175 RECENZJE–SPRAWOZDANIA
o procesach zachodzących właśnie w obrę-bie różnych społeczności. Tego typu bada-nia nie muszą mieć ambicji uogólnień, charakterystyk właściwych całej populacji, zwłaszcza jeśli wiadome jest, jak znacząca jest polaryzacja w tym zakresie. Wartością staje się pokazanie mikroświata, w którym żyją, działają ludzie kreujący zjawiska skła-dające się na szerszy obraz rzeczywistości społecznej. To z tego punktu widzenia ważne są wnioski wysnuwane przez autor-kę książki, która pisze: „Większość jest na-stawiona w swojej działalności na prze-trwanie na rynku, to znaczy, że nie osiąga-ją oczekiwanej satysfakcji finansowej – choć nie dotyczy to moich wszystkich roz-mówców. Satysfakcję, jak to określają, mają moralną, ale pozostają optymistami. To jest wyraźny ich rys podejścia do świata. Mają plany na przyszłość i większość z tych pla-nów wydaje się być realistyczna. Nie mają jednak długoterminowych strategii rozwo-ju. Ich horyzont czasowy jest stosunkowo krótki. Moim zdaniem większość z tych fi rm utrzyma się na rynku, ale pozostaną mikroprzedsiębiorstwami” (s. 217–218). Ważne są dlatego, że pokazując uwarunko-wania ekonomiczne i kulturowe ciągle nie-korzystne dla przedsiębiorczości, pozwala-ją na „stworzenie mapy plusów i minusów lokalnych rynków, która pozwalałaby na odpowiednie zmiany instytucjonalne, pro-wadzące do wspierania wzorców pożąda-nych i do eliminacji praktyk niedozwolo-nych i szkodliwych” (s. 226).
Kończąc rozważania wywołane analiza-mi zawartyanaliza-mi w książce Marii Nawojczyk Przedsiębiorczość. O trudnościach w
aplika-cji teorii, chciałabym stwierdzić, że wadą wielu omówień i recenzji prac naukowych jest wskazywanie przez recenzenta tego, czego jego zdaniem w pracy zabrakło. Kon-centrowanie się na defi cytach często prze-słania zdecydowane walory książki. Oba-wiam się, że autorka tych słów także nie ustrzegła się tej przypadłości recenzentów. Dlatego też chcę podkreślić, że praca Pani Marii Nawojczyk jest ze wszech miar pracą godną uznania, zwracającą uwagę rzetelną znajomością literatury przedmiotu i cieka-wym podejściem do badań empirycznych. Poszczególne fragmenty książki są raczej zachętą do kontynuowania rozważań, dys-kusji, a zwłaszcza badań empirycznych na temat różnych aspektów przedsiębiorczości, niż materiałem poddawanym krytyce.
Grażyna Krzyminiewska
Maria Nawojczyk: Komentarz do recenzji książki Przedsiębiorczość. O trudnościach w aplikacji teorii
Pragnę podziękować Autorce recenzji mojej książki za wszelkie uwagi a redakcji „Kultu-ry i Edukacji” za udostępnienie mi recenzji, a tym samym stworzenie możliwości otwar-tej polemiki na temat tego tekstu. Tak jak Recenzentka podkreślała trudność recenzji z samej jej istoty koncentrującą się raczej na wadach czy brakach niż zaletach omawia-nego tekstu, tak konwencja polemiki z taką recenzją sprawia, iż moja odpowiedź doty-czyć będzie przede wszystkim tych kwestii, które wydają mi się dyskusyjne. Za wszyst-kie ciepłe słowa pod adresem książki
ser-176 RECENZJE–SPRAWOZDANIA decznie dziękuję i przechodzę do uwag
po-lemicznych.
Już we wstępie (s. 12) opowiadam się jednoznacznie za przyjęciem perspektywy socjologii ekonomicznej jako wyznaczają-cej podstawowe ramy prowadzonych przeze mnie rozważań. W tym kontekście nie po-winno dziwić, że tak wiele miejsca poświę-cam teoriom ekonomicznym przedsiębior-czości. Nie uważam jednak, aby ten nurt rozważań był dominujący. Przecież cały podrozdział Socjologia przedsiębiorczości (r. 2.3.) jest pokazaniem dorobku socjologii w tym zakresie i udokumentowaniem tego, jak wiele socjologia ma na tym polu badaw-czym do zaoferowania. Jeśli powstaje tu ja-kieś wrażenie nierównoprawnego traktowa-nia obu dyscyplin to może ono wynikać z różnego podejścia do klasycznych kon-cepcji w ramach obu tych tradycji intelek-tualnych. W ekonomii na ogół mamy do czynienia z jednym dominującym paradyg-matem w danym okresie czasu, zatem inte-lektualny dorobek tej dziedziny nauki spra-wia wrażenie bardziej uporządkowanego. Natomiast w socjologii równolegle istnieje wiele konkurujących teorii, które na doda-tek stale odwołują się do klasycznych kon-cepcji, czasem nawet tych samych autorów tylko inaczej interpretowanych. Zatem ich intelektualne uporządkowanie staje się dużo trudniejsze i być może temu zadaniu nie sprostałam w wystarczającym zakresie.
Skoro badam przedsiębiorczość z per-spektywy socjologii ekonomicznej, to jak-kolwiek nie byłyby, i są, ciekawe dokonania psychologii w tym zakresie, to nie mogłam im poświęcić więcej miejsca, gdyż nie da się
napisać jednej książki o wszystkim, zwłasz-cza gdy przedmiot badań jest złożony. Do-tykam tylko zatem tych interesujących we-dług mnie wątków, wyraźnie, wskazując – co Recenzentka zauważa – na bardzo obie-cujące koncepcje z zakresu psychologii społecznej i kognitywistyki. Z tego samego powodu, moim zdaniem wyraźnie opowia-dam się po stronie socjologii przedsiębior-czości, nie traktując jej jednak jako części nowej interdyscyplinarnej nauki o przedsię-biorczości, ale właśnie interesującego pola badawczego socjologii ekonomicznej. Pozo-stając w nurcie rozważań socjologicznych, nie mogę nie odwoływać się do istniejących w ramach tej dyscypliny ważnych koncepcji stratyfi kacji społecznej. To one leżą u pod-staw owego dyskomfortu nieprzypod-stawalności modeli teoretycznych do rzeczywistości. Moim zdaniem warstwa przedsiębiorców jest tak wewnętrznie zróżnicowana, że jako kategoria zatraca walory explanacyjne. Dla-tego też jej szczególną część – mikroprzed-siębiorców – starałam się z taką pieczołowi-tością opisać i cieszę się, że zostało to przez Recenzentkę docenione.
Kolejna kontrowersyjna kwestia dotyczy kulturowych uwarunkowań gospodarowa-nia w społeczeństwach w transformacji. Obszerna literatura transformacyjna, którą w tekście tylko wskazuję (s. 135), poświęca wiele uwagi czynnikom endogennym i eg-zogennym tego procesu, jak również zmia-nom o charakterze rewolucyjnym i ewolu-cyjnym. O ile zmian legislacyjnych można było dokonać w sposób rewolucyjny, to zmian w postawach społecznych w taki spo-sób dokonać się nie da. O ile na potrzeby
177 RECENZJE–SPRAWOZDANIA
zakreślenia pewnych ram czasowych moich rozważań przyjęłam, iż proces transforma-cji krajów postsocjalistycznych możemy uznać za zakończony wraz ze wstąpieniem w struktury Unii Europejskiej (s. 115), to w odniesieniu do zmian kulturowych, np. stereotypów przedsiębiorczości, lub zmian postaw wobec tych procesów, np. poczucia bycia wygranym lub przegranym transfor-macji, granica ta jest niejasna, gdyż są to procesy ewolucyjne i długotrwałe. Ponadto opinie społeczne na temat korzyści z trans-formacji są nie tylko niejednoznaczne, ale ulegają zmianie w czasie. Jest to temat fascy-nujący, ale stanowiący tylko kontekst spo-łeczno-kulturowy przedsiębiorczości, i jako element takiego kontekstu został przedsta-wiony.
Jednym z istotnych elementów tego kontekstu, szczególnie podnoszonym przez Recenzentkę, jest edukacja. Podzielam Jej poglądy na niezwykle istotne znaczenie edukacji w kształtowaniu postaw przedsię-biorczości, jak i też wszystkich wymienia-nych w recenzji umiejętności jako kluczo-wych elementów takiej edukacji. Moim zdaniem problem polega jednak na tym, że system edukacji jest odzwierciedleniem wartości społecznych i kulturowych zbioro-wości, w której funkcjonuje. Zatem system edukacji nie może kształtować ani promo-wać kreatywności, samodzielności, krytycz-nego myślenia, podejmowania ryzyka itp., jeśli te cechy w ogólnym systemie wartości danego społeczeństwa mają konotacje ne-gatywne. Polska kultura nie sprzyja
przed-siębiorczości, i to na pewno nie zmieni się z dnia na dzień. Zmiany w kierunku bar-dziej pozytywnego odbioru przedsiębior-czości nie są jednak wykluczone. Pewne zależności socjologia przedsiębiorczości nam podpowiada: dzieci osób podejmują-cych działalność przedsiębiorczą są dużo bardziej skłonne doceniać i podejmować taką działalność. Ich postawy wobec przed-siębiorczości zdecydowanie ulegają zmianie na korzyść w procesie socjalizacji pierwot-nej. Ponad trzy miliony mikroprzedsiębior-ców stwarzają właśnie takie sprzyjające wa-runki socjalizacji. Nie znamy jeszcze wpły-wu procesów emigracji zarobkowej do spo-łeczeństw bardziej proprzedsiębiorczych (np. Irlandii, Wielkiej Brytanii) na zmiany tych postaw w Polsce. Jeśli jednak takie od-działywanie będzie miało miejsce, to raczej w pozytywnym dla przedsiębiorczości kie-runku. Nie podzielam zatem pesymizmu Recenzentki co do przyszłych takich sa-mych trudnych uwarunkowań przedsię-biorczości. Byłabym tu raczej ostrożną optymistką.
Cieszę się, że rozważania, które zawar-łam w książce, mogą również przyczynić się do stymulowania dyskusji, stawiania pytań i być może poszukiwania na nie od-powiedzi w kolejnych badaniach nad przedsiębiorczością. Im więcej będziemy o niej wiedzieć, tym większa szansa na od-czarowanie negatywnych stereotypów jej dotyczących.
