Katarzyna Wąsala
Na pograniczu kategorii
genologicznych
Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej 7, 535-538
został p o ró w n a n y z in n y m i ep italam iam i b arokow ym i. Z estaw ie n ie to m o g ło b y d o p ro w ad zić d o in teresu jący ch w n io sk ó w n a te m a t specyfiki o b razu m iłości w dziele T w ardow skiego.
P rezen tacja zw iązk ó w p o e m a tu z tradycją biografii w ień czy n ajisto tn iejszą część pracy R en aty Ryby. W ykorzystując propozycje badaw cze H a n n y D ziech ciń sk iej i M ic h a iła B achtina, au to rk a w skazuje na o b ecn o ść w tekście stałych e le m e n tó w biografii p o ch w aln ej: p rzed staw ien ie ro d u , opis d ziec iń stw a i m ło d o ści, p rzeb ieg w ychow ania, czyny, śm ierć. Postać Ja n u sz a W iśn io w ieck ie- go podlega „ u sta ty c z n ie n iu ”. Z d a n ie m badaczki, m o d e lo w a n iu b o h a te ra to w arzy szy topos puer
senex oraz in n e zabiegi hiperb o lizacy jn e. C o w ażne je d n a k , ten d en c ja pan eg iry czn a łączy się
„z typow ą dla biografistyki in ten cją p aren ety czn ą, o d d ziały w a n iem m o ra liz a to rs k im ”. Tak w ięc idealizacja b o h a te ra m a w zam ie rz e n iu a u to rsk im sugerow ać p ew n e style zachow ań. T o w ażna konstatacja Ryby. A u to rk a p rz e ła m u je w ciąż o b ecn y w badaniach nad o k o liczn o ścio w ą literatu rą b aro k o w ą stereo ty p , iż p an eg iry zm niejako z g óry dyskw alifikuje u tw o ry u trz y m a n e w tej k o n w encji. O k a z u je się, że n ie je d n o k ro tn ie są to d o sk o n ałe teksty literackie, a p an eg iry zm m o ż e służył nie ty lk o ... p an eg iry zm o w i.
K o ń co w e partie książki w sk azu ją na m iejsce, jak ie Książę Wisniowiecki Ja n u sz zajm u je na tle epiki z aró w n o S am u ela T w ardow skiego, ja k i, szerzej, biograficznej lite ra tu ry X V II stulecia. P o ró w n u jąc p o e m a t tw ó rcy Władysława I V z analogicznym i s tru k tu ra m i tek sto w y m i, R yba k o n statuje, iż p o eta p o tra fił w zn ieść się poza „d o raźn o ść” i nadać d ziełu cech y bardziej un iw ersaln ej s tru k tu ry b io g rafic zn o -ep ick iej. H a rm o n ijn ie połączył k o n w en cje k ilku m ik ro s tru k tu r g a tu n k o w ych, tw o rząc n iep o w tarzaln ą k o n stru k cję p o e m a tu biograficznego. Z estaw ie n ie u tw o ru z in n y m i d o k o n a n ia m i pisarza p ro w ad zi d o w n io sk u o pełnej o ryginalności Księcia Wisniowieckiego
Janusza. T en in teresu jący tek st stał się k o lejn y m k ro k iem tw ó rc y n a d ro d z e p o d e jm o w a n ia ró ż n o
ro d n y c h p ró b ep ick ich k u w y p raco w y w an iu koncepcji ojczystego heroicum.
Książka R enaty R yby stanow i autentyczny w kład w badania nad tw órczością poety ze Skrzypny. P rzy n o si też w iele isto tn y ch u staleń na te m a t staropolskiej epiki biograficznej, ja k ró w n ież koncepcji n aro d o w ej epopei. R zeteln ie i k o m p e te n tn ie op raco w an e s tu d iu m stanow ić m o że frapującą le k tu rę dla m iło śn ik ó w „barokow ej m u z y ”.
Piotr Borek
N a pograniczu kategorii genologicznych
R e p o rta ż u się nie pisze — rep o rtaż się k o m p o n u je ja k k u n sz to w n e dzieło sztu k i, je ś li m a to być rzeczyw iście re p o rta ż dobry. W praktyce d ziennikarskiej stan o w i o n pole p o p isu dla m istrzów , k tó rzy nie kw apią się ze z d rad zan iem tajem n ic w arsztatu . Ż ó łto d z io b y te rm in u ją c e w fach u sięgają g o rączkow o po Karafkę La Fontaine’a M e lc h io ra W ańkow icza — w y zn an ie w iary p o lsk ich re- portażystów . D o w ia d u ją się z niej, że g łó w n ą cechę o m aw ianego g a tu n k u p ro z y publicystycznej
stan o w i „ u m iejętn o ść m ąd reg o k łam ania, k tó re polega n a szan o w an iu fa k tó w ”1. Ż y w y opis zd a rz e ń z n an y ch a u to ro w i z b e zp o śred n iej obserw acji sy tu u je się na p o g ran iczu lite ra tu ry pięknej i lite ra tu ry faktu. Jak o dzieło literackie p o w in ie n ch arakteryzow ać się fikcjonalnością, a p rzecież b ez realió w czaso p rzestrzen n y ch istnieć nie m oże. Św iat p rz e d sta w io n y je s t św iatem , w k tó ry m żyje zaró w n o au to r, ja k i czy te ln ik w ym agający od rep o rtaży sty o b ecn o ści na m iejscu o p isan y ch w y d arzeń . P ro b le m statu su re p o rta ż u w ydaje się w ięc nierozw iązyw alny.
N a „prakolebkę p isarstw a” — ja k nazyw ał te n g a tu n e k W ańkow icz — sp o jrzan o nareszcie 2 ✓
z in n ej p ersp ek ty w y . Ściśle rzecz u jm u jąc — nie na rep o rtaż ja k o całość, z a ró w n o w ojenny, historyczny, sądowy, ja k i interw encyjny, lecz szczegółow o zanalizow ano je d e n z je g o p o d g atu n k ó w , a m ian o w icie re p o rta ż podróżniczy. Z p u n k tu w id ze n ia ję z y k o z n a w c y rep rezen tu jąceg o genologię lin g w isty czn ą ro z p a trz o n o tę fo rm ę w y p o w ied zi n a d w ó c h płaszczyznach: stylistycznej i p rag m atycznej ja k o g a tu n e k m ow y, n ie ja k o g a tu n e k literacki.
Praca p o d z ie lo n a została na sześć części. W każdej z n ich szczegółow o o m ó w io n o zagadnienia, k tó re składają się na p rzed staw ien ie p ro b le m u w y z n aczn ik ó w g atu n k o w y ch o d m ia n w y p o w ied zi p o w stały ch w to k u ew olucji. D w a p o czątk o w e ro zd ziały m ają ch a ra k te r teoretyczny, n a to m ia st p o zo stałe części stan o w ią p rezen tację w y n ik ó w b ad ań m a te ria łu źró d ło w eg o . M a te ria łe m ty m są teksty drukow ane pochodzące z czterech stuleci, skategoryzow anejako teksty użytkow e. Z rezygnow ano zatem z gatu n k ó w artystycznych.
W e w stęp ie dysertacji A rtu r Rej te r w y ró żn ia trzy g łó w n e etap y k ształto w an ia się p re z e n tó w - anego g a tu n k u m o w y . Teksty o d w ie k u X V I d o X V III to sta d iu m tw o rzen ia się tego, co dziś nosi nazw ę re p o rta ż u p o d ró ż n ic z e g o , a u trw a lo n e zostało ja k o itin eraria, d iariu sze z podróży, a także listy. D o p ie ro w w ie k u X IX ja k o sam o d zieln y g a tu n e k m o w y pow staje list z podróży, noszący m n iej cech u ży tk o w y ch — ja k poprzednicy, a w ięcej artystycznych. W łaściw y rep o rtaż, w p ełn i sam odzielny, w y krystalizow ał się d o p ie ro w w ie k u X X Jak o m ateriał d o analizy p o słu ży ły bez w y ją tk u tek sty rep o rta ż y książkow ych.
R o zd ział p ierw szy pośw ięca a u to r p ersp ek ty w o m b ad ań nad ew o lu cją języ k a. P rzed staw ia g atu n k o w y w y m ia r k o m u n ik a tu ję zy k o w eg o i u k azu je g a tu n e k m o w y ja k o tekst. P rezen tu jąc p o d staw y m e to d o lo g ic z n e pracy, k o n c e n tru je uw agę na teorii g a tu n k ó w m o w y oraz na lingw istyce tek stu . Są o n e k o m p le m e n ta rn e , p o n iew aż łączy j e u jm o w an ie ję z y k a ja k o zesp o łu znaków . P ierw sza zakłada istn ien ie zo rg an izo w an y ch b y tó w zw anych tek stam i i d o k o n u je p e w n y c h ty pologii w ich o b ręb ie. D ru g a n a to m ia st skupia się na abstrakcyjnie p o jęty m zag ad n ien iu tek stu i d o k o n u je p ró b y opisania m ech a n izm ó w rządzących tw orzeniem się poszczególnych w ypow iedzi. A rtu r Rej te r w y raźn ie p rz y ty m pod k reśla ró żn icę m ięd zy ak tem m o w y a g atu n k ie m mowy. N ie m o ż liw y staje się opis s tru k tu ry całego k o m u n ik a tu , p o n iew aż analizow ane m ateriały są zbyt ob szern e. A naliza je s t zate m zaw ężana d o u jaw n ien ia w y k ła d n ik ó w g a tu n k o w y ch badanego
1 M . W ańk ow icz, Karafka L a Fontaine’a, 1. 1, Kraków 1974, s. 25.
A. Rej ter, K ształtow anie się gatunku reportażu podróżniczego w perspektyuńe stylistycznej i pragmatycznej, „Prace N a u k o w e U n iw e r sy te tu Ślą sk ieg o ” 1859, K atow ice 2000, s. 140.
m a te ria łu zaw artych w e frag m en tach inicjalnych i finalnych. A u to r skupia uw agę na stylu g a tu n k u m o w y o raz płaszczyźnie narracji. Sam a relacja z p o d ró ż y nie je s t n iczy m in n y m , ja k tylko m e g a m o ty w e m tem aty czn y m tekstu.
D rugi rozdział przyniósł obszerne uwagi związane z reportażem jak o gatunkiem dziennikarskim . Zgodnie z tym i założeniam i A rtu r R ejter om aw ia wyznaczniki gatunkow e sytuujące reportaż w publi cystyce. Są to: przystępność, systematyczność, dociekliwość, inwencja, ścisłość, naoczność, różnorod ność, im presyjność, selekcyjność oraz perm anentność oddziaływania. A utor przypom ina rozróżnienie m iędzy reportażem publicystycznym a inform acyjnym , następnie koncentruje się na nadrzędnej funkcji g atunku reportażow ego. Stanow i ją inform acja o faktach, zatem związki z literaturą piękną w ystępują tylko na poziom ie formy. W ujęciu badacza reportaż je s t przede w szystkim gatunkiem użytkow ym, a tylko poprzez pew ne zabiegi kom pozycyjne i stylistyczne stał się pokrew ny tekstom artystycznym.
O rganizacji fragm entów inicjalnych i finalnych tekstu pośw ięcona je s t trzecia partia książki. Fragm enty te stanow ią ram ę delim itacyjną om aw ianych tekstów. R ów nież w iele uwagi pośw ięcono relacjom m iędzy nadaw cą a odbiorcą. W nikliw ie został rozw ażony proces dookreślania ram kom pozy cyjnych tekstu. U w aga autora skupiła się w tym przypadku na różnych delim itatorach, następnie na m odelach organizacji ram y tekstu. N ależy do nich uw ypuklanie p o d m io tu i p rzed m io tu podróży w rozm aitych proporcjach. P o d m io t podróży zaznacza się przede w szystkim w najstarszych o d m ianach gatunkow ych pochodzących z okresu XVI-XVIII wieku, zaś prywatność stanowi głów ną cechę g atu n k o w ą te k stó w p a m iętn ik arsk ich i epistolarnych. Z d a rz a się, że p rz e d m io t p o d ró ż y byw a w yzerow any. R e p o rta ż d w u d ziesto w ieczn y ró w n ież o p iera się w e frag m en tach inicjalnych i final n y c h na typie dw ustronnej relacji m iędzy nadawcą a odbiorcą. R óżnorodność m odeli delim itacyjnych tekstu podkreśla złożoność pragm atyczna g atunku m ow y poddanego obserwacji .
R o zd ział czw arty książki ukazuje rep o rtaż sensu stricto ja k o g atu n e k należący do literatu ry użytkow ej. A rtu r R ejter przedstaw ia dw ie struktury podstaw ow ych form narracji: opis i o pow iadanie, zw raca uw agę n a ich w ielo zn a czn o ść w tekście, pokazując przed e w szy stk im zło żo n o ść p rocesu.. W analizie o p isu w y szczególnia i ko lejn o om aw ia takie e le m e n ty k o n stru k cji, ja k w yliczenia, szczegóły w opisie, a także o d w o łan ia do in n y c h źró d eł nadające te k sto m p o z ó r n aukow ości. Z n aczące m iejsce zajm u je ró w n ie ż p ro b le m k o n stru o w a n ia opow iadania, w k tó ry m m o ż n a w yróżnić fragm enty spraw ozdaw cze, chronologię i sw oistą hierarchię w ażności problem u, n ato m iast ja k o w y zn aczn ik k o n stru k c y jn y opo w iad an ia służą określenia tem p o raln e. P o d d an e obserw acji teksty bliskie są g a tu n k o m n au k o w y m i k an c e la ry jn o -u rz ę d o w y m , p rzed e w szy stk im ze w zg lęd u na d ążn o ść do precyzji, która o d zw iercied la się w stru k tu rz e partii deskrypcyjnych. R e jte r tw ierd zi, że cechą k o n stru k c y jn ą tek stó w u ży tk o w y ch je s t ten d en c ja d o w iern o ści c h ro n o lo g ii i w skazuje cechy w sp ó ln e dla re p o rta ż u p o d ró żn iczeg o , diariusza i dzien n ik a. D u ż ą rolę p rzy p isu je się stan o w i św iad o m o ści o d b io rc y m asow ego, k tó ry o trzy m u je tek st o kom pozycji p o d o b n ej d o ist niejącej w lite ra tu rz e p ięknej, je d n a k fu n k cja k o m u n ik a tu pozostaje o d m ien n a. W e w sp ó łczesn y m reportażu podró żn iczy m rzetelne przekazyw anie zaobserw ow anych realiów w zbogaca się ró żn y m i zabiegami stylistycznymi, aby om aw iany gatunek stał się bardziej przyswajalny w kom unikacji m asow ej.
W p iąty m rozdziale dysertacji a u to r k o n c e n tru je się na o m aw ian iu e le m e n tó w stylu artysty cznego i ich m iejscu w procesie kształtow ania się gatunków m o w y D w u d ziesto w ieczn y rep o rtaż p o d ró ż n ic z y ja k o ko ń co w e stad iu m ro zw o ju analizow anego g a tu n k u m o w y trak to w an y je s t tutaj ja k o w zo rzec. F rekw encja, a także jak o ść śro d k ó w stylistycznych zależne są od etapu ew olucji opisywanej od m ian y genologicznej. W opisie d o m in u ją apostrofy i w yliczenia, zdarzają się synestezy- jn e przesunięcia, a także epitety odw ołujące się do różnych do zn ań sensualnych. Istotną rolę w kształtow aniu stylu listów z p odróży odgryw a rów nież personifikacja lub animizacja. W przeci w ieństw ie do opisu, za dom inujący elem en t stylistyczny opow iadania uw aża się porów nanie.
R o zd ział szósty trak tu je o kontekście rozw ażania i je g o funkcjach. R ozw ażanie, ro z u m o w a n ie lu b fu n k c jo n a ln y k o n te k st w ydziela się sp ośród p o zo stały ch s tru k tu r w y p o w ied zi na po d staw ie cech je g o organizacji. Ten zło ż o n y fu n k c jo n a ln o -g ra m a ty c z n y k o m p o n e n t tek stu , w pływ ający na in telek tu alizację w ypow iedzi, charak tery zu je się w łasn ą stru k tu rą i fu n k cją w płaszczyźnie tekstu. „W tekstach należących d o genus scribendi, tj. w p am iętn ik ach , d zien n ik ach , w sp o m n ie n ia c h (także w ich arty sty cz n y ch realizacjach) rozw ażan ie p e łn i najczęściej fu n k cję u ogólniającą lu b p ro b lem aty zu jącą w sto su n k u do w y d arzeń in d y w id u aln ej biografii p rzed staw io n y ch w n a r
. . . . 4 . . . . .
racji lub o p isie ” . Teksty starsze w skazują bardziej na generalizującą rolę k o n te k s tu rozw ażania, d w u d z ie sto w ie c z n e zaś bliższe są k o m e n ta rz o w i lu b kondensacji treści. Polega on a na w yzy sk an iu sen ten cji ja k o środka odznaczającego się precyzją i przejrzystością form y. K o n tek st rozw ażania cech u je się trz e m a cecham i: generalizacją, k o m e n ta rz e m i k o n d en sacją treści. W d zie w ię tn a s to w ie c z n y m liście z p o d ró ż y przew aża generalizująca postaw a nadaw cy. W ty m typie w y p o w ied zi d o m in u je fo rm a czasu n ieak tu aln eg o , o m n ite m p o ra ln e g o . E k scerp o w an y m ateriał stru k tu ry w y p o w ied zi o charak terze p o n a d o so b isty m stanow i n o śn ik treści u n iw ersaln y ch , a także p o n a d czasow ych. Z kolei w tek stach z w ie k u X X p rzew aża k o m e n ta rz oraz k o n k re tn o ść dan y ch , która słu ży abstrakcyjności będącej cechą rozw ażania. K ondensacja w o m aw ian y c h tek stach polega na zasto so w an iu czasu g n o m iczn eg o , na tym , że inform acje dzieją się p o za kategorią czasu a k tu a ln e g o , w ja k im o p isu je się z d arzen ia. K o m u n ik a ty rep o rtażo w e cech u je zate m d u ża zło żo n o ść stylistyczna, zaś intelektualizacja za p o m o c ą k o n te k s tu rozw ażania o d ró ż n ia rep o rtaż p o d ró ż n ic z y od g ru p y tek stó w o charak terze info rm acy jn y m .
R zeczo n a dysertacja je s t w n ik liw ą analizą kom pozycji re p o rta ż u p o d ró żn iczeg o w ujęciu ew o lu cy jn y m . S tanow i p ró b ę in d y w id u aln eg o sp o jrzen ia na ję z y k ja k o na tw ó r o podstaw ow ej fu n k cji ko m u n ik acy jn ej. Ta szczu p ła o b jęto ścio w o p ropozycja badaw cza w p re k u rso rsk i sp o só b p re z e n tu je użycie g o tow ych w z o rc ó w w ypow iedzi podlegających z m ia n o m w czasie. P róba w yek sponow ania stylistycznych w alorów reportażu za pom ocą m eto d genologii lingw istycznej je s t p ró b ą ze w szech m ia r udaną.
Katarzyna Wąsala
4 D . O staszew sk a, D . Sław kow a, K ontekst rozważania w strukturze tekstu (A n a liza junkcjonalno—strukturalna), w: Tekst
