Ryszard Błaszkiewicz
Motywacje nauczycieli do
doskonalenia zawodowego
Nauczyciel i Szkoła 3-4 (12-13), 69-75
Ryszard Błaszkiewicz
Motywacje nauczycieli
do doskonalenia zawodowego
Problem atyka zawodowego doskonalenia nauczycieli jest stosunkowo nowym zagadnieniem pedeutologicznym , gdyż w tradycyjnych rozw ażaniach nad nauczy cielem skupiano się na jeg o osobistych cechach pozytyw nych, na skrajnie pozy tyw nym obrazie nauczyciela, którego pożądane w łaściw ości tw orzono na drodze dedukcji. Takiego idealnego nauczyciela nie można i nie trzeba ju ż było doskonalić, gdyż w założeniu był doskonały jak o człow iek i jak o w ykonaw ca m isji w ycho w awczej , j ak ą pełnił.
N arastające przem iany społeczne, i idące za nim i upow szechnianie ośw iaty spow odowały, że ugruntow ało się inne, realistyczne podejście do zaw odu nauczy cielskiego. U w aża się dziś, że jego w ykonaw cy w toku kształcenia zaw odow ego przysw ajają sobie profesjonalne wiadomości i umiejętności, a następnie, ju ż w cza sie pracy, nieustannie perfekcjonująje i modyfikują, zgodnie z w ym aganiami obec nej dynamicznej rzeczywistości. Dotyczy to szczególnie nauczycieli zawodu w dzie dzinie techniki, gdyż postęp naukow y i techniczny tak szybko determ inuje zm iany techniki i technologii wytwarzania, że uczelnia, która kształci nauczycieli zawodu, nie m oże zdążyć z w prow adzaniem zm ian w procesie nauczania. W obecnych w arunkach nauczyciele m uszą doskonalić się w procesie pracy pedagogicznej. W ten sposób problem zawodowego doskonalenia nauczycieli, dawniej dostrzega ny cząstkow o i fragm entarycznie, stał się teraz jednym z w ażniejszych zagadnień pedeutologii.
A nalizując uczestnictw o nauczycieli w procesie dokształcania, doskonalenia nie sposób pominąć znaczenie czynników motywacyjnych przy podejmowaniu, przyj m ow aniu przez nich dodatkow ych zajęć i obow iązków z tym zw iązanych.
Problem atyka m otyw ow ania nauczycieli do zaw odowego doskonalenia jest najczęściej tem atem badań psychologicznych i ujm ow ana w kontekście m otyw o w ania pracow ników do zw iększania w ysiłków zaw odowych. Zw raca się tu uw a gę na m otyw y natury ekonom icznej, społecznej i sam orealizacyjnej. Czynniki ekonom iczne odgryw ają w ażną rolę, gdyż nienajlepsza sytuacja finansow a utrud nia nauczycielom zakup i korzystanie z książek, czasopism, instytucji kulturalnych,
70 Nauczyciel i Szkota 3 -4 2001
co z kolei nie sprzyja ich dalszem u uczeniu się w zaw odzie. W konsekw encji niew ystarczającą sytuację m aterialną naszych nauczycieli uznaje się za czynnik ham ujący ich rozwój zawodowy.
Drugi nurt m otyw ow ania ekonom icznego zrodził się z przekonania, że w pro w adzenie do szkoły nowej technologii kształcenia podniesie sprawność i efektyw ność pracy nauczycieli, zapew niając im satysfakcję, która zrodzi dalsze motywy, m.in. do własnej ustawicznej edukacji. Pow staje jed n ak tutaj pytanie, ja k idea stosow ania technologii pedagogicznej w pływ a na mobilizację nauczycieli do nasi lania ich własnych wysiłków zawodowych. Przy założeniu bowiem, że pracę szkolną m aksym alnie nasycić trzeba technicznym i środkami nauczania, pow staje klasycz na ju ż sytuacja „człow ieka — dodatku do maszyny” , czyli nauczyciela jako margi nalnego uzupełnienia m aszyny dydaktycznej.
Innym nurtem m otyw ow ania pracowników, w yw odzącym się także z grupy koncepcji ekonomicznych, je st kierunek administracyjny. Jego istotną cechę stanowi wskazywanie na rolę przepisów i podkreślanie, że przy przestrzeganiu odpowiednich zarządzeń instytucja będzie działała sprawnie, a pracow nicy będą zm obilizowani do rzetelnej i wydajnej pracy poprzez administracyjne regulowanie ich zadań, form pracy, kontroli i oceny. Przepisy te odnoszą się m.in. do zawodowego doskonalenia nauczycieli, przew iduje się bow iem tutaj przyznaw anie nauczycielom stopni kw a lifikacyjnych za udział w szkoleniu zawodowym. Uzyskiwanie każdego z tych stopni w pływ a na podw yżkę płac i m ożliw ości aw ansow ania nauczyciela w zaw odzie, w czym w idoczna je st w ięź ekonomicznego i administracyjnego nurtu m otyw ow a nia do zaw odow ego doskonalenia.
Do w yższych potrzeb człow ieka naw iązuje społeczny kierunek m otyw ow a nia, w którym w yróżnić m ożna orientacje: ideową, interpersonalną i interakcyjną. M otyw ow anie społeczne bierze sw ą genezę z faktu, że nauczyciele przygoto w ują m łode pokolenie do kontynuacji dorobku narodu. N a nich w ięc spoczyw a bardzo pow ażne zadanie w ychow ania dzieci i młodzieży. Pełnienie zatem funkcji szkolnych i pozaszkolnych wiąże się ze znaczną odpowiedzialnością. W ymaga zna jom ości celów społecznych systemu oświatowego, tym trudniejszych do realizacji, że w procesie kształcenia i w ychow ania trzeba działać z pew nym w yprzedzeniem w stosunku do przemian dokonujących się w społeczeństwie (antycypacyjna funkcja szkoły) i przygotować młode pokolenie co najmniej do trzech ról: życia rodzinnego i osobistego, działalności na rzecz ogółu, pracy zawodowej w różnych dziedzinach. Z nich z kolei wynika w ielka liczba zadań szczegółowych. Drugi rodzaj motywacji społecznej dotyczy kontaktów nauczyciela z zespołem pedagogicznym szkoły, któ rego poszczególni członkow ie m ogą być przez niego traktowani jak o partnerzy w zaw odowej aktyw ności. Istotną rolę odgrywa tutaj styl kierow ania placów ką ośw iatow ą. Za najbardziej pożądany uznaje się na ogół dem okratyczny sposób
R. Błaszkiewicz — M otywacje nauczycieli do doskonalenia zawodowego. 71 kierow ania (interaktyw ny). Stwierdzono, że zła atm osfera, brak wzajem nej życzli w ości, zaw iść, pow odują zniechęcenie do pracy, i obniżają m otyw ację poprzez narastające przekonanie, że w złej atm osferze nie m ożna skutecznie realizow ać zadań zaw odowych. N atom iast w spółpraca harm onijna i w zajem ne dopełnianie w pływ ów w ychow aw czych, stanow ią warunek osiągania w iększych sukcesów zaw odowych.
Trzeci typ m otyw acji społecznej stanow ią kontakty nauczyciela z uczniam i. Czynniki emocjonalne tkwiące we wzajemnych interakcjach m ogą być silnym bodź cem do poszukiw ań sposobów, które pom ogłyby w rozw iązyw aniu w ielu sytuacji w ychow aw czych i dydaktycznych. Pośrednio stanow ią też płaszczyznę ryw aliza cji pom iędzy poszczególnymi nauczycielami. Do podejm owania wysiłków na rzecz doskonalenia zm uszają rów nież wym agania uczniów i szerszego środow iska spo łecznego.
Sam orealizacyjna m otywacja doskonalenia wynika z modelu człow ieka uzna jącego autokreacyjną rolę działalności zawodowej (w tym przypadku szczególnie szerokiej — w sferze praktyki i teorii pedagogicznej), pracy naukowej i społecznej, a także działalności artystycznej. U macnianie tego rodzaju m otywacji je st szcze gólnie pożądane, z uwagi na zależność między kreatywnym i poczynaniami nauczy ciela a rozw ojem tw órczych zdolności jego uczniów. Praktyka dydaktyczno-w y chow awcza stwarza wiele m ożliwości twórczych uzdolnień, ponieważ czynnikiem mobilizującym do poszukiwań je st w zawodzie nauczycielskim dynamika sytuacji, które trzeba rozw iązyw ać.
Istotną funkcję m otyw acyjna spełnia rów nież szkoła jak o środow isko pracy nauczyciela. D ziałalność nauczycieli przebiega w ramach ustalonych przez orga nizację szkolną, a więc zarówno według oficjalnych programów lub wymagań usta lonych przez egzam iny końcowe, ja k i według wymagań systemu szkolnego, który poszczególnym typom szkół w yznaczył określone zadania.
Szerszy kontekst, w jakim zaprezentow ano problem badaw czy był niezbędny do ukazania w ielorakich uw arunkow ań doskonalenia nauczycieli, w tym rów nież doskonalenia praktycznej nauki zawodu.
A nalizując potrzeby i oczekiw ania nauczycieli dotyczące dokształcania i do skonalenia zaw odow ego, należałoby przede w szystkim próbow ać znaleźć odpo w iedź na pytanie, jakim i m otywam i kierują się podejm ując dalsze dokształcanie czy doskonalenie. W tym celu przeprow adzono badania w śród jed n ej grupy nauczycieli, a mianowicie w śród 313 nauczycieli praktycznej nauki zaw odu w wo jew ództw ie świętokrzyskim.
72 Nauczyciel i Szkoła 3 -4 2001
W przeprow adzonych badaniach nauczyciele mieli m ożliw ość dokonania w yboru spośród 15 różnych kategorii m otywów doskonalenia się oraz sklasyfiko w ania ich w edług stopnia ważności:
— otrzym ać pom oce do prow adzenia zajęć zgodnych z nowym planem nauczania, — poszerzyć w iedzę psychologiczną na tem at uczniów i ich rozw oju,
— poszerzyć sw oje kom petencje w zakresie diagnozy pedagogicznej i umiejętnej pom ocy uczniom,
— uzyskać dystans do codziennej pracy, odśw ieżyć sw oją w iedzę fachow ą i dy daktyczną,
— poznać now e koncepcje lekcji, dydaktyczno-m etodyczne podstaw y i m ateriały do lekcji,
— zw iększyć um iejętność rozw iązyw ania sytuacji trudnych, zdobyć wskazówki, ja k w spółdziałać w zespole nauczycielskim ,
— uzyskać m otyw ację do pracy i pokonyw ać rutynę, — rozum ieć i w ypełniać zadania funkcyjne,
— poniew aż pragnę zajmować się teoriąpragnę dalej w tym kierunku się rozwijać, — uzyskać pom oce do prow adzenia lekcji z przedm iotów, z których nie jestem
fachow cem ,
— spełniać polecenie w ładz szkolnych dotyczące konieczności doskonalenia się, — dow iedzieć się jak i skutek m a moja działalność w szkole,
— poznać now e zagadnienia praw ne dotyczące szkoły, — zlikw idow ać braki w w ykształceniu.
Z różnicowania m otywów doskonalenia poszukiwano w grupach w yodrębnio nych spośród b adanych ze w zględu na typ ukończonej szkoły (techniczna, nie techniczna), poziom w ykształcenia (wyższe, średnie) oraz stażu pracy w przy jętych przedziałach.
Porów nanie uzyskanych w analizach w yników pozw ala na stw ierdzenie, że nauczyciele, absolw enci szkół technicznych za podstaw ow y motyw, który skłania ich do podejm ow ania doskonalenia wiąże się z „odśw ieżeniem ” w iedzy fachowej i dydaktycznej (76,6% ). Również duży procent w śród tej grupy badanych je st um otyw ow any na chęć zlikwidowania braków w w ykształceniu (72,7% ) — w ięk szość nauczycieli z ukończoną szkołą typu technicznego posiada tylko w ykształce nie średnie. W idzą się więc potrzebę dalszego dokształcania i doskonalenia.
W grupie nauczycieli szkół nietechnicznych dom inują odpow iedzi związane z oczekiwaniam i uzyskania pom ocy do prow adzenia zajęć zgodnie z nowym i pla nami nauczania (82,5% ).
Podobnie ja k w grupie nauczycieli o ukończonej szkole technicznej bardzo w ielu, bo aż 80,7% nauczycieli szkół nietechnicznych wiąże doskonalenie z uaktu alnieniem swojej w iedzy fachowej i dydaktycznej. 78,9% nauczycieli w tej grupie
R. Błaszkiewicz — Motywacje nauczycieli do doskonalenia zawodowego... 73
na trzecim m iejscu uzasadnia udział w doskonaleniu chęcią zw iększenia um iejęt ności rozw iązyw ania sytuacji trudnych.
N ależy więc podkreślić, iż badani zarówno z ukończoną szkołą typu technicz nego ja k i typu nietechnicznego przywiązują duże znaczenie do konieczności posia dania w ykształcenia w yższego oraz konieczności dalszego doskonalenia. U w aża ją , że w ten sposób nabędą między innymi um iejętności rozw iązyw ania sytuacji trudnych w sw ojej szkole, poznająnow e koncepcje lekcji, uzyskają dydaktyczno- -m etodyczne podstaw y i nowe m ateriały do lekcji.
N iezależnie od typu ukończonej szkoły badani zgodnie odrzucają w pierwszej kolejności motyw uczestniczenia w doskonaleniu, aby spełniać polecenie w ładz szkolnych dotyczące konieczności doskonalenia się. Takie stanow isko przyjm uje 29,3% nauczycieli z ukończoną szkołą techniczną i 24,6% z ukończoną szkołą nietechniczną. 27,7% nauczycieli z ukończoną szkołą techniczną i 21,1 % nietech n iczną nie zgadza się, że podejm uje dalsze dokształcanie i doskonalenie, aby uzyskać dystans od codziennej pracy. Badani z ukończoną szkołą typu nietech nicznego odrzucają motyw uczestniczenia w doskonaleniu, aby uzyskać pom oce do prow adzenia lekcji z przedm iotów, z których nie są fachowcami.
W śród przytoczonych badanym nauczycielom m otywów nie ma jed n ak ta kich, które w zdecydow any sposób by odrzucali.
Rozpatrując m otyw y podejm ow ania dokształcania i doskonalenia w zależno ści od posiadanego przez badanych nauczycieli w ykształcenia obserwujemy, iż najw ażniejszym dla obu grup je st uaktualnienie wiedzy fachowej i dydaktycznej. Na ten m otyw w skazuje 89,1% nauczycieli z w ykształceniem w yższym i 74,3% ze średnim. W ystępująca w zw iązku z ogrom nym postępem w w ielu dziedzinach dezaktualizacja w iedzy dostrzegana je st więc przez nauczycieli niezależnie od poziom u wykształcenia.
N auczyciele z w yższym w ykształceniem otwarci są na poznaw anie nowych koncepcji lekcji, 87,5% nauczycieli tej grupy uw aża m otyw ten za kolejny ważny. N atom iast dla nauczycieli z w ykształceniem średnim drugim w ażnym motywem podejm ow ania doskonalenia je st potrzeba zdobycia w iększych um iejętności roz w iązyw ania sytuacji trudnych (71,5% badanych). Poniew aż w tym m iejscu nie sprecyzow ano dokładnie, o jakie sytuacje trudne chodzi, m ożna przypuszczać, że są one zarów no o podłożu dydaktycznym , ja k i wychowaw czym .
N auczycieli z w ykształceniem średnim m otywuje także chęć zlikw idow ania braków w w ykształceniu (71,5% ), a nauczycieli z w ykształceniem w yższym po trzeba otrzym ania w trakcie doskonalenia pom ocy do prowadzenia zajęć zgodnych z now ym planem nauczania (84,4% ).
Podejm ow anie doskonalenia przez nauczycieli z w ykształceniem w yższym nie je st uw arunkow ane koniecznością spełnienia poleceń w ładz szkolnych. Ten
74 Nauczyciel i Szkoła 3 -4 2001
m otyw jako najm niej w ażny wskazywany je st na pierwszym m iejscu przez tę 50% grupę nauczycieli. N atom iast przez nauczycieli z w ykształceniem średnim dopiero na drugim m iejscu, ale w m niejszym 22,9% odsetku. Za m ało w ażny m otyw przy podejm owaniu doskonalenia nauczyciele z w ykształceniem średnim uw ażajątrak- tow anie go jak o odskoczni, czy chęci uzyskania dystansu od codziennej pracy (23,7% ).
Badani z w ykształceniem średnim (18,1% ) stwierdzają, że m otyw podejm o w ania doskonalenia w zw iązku z zajm ow aniem się w przyszłości teorią — jest mało istotny.
A naliza uzyskanych w yników w skazuje na w yraźne zróżnicow anie czynni ków m otyw acyjnych w śród nauczycieli o różnym stażu pracy podejm ujących dal sze dokształcanie i doskonalenie.
N ieoczekiw anym je st tutaj fakt, iż nauczyciele z krótkim stażem pracy (do 5 lat), a w ięc kończący stosunkow o niedaw no szkołę — jak o najw ażniejszy m otyw (81,9% badanych) w ym ieniają potrzebę uaktualnienia swojej w iedzy fa chowej i dydaktycznej. Ważnym motywem podejm ow ania dokształcania i dosko nalenia je st dla nich także chęć poszerzenia wiedzy psychologicznej na tem at uczniów i rozw oju oraz poszerzenia swoich kom petencji w zakresie diagnozy pe dagogicznej i um iejętnej pom ocy uczniom (77,7% ). K olejny motyw zw iązany jest z potrzebą zw iększenia um iejętności rozw iązyw ania sytuacji trudnych (75,5% ).
Nauczycieli ze stażem od 6-1 0 lat podejm ujądoskonalenie przede wszystkim, aby otrzym ać pom oce do prow adzenia zajęć zgodnych z nowym planem naucza nia. M otyw ten na pierw szym m iejscu w skazuje 77,2% badanych. Istotnym i m otywam i są dla nich także poznanie nowych koncepcji lekcji (77,2% ) oraz zdo bycie wiedzy, by um ieć w ypełniać zadania funkcyjne (77,2% ). Te sam e czynniki m otyw acyjne są w ym ieniane na pierw szych trzech m iejscach przez nauczycieli z dw óch pozostałych grup tj. ze stażem 11-20 lat i powyżej 20 lat pracy.
W śród kilkunastu kategorii motywów doskonalenia zawodowego za najmniej w ażny je s t potrzeba poznania now ych zagadnień praw nych dotyczących szkoły. Jest to chyba trochę niepokojący fakt, zw łaszcza, że w zw iązku z przygotow yw a- n ą i aktualnie częściowo realizow aną reform ą szkolnictwa zawodowego pojaw iają się ju ż nowe ustawy, dekrety związane z funkcjonowaniem nowych szkół, ja k rów nież now ych instytucji kształcenia praktycznego (np. Centrum K ształcenia Prak tycznego). Z kolei należy także zw rócić uwagę na fakt, iż badani nauczyciele zaw odu, niezależnie od stażu pracy w szkole, przy podejm ow aniu dokształcania i doskonalenia nie kierująsię motywem, jakim jest wypełnianie tylko poleceń władz szkolnych w tym zakresie. Jest to kolejny najmniej w ażny motyw, na który w ska zuje od 20% do 30,9% nauczycieli.
R. Błaszkiewicz — M otywacje nauczycieli do doskonalenia zawodowego... 75 W ym ienione pow yżej m otyw y nauczycieli do doskonalenia pow inny być uw zględniane zarów no przez organizatorów k ształcenia, d okształcania, ja k i doskonalenia w przygotow yw anej w Polsce reform ie system u szkolnictwa.
Bibliografia
B łaszk iew icz R ., L ic e a tech n iczn e w system ie szko ln ictw a zaw odow ego —
p ierw sze spostrzeżenia, „Szkoła Zaw odow a” 1996, nr 3.
Bochniak M ., Figurski J., Nowe wym agania wobec organizatorów kształcenia
ustawicznego w system ie modułowym, [w:] K ształcenie m odułow e, Szcze
cin 1994.
F iedotow a L., W spółczesne w ym ogi zaw odow ego p rz y g o to w a n ia ka d r p r a
cow niczych, „Pedagogika Pracy” 1994, nr 22.
Reykow ski J., Teoria m otyw acji a zarządzanie, W arszawa 1975.
R u tk o w iak J., In sty tu c jo n a ln e czyn n iki zaw odow ego d o sko n a len ia n a u czy
cieli, „Zeszyty N aukow e U niw ersytetu G dańskiego” , Gdańsk 1978.
Rutkow iak J., R ozw ój zaw odow y nauczyciela a szkoła, W arszawa 1982, s. 59. Szpakow ska J., K ształcenia zaw odow e w Polsce, stan obecny i kierunki zm ian,
„Pedagogika P racy” 1992, nr 20/2.
S zym anow icz P., Zarys kw alifikacji nauczyciela szkoły p rzyszło ści, „Zeszyty N aukow e U niw ersytetu Jagiellońskiego. Prace Pedagogiczne” 1992, nr 15. W iatrow ski Z., N a u czyciel szko ły zaw odow ej daw niej — dziś — ju tro , B yd
