Danuta Ostaszewska, Henryka
Jenek
Profesor Alina Kowalska (1932-2001)
: pedagog, historyk języka, badacz
dziejów polszczyzny na Śląsku
Nauczyciel i Szkoła 3-4 (16-17), 419-422
Profesor Alina Kowalska (1932-2001)
- pedagog, historyk języka, badacz dziejów
r
polszczyzny na Śląsku
Profesor zw yczajny A lina K ow alska całe sw oje życie zaw odow e pośw ięciła pracy naukow ej i edukacji m łodzieży akadem ickiej, przygotow anie do tej działalności zdobyw ając w czasie studiów w krakow skiej A lm a M ater.
U rodziła się w C zeladzi. Po ukończeniu polonistyki na U niw ersytecie Jagiellońskim w róciła na Śląsk, by p o djąć pracę, początkow o w W yższej Szkole Pedagogicznej w K atow icach, później na U niw ersytecie Śląskim (po przekształceniu W SP). Tu realizow ała się zaw odow o, pełniąc różne funkcje w ydziałow e i instytutow e: była dziekanem W ydziału Filologicznego, dyrektorem Instytutu Języka Polskiego i długoletnim kierow nikiem Z akładu H istorii Języka P olskiego.
W szystkie te funkcje stanow iły zaledw ie dodatkow e obow iązki w stosunku do nadrzędnych pow inności, czyli bad ań naukow ych, którym pośw ięciła P ro feso r ponad czterdzieści lat pracy zaw odow ej. O d początku swej kariery naukow ej rów nolegle z badaniam i historycznojęzykow ym i Jej uw aga k oncentrow ała się na badaniach nad językiem regionu. I co w ażne, problem atykę śląskoz- n a w c z ą ja k o p ierw sza, później w ybitna znaw czyni przysw oiła ośrodkow i języ k o zn aw czem u UŚ.
W pierw szym o kresie pracy naukow ej Profesor skupiła się głów nie n a badaniach zasobów archi w alnych m iast G órnego Śląska: K atow ic, G liw ic, B ytom ia, Tarnow skich Gór, B ędzina, charaktery- zując ję z y k tam tejszych dokum entów urzędow ych (ksiąg m iejskich i cechow ych, korespondencji, akt sądow ych). B adania te zaow ocow ały rozpraw ą doktorską: Język polski w szesnastowiecznych księgach miejskich Tarnowskich Gór. Z adanie badaw cze, którego się podjęła było bardzo trudne, poniew aż opierała się w swej pracy na źródłach rękopiśm iennych, niezm iernie trudnych do odczy tania. Pośw ięciła tem u zagadnieniu w iele energii i godzin pracy spędzonych w c zytelniach i różnych archiw ach (m. in. parafialnych). Trud żm udnych poszukiw ań uw ieńczony z ostał ju ż znacznie p óź niej w ydaniem archiw alnych m ateriałów, w postaci zbioru: Akta miejskie Tarnowskich Gór od końca X V I wieku do roku 1740 (K atow ice 1993). Publikacja to bardzo cenna, gd y ż u łatw ia korzystanie z daw nych tekstów zarów no w badaniach, ja k i w dydaktyce.
Sw o ją ro zp raw ą dok to rsk ą w pisała się A lina K ow alska w nurt badań nad polszczyzną śląską, p o dejm ow anych w p raw d zie w cześniej w innych ośrodkach naukow ych, p rzede w szy stk im na U niw ersytecie W rocław skim , głów nie przez Stanisław a R osponda, później także w O polu przez H enryka Borka, ale Jej zasługa polega na tym , iż badania śląskoznaw czc stały się obiektem nauko w ych zainteresow ań ośrodka językoznaw czego U niw ersytetu Śląskiego. Jej liczne inicjatyw y nau kow e spow odow ały, że Instytut Języka Polskiego UŚ je s t obecnie cenionym ośrodkiem nie tylko badań śląskoznaw czych, ale także regionalnych, a A lina K ow alska u zn aw an a je s t za autorytet w dziedzinie badań historycznojęzykow ych nad polszczyzną śląsk ą oraz nad języ k iem odm ian regionu.
P roblem atyka śląska pozostaw ała zaw sze w centrum Jej naukow ych zainteresow ań. N aw et jeśli zajm ow ała się zagadnieniam i języka ogólnego (jak ew olucja system u fleksyjnego), zaw sze pow raca ła do tem atyki regionalnej. Pośw ięciła tem u zagadnieniu cztery książki i kilkadziesiąt rozpraw roz
420
N auczyciel i szkoła 3 -4 2 0 0 2
proszonych po różnych w ydaw nictw ach.
Zakres naukow ej tw órczości A liny K ow alskiej, dotyczącej zagadnień polszczyzny śląskiej, je st ogrom ny i w szechstronny. N igdy nie ograniczała się O na do badań w yłącznie system ow ych, ale zaw sze starała się przedstaw ić ew olucję języ k a na tle szeroko rozum ianego kontekstu: polityczne go, społecznego i kulturow ego. Stąd też w Jej dorobku naukow ym , poza pracam i typow o ję z y k o znaw czym i, znajdziem y rów nież w iele publikacji, które uk azu ją w pływ czynników zew nętrznych (instytucji ośw iatow ych, oficyn w ydaw niczych) na sytuację ję z y k o w ą na Śląsku; zaw arta tu roz legła w iedza historyczna, pozw ala głębiej spojrzeć na kw estie językow e.
M etoda badaw cza Pani Pro feso r polega w ięc na rozpatryw aniu ję z y k a tekstów śląskich na tle ję z y k a ogólnego danego okresu i w skazyw aniu w zajem nych relacji m iędzy nim i. W ym aga zatem nie tylko w iedzy historycznojęzykow ej oraz znajom ości w ielu odm ian polszczyzny, ale także znajo m ości innych języ k ó w , które w różnych okresach oddziaływ ały na ję z y k polski na Śląsku.
Sw ym i badaniam i objęła polszczyznę śląską w różnych okresach rozw ojow ych - od X V I do początków X X w ieku, koncentrując uw agę m. in. na charakterystycznych cechach daw nej gw ary śląskiej; zajm ow ała się rów nież problem atyką pochodzenia nazw isk śląskich, w ykazując konsek w encje, ja k ie m iało dla ję z y k a i nazew nictw a tego regionu kilkuw iekow e oderw anie od państw a polskiego. C ałej działalności naukow ej przyśw iecał zam iar syntetycznego ujęcia dziejów języ k a polskiego na Śląsku. O bserw acje sw oje skupiła na dwóch okresach - habsburskim (1526-1742) oraz pruskim (1742-1922).
Pierw szy ze w skazanych doczekał się obszernej m onografii: Dzieje języka polskiego na Górnym Śląsku w okresie habsburskim (K atow ice 1986). A utorka d okonuje tu w nikliw ej an alizy kilku poziom ów języ k a: ortografii, fonetyki, fleksji i słow otw órstw a; bada też w p ły w y obce, podkreśla j ą c trw ały zw iązek Ś ląsk a z M acierzą. W pracy w yzyskany zo stał bo g aty m ateriał źródłow y; autorka prezentuje przy tym ję z y k rękopisów i druków opisyw anej odm iany urzędow ej i artysty cznej, każdorazow o zestaw iając w yniki badań z języ k iem ogólnym doby średniopolskiej.
D rugiem u okresow i (pruskiem u) pośw ięciła Profesor K ow alska szereg rozpraw opisujących za rów no system ję z y k a tego okresu historycznego, ja k i w pływ czynników zew nętrznych decydują cych o je g o rozw oju. W publikacjach tych w szerokim zakresie zaprezentow ała proces odradzania się ję z y k a literackiego, a także polskiej św iadom ości narodow ej na G órnym Śląsku w X IX wieku. W iele uw agi pośw ięciła też działalności i tw órczości niektórych w ybitnych, dzisiaj ju ż m niej zna nych, Ślązaków, jak : K arol M iarka, ks. A lojzy Ficek, ks. Em il Szram ek, K onstanty D am rot oraz roli grup społecznych decydujących ów cześnie o polskim życiu kulturalnym na Śląsku - wydawców, duchow ieństw a. Ten okres badań nie doczekał się, niestety, syntezy.
B adania regionalne dotyczące G órnego Śląska, którym A lina K ow alska oddaw ała się z pasją przez całe życie, zainspirow ały w ielu studentów i w spółpracow ników . Pod Jej kierunkiem napisa nych zostało w iele prac m agisterskich, dw ie rozpraw y doktorskie oraz liczne publikacje z tego zakresu.
D rugi n urt zainteresow ań naukow ych dotyczy polszczyzny ogólnej. Ten zakres języ k o zn aw czych penetracji obejm uje zw łaszcza dziedzinę polskiej fleksji nom inalnej i w erbalnej: szczegółow o opracow ane zostały zagadnienia kształtow ania się odm iany rzeczow ników i zaim ków ; przedsta w iony został rozw ój form słow a posiłkow ego, trybu rozkazującego i p rzypuszczającego, czasu przyszłego, przeszłego i zaprzeszłego.
W każdej sytuacji: i w publikacjach podejm ujących konkretne zagadnienia szczegółow e i w opra cow aniach m onograficznych objaw iają się zaw sze znam iona m etody badaw czej, która w efekcie końcow ym niesie u stalenia w ażne dla historii języka, w ażne, bo odzw ierciedlające ctapow ość roz w oju zjaw isk. B y tem u zadaniu sprostać badaczka obejm uje obserw acją kanony obszernych i pie czołow icie dobranych źródeł.
N iebagatelną rolę g ra w tego typu badaniach odw oływ anie się do m etod statystycznych, które pozw oliły w sposób naukow y potw ierdzić wnioski dotyczące ew olucji, ale nie tylko. Interpretacja
danych frekw encyjnych u m ożliw iła korektę niektórych naukow ych sądów, zw łaszcza dotyczących chronologii zjaw isk i uw arunkow ań ich zm ian. U staleniu kierunków oraz tem pa przem ian zjaw isk języ k o w y ch na danym etapie ich rozw oju pom agało każdorazow o badanie liczebności konkurują cych ze so b ą w arian tó w tekstow ych, co pozw oliło je d n o cześn ie zw ery fik o w ać i uściślić w iele istniejących opinii.
K ażde zjaw isko ję z y k o w e przedstaw ione zostało - co istotne zw łaszcza dla badań historyczno- języ kow ych - na tle uw arunkow ań pozajęzykow ych. M etoda, której badaczka je s t w ierna także i w innych p u b lik acjach historycznojęzykow yeh, w pełni objaw iła się w obszernej m onografii
Ewolucja analitycznych fo rm czasownikowych z imiesłowem na ,,-ł" w języku polskim, która ukazała się drukiem w 1976 roku.
Studia P ro feso r K ow alskiej u c zą i b ęd ąu c z y ć rzetelnej analizy’ filologicznej, form ułow ania w łas nych w niosków , w eryfikow ania nieprecyzyjnych ustaleń naukow ych; po k azu ją w reszcie, ja k um ie ję tn ie dobierać m ateriał - ustalać kanon i liczebność źródeł.
O bydw a n urty języ k o zn aw czy ch zainteresow ań zaow ocow ały nie tylko bogatym , ale przede w szystkim w y b itn y m d orobkiem : to 80 pozycji naukow ych, w ty m 5 p u blikacji książkow ych. I chociaż p rz e w aż a jąp o d w zględem ilościow ym publikacje podnoszące zagadnienia badań regional nych, to je d n a k rów nie w ażne s ą pozycje pośw ięcone historii ję z y k a ogólnego.
A lina K ow alska zm arła 3 stycznia 2001 roku. Pozostaw iła pustkę, ale i św iadom ość, że pośw ię cenie każdego uczonego m a sens, gdy naukow e dziedzictw o przekazują następnym pokoleniom jeg o uczniow ie. W p rzypadku Pani P rofesor tak je s t istotnie, poniew aż pozostaw iła po sobie pam ięć odpow iedzialnego nauczyciela, pełnego tw órczej inicjatyw y pracow nika naukow ego. W w ypełnia nie funkcji - b adacza, nauczyciela, kierow nika w kładała zaw sze c a łą s w o ją d u sz ę i serce; była o so b ą skrom ną, w yrozum iałą, c h ętn ą do pom ocy, ży czliw ą kolegom i uczniom . B yła człow iekiem w ym a gającym , ale też najw ięcej w ym agała od siebie. Sw ych ticzniów i w spółpracow ników nauczyła solidności i rzetelności zarów no w w ypełnianiu pow inności dydaktycznych, ja k też naukow ych.
„Spieszm y się k ochać ludzi. Tak szybko o dchodzą” - do słów księdza Jana T w ardow skiego w' tej sytuacji ch ciało b y się dodać, za szybko...
W ykaz n ajw ażniejszych publikacji P rofesor A liny K ow alskiej, zgodnie z pozycją: Z historii polszczyzny ogólnej i regionalnej. W ybór prac pod redakcją O lgi W olińskiej (K atow ice 2002):
Studia z historii polskiej fleksji
Zaimkow e formy je je (j), je jic h w zabytkach języka polskiego XIV-XVIII wieku. „Język Polski” 1963, R. 43, s. 2 3 6-244.
Dzieje końcówki -im w uarzędniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju nijakiego w języku polskim. „Prace Językoznaw cze” . T. 1. Red. I. Bajerow a, H. Wróbel. Katow ice 1969, s. 39-56.
K ońców ka -ej w odm ianie rzeczow ników rodzaju żeńskiego w języku polskim . „Prace Językoznaw cze”. T. 2. Red. I. Bajerow a, W. Lubas. K atowice 1973, s. 59-81.
Les formes et les fonctions du plus-que-parfait dans la langue polonaise. „B iuletyn l'o lsk icg o Tow arzy stw a Językoznaw czego” 1975, R. 33, s. 99-106.
O funkcji form byłby dał, b ylib y zrobili. „Język Polski” 1975, R. 55, s. 34-41.
Rozwój now ych form słow a posiłkow ego: jestem , jesteś, jesteśm y, jesteście. „Poradnik Językow y” 1977, z. 9, s. 377-384.
Z historii polskiego im peratiw u. [w:] Z problem atyki czasow nika słow iańskiego. Red. W. Pianka. K ato
422
N auczyciel i szkoła 3 -4 2 0 0 2
Język polski na Górnym Śląsku
B adania d ia ch ro n iczn e n ad reg io n aln y m i odm ianam i polszczyzny. P o stu laty i uw agi m etodologiczne. „B iuletyn Polskiego T ow arzystw a Językoznaw czego” 1980, R. 37, s. 109-115.
Sytuacja językow a na G óm ym Śląsku w okresie habsburskim. W: „Socjołingw istyka” . T. 7. Red, W. Lubaś. K atow ice 1987, s. 35-47.
Z zag ad n ień c z e sk o -p o lsk iej in terferen cji ję zy k o w ej na G órnym Ś ląsku w o k resie h ab sb u rsk im , [w:]
Z p o lskich stu d ió w slaw istycznych. Seria 6. W arszawa 1983, s. 195-202.
Zróżnicow anie socjalne polszczyzny górnośląskiej w drugiej połowic XIX wieku, [w:] „Socjolingw istyka” . T. 4. Red. W. Lubaś. W arszawa-Katow ice-K raków , s. 141-152.
K ształtow anie się norm y języ k o w ej w X IX -w iecznych drukach górnośląskich. „P race Językoznaw cze”. T. 17: S tudia historycznojązykow e. Red. 1. Bajerow a. K atow ice 1989, s. 40-54.
