymi. Tymczasem dokonuj¹c wyboru ¿ony, Sêpiñski kieruje siê typowo mêskim os¹dem, akceptuj¹cym w kobiecie piêk-no i dobro, nie rozum, co widaæ wyraŸnie, kiedy rozwa¿a wybór na ¿onê panny Eweliny.

Stanowisko Je¿a, aprobuj¹ce bez zastrze¿eñ prawo kobiet do wy¿szej edukacji, sprowokowa³o te¿ innego oponenta. By³ nim Stanis³aw Krupski, który otwarcie przyzna³, ¿e powieœci Je¿a zmusi³y go do wykazania odwrotnej 20 _{K. Grzyma³a [S. Grudziñski], Na niwie literatury i sztuki, „Niwa” 1878, nr 78,} s. 468.

strony medalu kobiecych studiów. Chodzi³o mu przede wszystkim, jak twier-dzi³, o obecnoœæ kobiet na studiach medycznych, ale pogl¹dy jego powieœcio-wego porte-parole, Sybirackiego, ka¿¹ w to w¹tpiæ. Krupski, student Wydzia-³u Lekarskiego uniwersytetu w Genewie w latach 1877–1881, jako jedyny z autorów opisywa³ œrodowisko studenckie od wewn¹trz, co w po³¹czeniu z jego talentem narracyjnym da³o dobry efekt. Faktograficzna strona powieœci bogata w konkrety i detale, wtopione w szwajcarsk¹ topografiê, jest zdecydo-wanie najciekawsza w grupie omawianych powieœci. Korzystny efekt da³o te¿ zró¿nicowanie techniki narracji, ³¹cz¹cej relacjê auktorialn¹ trzecioosobow¹ z epistolarn¹, pozwalaj¹c¹ mówiæ – (czytaj: kompromitowaæ siê) g³ównej bo-haterce, Zosi, która zwierza siê w listach pisanych do przyjació³ki z pensji ze swych ambicji, doœwiadczeñ i fantazji.

Sprawa akceptacji prawa kobiet do podejmowania studiów lekarskich21

stanowi³a u nas temat wyj¹tkowo dra¿liwy. Niezwyk³e emocje wywo³ywa³y decyzje Polek podejmuj¹cych studia medyczne na uniwersytetach szwajcar-skich i paryskim. W roku 1871 studia lekarskie w Zurychu podjê³a Anna Tomaszewicz (po mê¿u Dobrska), w 1873 roku w Bernie Teresa Ciszkiewi-czówna (po mê¿u Ciszkiewiczowa), obok nich wiele innych Polek. Podobnie gor¹ca by³a sprawa walki o dopuszczenie kobiet do studiów na wydzia³ach medycznych krajowych uniwersytetów.

Jak silny by³ w tych kwestiach opór elit, œwiadczyæ mo¿e stanowisko Œwiêtochowskiego, wszak zwolennika wy¿szych studiów kobiet. Nawet on uwa¿a³, ¿e wybór medycyny to najbardziej kontrowersyjna, krañcowa forma kobiecego wyzwolenia siê, motywowana jedynie racjami obrony idei kobiecej, a wiêc g³êboko nieracjonalna. Potrzeba nauki u kobiet rzadko kiedy wi¹¿e siê z wiedz¹ – jakiej nauki. Radzi³ wiêc przyjêcie innej taktyki – stopniowego oswajania spo³eczeñstwa przez preferowanie kierunków uznanych ju¿ i ho-norowanych, a potem dopiero zajêcie siê innymi dziedzinami22_{. Stanowisko}

Œwiêtochowskiego wydaje siê co najmniej ambiwalentne, trudno uwierzyæ, ¿e chodzi wy³¹cznie o b³êdy taktyczne ruchu kobiecego, kiedy w tle pojawia siê ju¿ pytanie o dostêp do medycyny na uniwersytetach krajowych.

W powieœci Krupskiego obraz medycynierek, zw³aszcza zaœ wizerunek g³ównej bohaterki, jest wyj¹tkowo niekorzystny. Wokó³ osoby Zofii skupiaj¹ siê wydarzenia, które j¹ kompromituj¹: romans z asystentem Mondenber-giem (Austriakiem), wyj¹tkowo nikczemnym cz³owiekiem; szykany i zniewa-gi ze strony studentów (scena wyk³adu z anatomii, prosektoria, itp.); niedo-statki wiedzy. Jej godnoœæ Polki i kobiety, niczym niechroniona w publicznej przestrzeni jest ci¹gle wystawiana na szwank. Nawet woŸnica doro¿ki w Zurychu, wioz¹cej przyby³¹ na studia z dworca do hotelu, traktuje j¹ jak

21 _{Zob. M. Lipiñska, Kobieta i rozwój nauk lekarskich, Warszawa 1932.}

22 _{A. Œwiêtochowski, O wy¿szym kszta³ceniu kobiet, „Przegl¹d Tygodniowy” 1874, nr 8,} s. 65–66.

nowy nabytek do domu publicznego23_{. Rektor ¿yczy sobie œwiadectwa}

moral-noœci, na szczêœcie obecnoœæ matki Zosi wp³ywa ³agodz¹co na jego postawê. Jednym s³owem studia medyczne to matnia, z której w ostatniej chwili udaje siê bohaterce wywik³aæ dziêki pomocy doktora Sybirackiego.

Tworz¹ce trzon ideologiczny powieœci wypowiedzi i dzia³ania Sybirackie-go to w istocie g³os autora, który pos³uguje siê wieloma argumentami, pod-wa¿aj¹cymi generalnie sens wy¿szego kszta³cenia kobiet, nie tylko na kie-runku medycznym. W dziewiêtnastowiecznym dyskursie naukowym istnia³o wiele takich teorii, uzasadniaj¹cych biologiczn¹ oraz intelektualn¹ ni¿szoœæ kobiet24_{. Wyjaœnia np. Sybiracki relacje miêdzy mê¿czyznami i kobietami}

nieodwracalnym prawem ekonomii natury, która stworzy³a harmonijn¹ jed-noœæ, z³o¿on¹ z dwu ró¿nych pierwiastków: mê¿czyzny i podporz¹dkowanej mu kobiety. Kobieta jako ¿ona, matka, gospodyni domu uzupe³nia mê¿czy-znê, zatem rywalizacja p³ci wprowadza niszcz¹cy antagonizm. Emancypantki d¹¿¹ do wy³amania siê spod praw natury, a tylko wariaci porywaj¹ siê na przeznaczenie25_.

Jaki wiêc wizerunek studentki pozostaje w pamiêci po lekturze powieœci Krupskiego:

Nas mê¿czyzn ra¿¹ w audytoriach jednostki, które ca³ym swoim jestestwem i podkasanymi, ¿e tak powiem, manierami rzucaj¹ œwiatu w twarz bezczelne pytanie: co mi zrobisz? Bo w nich upatrujemy poni¿enie tego, co nas wielbiæ nauczono; lecz z drugiej strony do œmiechu pobudzaj¹ nas tak¿e modne figurki, pretensjonalnie ubrane, o twarzyczkach stworzonych raczej do salonów, ani¿eli do amfiteatrów anatomicznych i sal szpitalnych, poniewa¿ nie mo¿emy sobie wyt³umaczyæ, aby one mog³y naukê przenosiæ nad romanse...26_.

Z cytowanego fragmentu – oprócz wielu innych ciekawych informacji – wynika brak daj¹cego siê okreœliæ i zaakceptowaæ modelu bycia studentk¹. Dlatego do jej opisania u¿ywano istniej¹cych ju¿ stereotypowych matryc. Jak wiêc wygl¹da medycynierka? Jak typowa emancypantka, strojem i ruchami upodobniona do mê¿czyzny:

Mia³a na sobie ciemn¹, bez najmniejszych falban ani ozdób spódnicê, która jej zaledwie do kostek siêga³a. Na dolnym szlaku znaæ by³o jeszcze œlady dawnego zab³ocenia, o czym tak¿e œwiadczy³y niemo¿ebne jakieœ trzewiki, które dawno ju¿ prawdopodobnie szczotki nie widzia³y. Reszta ubrania by³a zupe³nie mêskie-go kroju. Paltocik, jak dwie krople wody, by³ do surduta podobny; ko³nierzyk, krawatka, jak nosz¹ mê¿czyŸni. Wszystko to jednak by³o zaniedbane, pomiête, 23 _{S. Krupski, Pod skrzyd³ami Almae Matris, „K³osy” 1879, nr 743, s. 194. Powieœæ} drukowana by³a w „K³osach” 1879, nr 743–756; 1880, nr 757–782 (z przerwami).

24 _{Zob. M. Dora, U³omnoœæ (z) natury. Kobieta w dyskursie naukowym XIX wieku,} „Ze-szyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ. Nauki Spo³eczne” 2012, nr 5, s. 113–129.

25 _{S. Krupski, Pod skrzyd³ami Almae Matris , „K³osy” 1879, t. 29, nr 747, s. 270.} 26 _{Tam¿e, nr 749, s. 301.}

poplamione... W³osy krótko przystrzy¿one, dobywa³y siê w nie³adzie spod cerato-wego z fantazj¹ na³o¿onego kapelusika [...] przypominaj¹cego dziecinne mary-narskie nakrycie g³owy. Osoba ta nosi³a okulary i pali³a papierosy27_.

PóŸniejsza o dziesiêæ lat powieœæ Marii Szeligi Na przebój28_{, ujmuj¹ca}

problem kobiet studentek medycyny z pozycji feministycznej, stanowi³a wprawdzie w zamyœle pisarki fundamentaln¹ rewizjê sposobu myœlenia, za-prezentowanego w powieœci Krupskiego. Ale propagowana przez znan¹ i g³oœn¹ wówczas dzia³aczkê feministyczn¹ idea uznania medycynierek za pionierki nowoczesnego œwiata zderzy³a siê z murem tradycjonalnej niechêci i braku zaufania do intelektualnego potencja³u kobiet. Z drugiej jednak stro-ny w mocnej reakcji na powieœæ Szeligi, dostrzegalnej w tonie i wieloœci polemicznych wypowiedzi29_{, upatrywaæ mo¿na oznak prze³omu w myœleniu}

o sensie wy¿szej edukacji kobiet.

Bibliografia

ród³a

Grudziñski S., Wbrew opinii, Warszawa 1881

Je¿ T. T., Emancypowana, „Niwa” 1873, t. 3, nr 25–26, t. 4, nr 37–38; oraz wydanie osobne Warszawa 1873; ros. t³um. Moskwa 1878.

Je¿ T. T., Wyœniona. Fantazja proz¹ – niby powieœæ, Warszawa 1877. Je¿ T. T., Pod szlacheck¹ strzech¹, „Nowiny” 1878, nr 3–24.

Je¿ T. T., Jaskó³ki, „Tygodnik Ilustrowany” 1891, nr 91–104; wyd. os. Warszawa 1900.

Kraszewski J. I., Szalona, Warszawa 1882.

Krupski S., Pod skrzyd³ami Almae Matris, „K³osy” 1879, nr 743–756; 1880, nr 757–782 (z przerwami).

Rawita Gawroñski, Æmy nocne, „K³osy” 1887, nr 1157–1174; wyd. os. pt.: B³êdne ogniki, Z³oczów 1893.

Rodziewiczówna M., Straszny dziadunio, Warszawa 1887. Rodziewiczówna M., Dewajtis, Warszawa 1889.

Szeliga M., W przeddzieñ, Warszawa 1873.

Szeliga M., Bez opieki, „Opiekun Domowy” 1874, nr 10–36.

(Szeliga M.) Jerzy Horwat [M. Czarnowska], Dwór i dworek, Warszawa 1878. Szeliga M., Na przebój, Kraków 1889.

Zapolska G., Zaszumi las, Lwów 1899.

27 _Tam¿e.

28 _{M. Szeliga, Na przebój, Kraków 1889. Por. tej¿e: Kobieta jako doktor medycyny,} „Œwiat” 1889, s. 247.

29 _{Powieœæ wzbudzi³a ogromne zainteresowanie. Oprócz wielu oficjalnych recenzji} w pismach ró¿nych orientacji (od liberalnych po konserwatywno-katolickie), m.in. w „Praw-dzie”, „Przegl¹dzie Tygodniowym”, „Izraelicie”, „G³osie”, „Kraju”, „Przegl¹dzie Polskim”, sporo wypowiedzi na jej temat zawieraj¹ felietony oraz rubryki korespondencji ówczesnej prasy.

Opracowania

Dora M., U³omnoœæ (z) natury. Kobieta w dyskursie naukowym XIX wieku, „Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ. Nauki Spo³eczne” 2012, nr 5.

Grzyma³a K. [S. Grudziñski], Na niwie literatury i sztuki, „Niwa” 1878, t. 13, nr 78. Hulewicz J., Walka kobiet polskich o dostêp na uniwersytety, Warszawa 1936. Kotarbiñski J. K., „Przegl¹d Tygodniowy” 1873, nr 38.

Lipiñska M., Kobieta i rozwój nauk lekarskich, Warszawa 1932.

Mor¿kowska A., Studentki w powieœci polskiej, „Przegl¹d Tygodniowy” 1891, nr 1–3. Paczoska E., Cienie i echa. Stereotypy polskich socjalistów w „Æmach nocnych”

Fran-ciszka Rawity Gawroñskiego, „Pamiêtnik Literacki” 1987, z. 3.

Szeliga M., OdpowiedŸ Marii Szeligi na list p. Elizy Orzeszkowej, „Opiekun Domowy” 1874, nr 45.

Szeliga M., Sprostowanie, „Przegl¹d Tygodniowy” 1891, nr 9.

Œladkowski W., Realia historyczne w powieœci Gabrieli Zapolskiej„Zaszumi las”, „An-nales Universitatis Mariae Curie-Sk³odowska. Sectio FF”, 2002/2003, vol. XX/XXI. Œwiêtochowski A., O wy¿szym kszta³ceniu kobiet, Przegl¹d Tygodniowy” 1874, nr 1–9.

Summary

The problem of higher education of women, which had become a new object of social reflection in the positivism period, it had also its influence in literature. Analysis of the collection of works devoted to this phenomenon was directed on answering for question: what image of women-students and based on what values, had created literature of that time. The most important meaning perspective were discourses: feminism, national and politically-ideolo-gical. The article reveals the picture of women-students which had been created in sphere of emancipation reflection.