HEFLIK W. & NATKANIEC-NOWAK L. – Gemmologia. Wydawnictwo Antykwa, Kraków 2011, 352 str. Z prawdziw¹ przyjemnoœci¹ pragnê poinformowaæ, ¿e pod koniec 2011 roku ukaza³a siê ksi¹¿ka pt. „Gemmo-logia” autorstwa W. Heflika i L. Natkaniec-Nowak, wydana nak³adem Wydawnictwa Antykwa w Krakowie. Stanowi ona poprawion¹ i uzupe³nion¹ wersjê ksi¹¿ki – podrêcz-nika akademickiego z roku 1996, pt. „Gemmologia, czyli nauka o kamieniach szlachetnych i ozdobnych”. W porów-naniu z pierwsz¹ edycj¹ autorzy uaktualnili i poprawili treœæ kolejnych rozdzia³ów oraz wprowadzili nowe, dotycz¹ce m.in. koncepcji klasyfikacji kamieni szlachetnych i ozdob-nych, tzw. masy przeliczeniowej i problematyki kamieni syntetycznych. Publikacja sk³ada siê ³¹cznie z 352 str., w tym z 17 tabel, 16 rycin, 3 wzorów dokumentów, 53 wyso-kiej jakoœci fotografii barwnych minera³ów oraz spisu lite-ratury zawieraj¹cego 122 pozycje. Zmienione zosta³o ok. 40% pierwotnej objêtoœci dzie³a, st¹d w³aœciwie mo¿na traktowaæ tê ksi¹¿kê jako now¹ pozycjê wydawnicz¹.
Gemmologia to jedna z dyscyplin naukowych rozwijanych od kilkudziesiêciu lat w Katedrze Mineralogii, Petrografii i Geochemii na Wydziale Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanis³awa Staszica w Krakowie pod kierunkiem prof. dr. hab. Wies³awa Heflika, przy wspó³udziale dr hab. in¿. Lucyny Natkaniec--Nowak. To obszerny dzia³ nauki, silnie zwi¹zany z minera-logi¹, krystalografi¹, petrografi¹ i geochemi¹ oraz z naukami œcis³ymi (chemia fizyczna, fizyka cia³a sta³ego), a tak¿e z archeologi¹ i histori¹ sztuki. Odrêbn¹ i samodzieln¹ dziedzin¹ naukow¹ sta³a siê dopiero pod koniec XIX wieku, pozostaj¹c stale na us³ugach z³otnictwa i jubilerstwa. Trudno ustaliæ, kto pierwszy na œwiecie wprowadzi³ termin „gem-mologia” na okreœlenie nauki o kamieniach szlachetnych i ozdobnych, jak równie¿ który oœrodek naukowy w Polsce jako pierwszy zacz¹³ krzewiæ tê dyscyplinê. Wed³ug mojej opinii autorzy recenzowanej ksi¹¿ki plasuj¹ siê z pewnoœci¹ w samej czo³ówce tych naukowców.
Zasadniczymi elementami opiniowanej ksi¹¿ki s¹ dwa rozdzia³y: „Opis i identyfikacja kamieni szlachetnych i ozdobnych” (199 str.) oraz „Kamienie szlachetne i ozdob-ne pochodzenia organiczozdob-nego i ich identyfikacja” (18 str.). Zawieraj¹ one etymologiê nazwy omawianych kamieni, jak równie¿ ich obszern¹ charakterystykê mineralogiczno--petrograficzn¹. W wielu przypadkach poruszono te¿ zagad-nienie barwy i czynników barwotwórczych oraz szeroko rozumianych w gemmologii inkluzji i ich roli, m.in. w po-wstawaniu tzw. zewnêtrznych zjawisk mieni¹cych, a tak¿e problem genezy, wystêpowanie w przyrodzie danych mine-ra³ów i ska³, historiê ich odkrycia, zastosowanie w jubiler-stwie i w innych ga³êziach przemys³u, metody identy-fikacji oraz w³asnoœci litoterapeutyczne.
Rozdzia³ pt. „Kamienie syntetyczne” (16 str.) zas³uguje na podkreœlenie, chocia¿ myœlê, ¿e autorzy zdaj¹ sobie sprawê, ¿e nie wyczerpuje on w ca³oœci tego rozleg³ego zagadnienia. Produkcja kamieni syntetycznych jest obec-nie jedn¹ z najdynamiczobec-niej rozwijaj¹cych siê ga³êzi prze-mys³u w wielu krajach, a uzyskiwane t¹ drog¹ materia³y s¹ tak doskona³ymi substytutami kamieni naturalnych, ¿e ich identyfikacja wymaga od gemmologa rzeczoznawcy du¿ej wiedzy i umiejêtnoœci.
W rozdziale pt. „Obróbka kamieni szlachetnych i ozdob-nych” (16 str.) autorzy omówili ca³okszta³t czynnoœci
zwi¹zanych z nadaniem kamieniom okreœlonych kszta³-tów w celu uzyskania mo¿liwie najciekawszych efekkszta³-tów optycznych (np. brylancji) z równoczesn¹ eliminacj¹ b¹dŸ minimalizacj¹ wp³ywu obecnych w nich defektów struk-tury. W obróbce istotne s¹: zachowanie w³aœciwej propor-cji miêdzy p³aszczyznami obrabianego kamienia, symetrii i jakoœci stykaj¹cych siê krawêdzi p³aszczyzn, dok³adnoœæ wypolerowania ich powierzchni, a przede wszystkim dobór najbardziej optymalnego rodzaju szlifu, by osi¹gn¹æ maksymalny efekt przy minimalnym ubytku materia³u.
W rozdziale „Planeta Ziemia” (11 str.) autorzy w sposób bardzo zwiêz³y scharakteryzowali kolejne strefy Ziemi, tj. skorupê, p³aszcz oraz j¹dro. Przedstawili schematyczny obraz procesów geologicznych zachodz¹cych w skorupie ziemskiej (wulkanizm – orogeneza, erozja, sedymentacja, diageneza, metamorfizm, anateksis – palingeneza). Bardzo wa¿na jest tabela 1, w której wykazano przynale¿noœæ poszczególnych kamieni szlachetnych i ozdobnych do okreœ-lonych typów ska³ magmowych, ich pegmatytów, utworów pneumatolitycznych, hydrotermalnych, metamorficznych, a tak¿e wietrzeniowych oraz osadowych (chemicznych, biogenicznych i okruchowych).
Rozdzia³ pt. „Miary masy” (2 str.) dotyczy wartoœci materialnej kamienia, która w du¿ej mierze zale¿na jest od jego wielkoœci (masy), czystoœci, przezroczystoœci, nie-kiedy te¿ od barwy oraz rodzaju i jakoœci szlifu na³o¿onego na jego powierzchniê, a poœrednio tak¿e od czêstoœci wystêpowania w przyrodzie. Wartoœæ ta ulega zmianom, gdy¿ czêsto o popycie decyduje moda czy zapotrzebowa-nie na dany produkt. Wielkoœæ kamienia odnosi siê do jego 194
Przegl¹d Geologiczny, vol. 60, nr 4, 2012
masy jednostkowej, tzw. karata (0,2 g), o ile parametr ten jest mo¿liwy do jednoznacznego okreœlenia (kamieñ nie-oprawiony). Zwykle jednak przedmiotem wyceny danego wyrobu jest kamieñ oprawiony i nie jest mo¿liwe wyjêcie go z oprawy (ze wzglêdu na wysokie ryzyko uszkodzenia). W takim przypadku po zmierzeniu odpowiednich wiel-koœci (œrednicy, wysowiel-koœci itp.) i skorzystaniu ze wzorów przeliczeniowych, zamieszczonych m.in. w ksi¹¿ce autor-stwa N. Sobczaka i T. Sobczaka pt. „Miary masy kamieni jubilerskich oprawionych (wzory i tabele)” (2003, Wyd. Tomasz Sobczak, Warszawa), wyznacza siê tzw. masê przeliczeniow¹, która jest wielkoœci¹ szacunkow¹ jego masy rzeczywistej.
Treœæ ksi¹¿ki stanowi harmonijn¹ ca³oœæ. W tej chwili na polskim rynku ksiêgarskim jest to jedyna pozycja wydawnicza o charakterze uniwersyteckim, która mo¿e byæ przydatna w procesie dydaktycznym. Profesjonalny charakter tego podrêcznika powoduje, ¿e mo¿na go te¿ z pe³nym przekonaniem poleciæ szerokiej rzeszy polskich jubilerów. Z uwagi na to, ¿e napisany jest jasnym i zrozu-mia³ym jêzykiem, powinien znaleŸæ odbiorców nie tylko wœród kolekcjonerów kamieni szlachetnych i ozdobnych oraz historyków sztuki, lecz przede wszystkim wœród Czytelników zafascynowanych piêknem naturalnych tworów przyrody nieo¿ywionej.
Barbara Kwieciñska
UŒCINOWICZ S. (red.) – Geochemia osadów powierzch-niowych Morza Ba³tyckiego. Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2011, 356 str.
Ksi¹¿ka ta mo¿e byæ uznana za opus magnum pod-sumowuj¹ce informacje dotycz¹ce sk³adu geochemicznego osadów powierzchniowych Morza Ba³tyckiego. Zosta³a napisana przez 22 specjalistów, reprezentuj¹cych dziewiêæ instytucji badawczych z Polski, Holandii i Wielkiej Brytanii. Jest to doskona³y przyk³ad wszechstronnego studium geochemii osadów Morza Ba³tyckiego w kontekœcie od-dzia³ywania ró¿nych procesów kontroluj¹cych migracjê, akumulacjê i redystrybucjê pierwiastków chemicznych. Monografia jest podzielona na 15 rozdzia³ów, które w uza-sadniony sposób uzupe³niaj¹ siê wzajemnie i uk³adaj¹ w logiczn¹ ca³oœæ.
W rozdzia³ach wprowadzaj¹cych w skondensowanej formie opisano czynniki zewnêtrzne wp³ywaj¹ce na dop³yw pierwiastków i substancji chemicznych do Morza Ba³tyc-kiego. Zawieraj¹ one informacje na temat wykorzystania i zagospodarowania terenu, budowy geologicznej i cech geochemicznych gleb ze zlewiska Morza Ba³tyckiego i jego osadów, a tak¿e opis g³ównych cech klimatu i hydrologii Morza Ba³tyckiego kontroluj¹cych procesy sedymentacji oraz Ÿróde³ – zarówno naturalnych, jak i antropogenicz-nych – pierwiastków i substancji chemiczantropogenicz-nych itp.
Niemniej mo¿na wymieniæ kilka krytycznych uwag dotycz¹cych rozdzia³u 2.3, zatytu³owanego „Gleby zlewiska Morza Ba³tyckiego”. Rozdzia³ ten jest oparty na danych z projektu FOREGS (Forum of European Geological Surveys) – dwutomowego „Atlasu geochemicznego Europy” (http://weppi.gtk.fi/publ/foregsatlas). Zasadniczo jest to pozytywne, poniewa¿ w ramach tego projektu zastoso-wano jednolit¹ metodê pobierania próbek i analizy gleb. Ale niestety informacje nie s¹ kompletne, nie uwzglêd-niono danych na temat geochemii gleb z obszarów Federacji Rosyjskiej – rejonów Kaliningradu i Sankt Petersburga. Autor rozdzia³u móg³ ³atwo znaleŸæ porównywalne dane rosyjskie, szczególnie, ¿e znalaz³o siê miejsce na przy-k³ady dotycz¹ce zawartoœci metali w glebach Szkocji i Austrii, po³o¿onych z dala od Morza Ba³tyckiego.
Jako jeden z walorów ksi¹¿ki mo¿na wymieniæ roz-dzia³ poœwiêcony odp³ywowi wód podziemnych do Morza Ba³tyckiego. Ten problem jest doœæ wa¿ny w geologii œro-dowiskowej, ale by³ rzadko poruszany w opublikowanych wczeœniej artyku³ach. Rozdzia³ dotycz¹cy migracji wêglo-wodorów z g³êbokich struktur do osadów dennych i wody
jest równie¿ bardzo interesuj¹cy, choæ czêœciowo mo¿na go uznaæ za dyskusyjny.
W nastêpnym bloku scharakteryzowano dystrybucjê ró¿nych grup pierwiastków i substancji chemicznych w osadach dennych Morza Ba³tyckiego. Autorzy przed-stawili dok³adny opis naturalnych cykli obiegu wêgla, fos-foru, azotu i pierwiastków œladowych oraz regionalne zró¿ni-cowanie ich zawartoœci. Wydaje siê jednak, ¿e w rozdziale poœwiêconym g³ównym sk³adnikom tworz¹cym strukturê geochemiczn¹ osadów powinno siê bardziej szczegó³owo uwzglêdniæ geochemiczne zró¿nicowanie poszczególnych typów litologicznych osadów dennych z ró¿nych obszarów morza.
W ogólnoœci autorzy koncentruj¹ siê na Ba³tyku W³aœciwym, a zw³aszcza na po³udniowej jego czêœci, czyli g³ównie na obszarach ich badañ w³asnych. Ale bior¹c pod uwagê tytu³ ksi¹¿ki, mówi¹cy o charakterystyce geochemicz-nej osadów ca³ego Morza Ba³tyckiego, autorzy powinni dok³adniej uwzglêdniæ równie¿ specyfikê procesów geo-chemicznych wystêpuj¹cych w innych czêœciach Ba³tyku. Tym bardziej, ¿e w Zatoce Botnickiej oraz w Zatoce Fiñskiej zaznaczaj¹ siê bardzo intensywne procesy geochemiczne prowadz¹ce do powstawania konkrecji ¿elazowo-manga-nowych, które anga¿uj¹ miliony ton Fe, Mn i P2O5.
Omawiaj¹c rozdzia³ poœwiêcony radionuklidom, nale¿y zaznaczyæ, ¿e nie zwrócono w nim uwagi na pewne radio-nuklidy emituj¹ce promieniowanie gamma, takie jak226
Ra,
40
K i inne, które zosta³y wymienione wczeœniej w rozdzia-le o dop³ywowie radionuklidów do Morza Ba³tyckiego. W szczególnych warunkach aktywnoœæ tych nuklidów promieniotwórczych jest na tyle du¿a, ¿e powinny byæ one brane pod uwagê. Na przyk³ad stê¿enia226Ra w niektórych rodzajach konkrecji ¿elazowo-manganowych osi¹gaj¹ 400– 800 Bq/kg.
Rozdzia³y dotycz¹ce trwa³ych zanieczyszczeñ organicz-nych i wp³ywu na ska¿enia na organizmów morskich – aczkolwiek dalekie od klasycznej geochemii osadów – s¹ w pe³ni uzasadnione i zgodne z problematyk¹ geologii œrodowiskowej.
Pomimo pewnych uwag krytycznych recenzowane dzie³o jest cennym wk³adem do ca³oœciowej wiedzy o geologii Morza Ba³tyckiego i procesach kontroluj¹cych powstawa-nie g³ównych cech geochemicznych osadów dennych i ma du¿e znaczenie dla geologii œrodowiskowej, poszukiwania z³ó¿, rekonstrukcji paleogeograficznych itp. Ksi¹¿ka ta jest bardzo interesuj¹ca dla specjalistów i mo¿e byæ z powo-dzeniem wykorzystywana do celów edukacyjnych.
Vladimir Zhamoida & Daria Ryabchuk
195 Przegl¹d Geologiczny, vol. 60, nr 4, 2012
