ISSN 1898-5084
dr Monika Dorota Adamczyk
1Katedra Socjologii Wychowania i Edukacji Instytut Socjologii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Przygotowanie do emerytury w kontekście rozwoju
kapitału ludzkiego osób starszych – prezentacja
wyników badania BALL
– Be Active through Lifelong Learning
Wprowadzenie
Prezentowane wyniki badań wypływają z analiz prowadzonych w ramach projektu BALL – Be Active through Lifelong Learning Erasmus+. Projekt zakłada opracowanie wytycznych oraz praktyk mających na celu jak najlepsze przygoto-wanie do emerytury osób w wieku przedemerytalnym, na tzw. wczesnym etapie trzeciego wieku, ze szczególnym uwzględnieniem odniesień do ich środowiska społecznego i kulturowego oraz konieczności ustawicznego kształcenia i dziele-nia się wiedzą.
Celem podjętych w ramach projektu badań było m.in. zwrócenie uwagi na zasób wiedzy i doświadczeń ogromnej i stale rosnącej grupy osób w „trzecim wieku” oraz jej znaczenie zarówno dla jednostek, jak i całego społeczeństwa. Wy-niki badań mają się przyczyniać do upowszechniania wspomnianej problematyki w całej europejskiej przestrzeni edukacyjnej poprzez światową sieć uniwersy-tetów trzeciego wieku. W projekcie uczestniczą czterej partnerzy: Evris Foun-dation, U3A Reykjavik, Lubelski Uniwersytet Trzeciego Wieku (LUTW) i jego sekcja gerontologii, Program Universidad Permanente de la Universidad de Ali-cante (UPUA) [http://www.ball-project.eu/pl/content/final-materials]. BALL to projekt unijny realizowany w ramach programu Erasmus+. Do jego celów szcze-gółowych należało dostarczenie jednostkom i podmiotom instytucjonalnym od-powiednich narzędzi szkoleniowych w postaci wiedzy, kompetencji, umiejętności i materiałów, które pozwolą osobom zainteresowanym na lepsze przygotowanie się do emerytury i na czerpanie z niej przyjemności.
1 Adres korespondencyjny: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Racławickie 14,
Dla opracowania efektywnych i odpowiadających potrzebom tej grupy wie-kowej narzędzi dokonano analizy poziomu przygotowania do emerytury i wejścia w „trzeci wiek” wśród obywateli UE na przykładzie trzech krajów: Hiszpanii, Islandii i Polski. Prezentowane opracowanie odnosi się do wybranych wyników badań przeprowadzonych w Polsce w 2015 r.
Edukacja w okresie późnej dorosłości
inwestycją w kapitał ludzki
Społeczeństwa europejskie się starzeją. Liczba osób w wieku poprodukcyjnym stale rośnie, co powoduje, że stają się one grupą odbiorców i konsumentów znacz-nej części usług i towarów2. Z drugiej strony grupa ta jest dysponentem ogromnych
zasobów kapitału ludzkiego w postaci wiedzy i umiejętności. Niestety potencjał ten w przypadku społeczeństwa polskiego pozostaje w znacznej mierze niewykorzysta-ny, mimo iż ułatwia on tworzenie osobistego, społecznego oraz ekonomicznego do-brostanu tej części społeczeństwa. Za twórców teorii kapitału ludzkiego uznaje się G.S. Beckera, J. Mincera i Th.W. Schultza (lata 60. i 70. XX w.) [Matusiak, 2009, s. 312]. Teoria kapitału ludzkiego w sposób znaczący zmieniła pogląd na człowie-ka, w jej świetle człowiek ze swoimi umiejętnościami, kwalifikacjami, motywacją oraz zdrowiem jest postrzegany jako główne źródło sukcesu zarówno firmy, jak i całej gospodarki [Makowski, 2000, s. 11]. Międzynarodowe organizacje zajmu-jące się pomiarem i porównywaniem w skali międzynarodowej akumulacji kapita-łu ludzkiego, takie jak OECD, określają kapitał ludzki jako wiedzę, umiejętności, zdolności oraz inne właściwe jednostce atrybuty ułatwiające tworzenie osobistego, społecznego oraz ekonomicznego dobrostanu [OECD, 2001].
Z punktu widzenia przyjętych na potrzeby projektu BALL założeń teoretycz-nych najbardziej trafna wydaje się definicja kapitału ludzkiego zaproponowana przez R.S. Domańskiego. Definiuje on kapitał ludzki jako „zasób wiedzy, umie-jętności, zdrowia i energii witalnej zawartej w społeczeństwie. Zasób ten jest dany przez genetyczne cechy danej populacji raz na zawsze, ale można go powiększać drogą inwestycji zwanych inwestycjami w człowieka: w ludzi, w kapitał ludz-ki, w ludzkie życie” [Domańsludz-ki, 1993, s. 19]. Przyjęcie takiej definicji kapitału ludzkiego nierozerwalnie wiąże go z zagadnieniem uczenia się przez całe życie i koncepcją aktywnego starzenia się, które zakładają niezależną od wieku, stałą, dostosowaną do możliwości i potrzeb aktywność osoby ludzkiej [Przetacznik--Gierowska, Tyszkowa, 2000, s. 69].
2 Zmiany strukturalne w demografii ludności UE w dużej mierze wynikają z uporczywie
ni-skiego wskaźnika urodzeń i wzrastającej długości życia. Jak wskazują dane demograficzne, w 2014 r. w krajach UE żyło 506,8 mln ludzi, z czego niemal 94 mln było w wieku 65 lat i starszym. Osoby starsze stanowiły ponad 1/5 ludności we Włoszech, Niemczech i Grecji. W Polsce seniorzy to 17% całego społeczeństwa [Eurostat, 2015].
W koncepcji aktywnego starzenia się edukacja pełni co najmniej cztery funkcje: właściwą, zastępczą, społeczną i psychoterapeutyczną [Tylikowska, 2013, s. 24]. Funkcja właściwa polega na stałym aktualizowaniu i uzupełnianiu wiedzy i umie-jętności osób dorosłych, przede wszystkim w zakresie nieobjętym programem szkolnym, a niezbędnym we właściwym wypełnianiu obowiązków i pełnieniu ról zawodowych i społecznych. Funkcja zastępcza realizuje się w przekazywaniu ludziom dorosłym takich wiadomości i rozwijaniu takich umiejętności, których nie zdobyli w czasie nauczania szkolnego. Przyswajanie nowej wiedzy i jej aktu-alizowanie oraz nabywanie i rozwój nowych umiejętności stanowią o utrzymaniu atrakcyjności osób starszych na rynku pracy. W tym sensie edukacja ogranicza zakres wykluczenia ekonomicznego i społecznego seniorów. Kontynuacja eduka-cji przez osoby starsze ma także funkcję społeczną. Po pierwsze – uczestnictwo w programach i przedsięwzięciach edukacyjnych kierowanych do osób starszych daje im poczucie inkluzji oraz ułatwia nawiązywanie nowych i utrzymywanie dotychczasowych więzi społecznych. Po drugie – nauka pomaga zwiększyć świa-domość i wiedzę na temat zdrowia, zdobyć umiejętności obsługi nowoczesnych technologii codziennego użytku (np. internetu, elektronicznej bankowości), co wpływa na zachowanie przez seniorów niezależności i autonomii. Ponadto ak-tywność edukacyjna osób starszych wpływa na postrzeganie tej grupy w otocze-niu. Umożliwia przełamywanie stereotypowego wizerunku osoby w podeszłym wieku jako niesamodzielnej, niedołężnej, społecznie izolowanej i izolującej się. Udział w programach i przedsięwzięciach edukacyjnych ma dla seniorów również walor psychoterapeutyczny. Pozwala zachować sprawność intelektualną, która z kolei wpływa na opóźnienie procesów biopsychospołecznego starzenia się. Po-nadto daje poczucie włączenia społecznego i przeciwdziała zachorowaniom na depresję, która na skutek alienacji społecznej często dotyka ludzi starszych [Alek-sander, 1996, s. 263–264].
Aktywność intelektualna i fizyczna stanowi potencjalny motor napędzający osoby w okresie średniej i późnej dorosłości do dalszego rozwoju i produktyw-nego życia. Aby tak się stało, ważne jest stworzenie im oferty dostosowanej do potrzeb i możliwości tej grupy wiekowej. Konieczne jest w szczególności za-pewnienie możliwości realizowania swoich pasji, kontaktowania się z innymi, a zwłaszcza uczenia się z ludźmi młodszymi. Szczególnie aktywność w szeroko rozumianym obszarze działań edukacyjnych uzmysławia seniorom, że mogą mieć plany na przyszłość i z powodzeniem rozwijać swoje zainteresowania.
Rozwój i aktywność osób starszych to korzyść nie tylko dla nich samych, ale również dla kraju. Zasoby zawarte w kapitale ludzkim, strukturalnym, społecz-nym i relacyjspołecz-nym mogą być źródłem obecnego i przyszłego dobrostanu kraju [Solarczyk-Szwec]. Współczesne społeczeństwa i ich gospodarki oparte są na wiedzy i wymagają stałego wzmacniania kapitału ludzkiego. Jednym z elemen-tów tego procesu jest inwestowanie w edukację na każdym etapie życia,
któ-ra determinuje nie tylko przebieg kariery zawodowej, ale też postawę wobec emerytury i tzw. późnej dorosłości. Pozytywne przeżywanie starości wymaga traktowania inwestycji w kapitał ludzki jako całożyciowego przedsięwzięcia.
Wyniki badań ball – metodologia
Zanim podjęto właściwe badania w trzech krajach uczestniczących w pro-jekcie, przeprowadzono diagnozę sytuacji społeczno-demograficznej w każdym z nich. Na tej podstawie ustalono, że aby właściwie zaprojektować działania służą-ce efektywnemu przygotowaniu do emerytury w przyszłości, należy zbadać dwie grupy osób: emerytów i osoby aktywne zawodowo. Pierwszą grupę zbadano, aby uzyskać informacje na temat tego, jak przebiegały przygotowania do emerytury w ciągu ostatnich lat. Drugą grupę zapytano o stan przygotowań obecnych, o do-stępne dziś możliwości i rozwiązania. Przygotowano dwie wersje kwestionariu-sza ankiety dla dwóch badanych podgrup: pracujących i emerytów. Każda ankieta zawierała ponad czterdzieści pytań dotyczących tych samych zagadnień: przygo-towania do emerytury, roli państwa i pracodawcy w przygotowaniu do emerytury oraz takich kwestii, jak życiowe, społeczne i ekonomiczne planowanie emerytury. Przyjęta na potrzeby badania próba w przypadku Polski wynosiła 3000, zwrot-ność ankiet osiągnęła poziom 27%, czyli 822 osoby odpowiedziały na ankietę.
Tabela 1. Profil demograficzny uczestników badania
Profil demograficzny badanych [%]
N Kobiety Mężczyźni
Emeryci 467 81 19
Pracujący 355 80 20
Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.
Stopień przygotowania do emerytury
Przygotowanie do emerytury na różnych płaszczyznach życia jest w sposób zasadniczy związane z inwestowaniem we własne zasoby kapitału ludzkiego. W przypadku prezentowanych wyników badań przyjęto założenie, że takie przy-gotowanie powinno objąć kilka ważnych płaszczyzn życia, m.in. finanse, ucze-nie się, rozwój osobisty. W celu określenia najistotucze-niejszych z punktu widzenia respondentów obszarów przygotowań do emerytury poproszono o wskazanie takich sfer. Dwa obszary tematyczne są równie istotne dla emerytów i pracują-cych: zdrowie oraz rodzina i relacje społeczne. Dla pracujących ważny jest obszar ekonomiczny (36%), a w przypadku emerytów jest on istotny dla 1/5 badanych. Szczegółowe odpowiedzi zaprezentowano w tabeli 2.
Tabela 2. Obszary tematyczne ważne z punktu widzenia przygotowań do emerytury [%]
Jakie obszary tematyczne uważasz za najważniejsze w swoim własnym przygotowaniu do emerytury?
Emeryci Pracujący
Ekonomia 18 36
Inteligencja emocjonalna 21 22
Rodzina i relacje społeczne 34 43
Zdrowie 55 71
Technologie informatyczne i komunikacyjne 19 27
Wypoczynek i kultura 37 31
Prawa i obowiązki 18 32
Zarządzanie czasem 46 34
Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.
Uzyskane wyniki badań wskazują, że w przypadku finansowego przygo-towania do emerytury (np. w postaci planu finansowego, stopniowego wcho-dzenia/planowania emerytury) zdecydowana większość tak pracujących, jak i emerytów była zdana na samych siebie i nie otrzymała wsparcia ze strony pracodawcy. 82% emerytów nie otrzymało od swojego pracodawcy oferty planu finansowego przygotowania się do emerytury. W grupie pracujących taka sytu-acja spotkała 68% respondentów. W przypadku 74% emerytów pracodawcy nie zaproponowali żadnej pomocy w stopniowym przygotowaniu się do przejścia/ planowania emerytury. Mimo iż zdecydowana większość badanych w obu subpopulacjach uważa, że za przygotowanie do emerytury odpowiada w pierw-szej kolejności sam zainteresowany (47% – emeryci, 45% – pracujący), to pra-codawcy są wskazywani jako podmiot istotny w tym procesie (34% – emeryci i 36% – pracujący).
Z badań sondażowych w Polsce wynika, iż Polacy nie podejmują refleksji na temat własnej starości, a jeśli już, to częściej wybiegają do niej w myślach kobiety niż mężczyźni [Omyła-Rudzka, 2012]. Starość, która w sposób oczywisty towarzyszy emeryturze, kojarzy się ogółowi Polaków z czasem wolnym, odpo-czynkiem i pomaganiem rodzinie. Takie postawy wobec emerytury potwierdza-ją także wyniki prezentowanych badań. Dla 66% emerytów i 63% pracupotwierdza-jących emerytura kojarzy się z czasem wolnym, a pomaganie rodzinie łączy z emeryturą 45% emerytów i 41% pracujących. Z uczeniem się, możliwościami, aktywnością, spełnianiem marzeń emerytura częściej kojarzy się emerytom niż pracującym. Co ciekawe, badania wskazują, że bardziej negatywnie o starości myślą osoby czyn-ne zawodowo (uzależnienie od innych – 16% pracujący, 6% emeryci) niż sami emeryci doświadczający w zależności od wieku zmian towarzyszących procesowi starzenia.
Tabela 3.Skojarzenia związane z emeryturą [%] Emeryci Pracujący Czas wolny 66 63 Aktywność 56 33 Pomaganie rodzinie 45 41 Spełnianie marzeń 37 33 Uczenie się 36 16
Zły stan zdrowia 27 44
Autonomia 23 17 Możliwości 22 22 Samotność 17 19 Bieda 7 27 Uzależnienie od innych 6 16 Nuda 5 6
Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.
Z przeprowadzonych badań wynika, że obie podgrupy badanej populacji ne-gatywnie postrzegają przyszłą sytuację emerytów. Aż 78% pracujących i 72% emerytów jest zdania, że przyszłym emerytom będzie się żyło gorzej. Być może dlatego badani uważają, że przygotowanie do emerytury jest konieczne. Łączny procent odpowiedzi „tak” i „raczej tak” na pytanie o konieczność specjalnego przygotowania do emerytury wyniósł w przypadku emerytów 65%, a w przypad-ku pracujących 72%. Istotne jest też, że mimo iż ponad połowa badanych w oby-dwu podgrupach uznaje konieczność takiego przygotowania, to znaczący procent emerytów tego nie zrobił (40%), a niemalże co czwarty pracujący nie zamierza tego robić (22%). Czynnikiem, który w przypadku obu podgrup silnie stymulował myślenie o starości, była chęć rozwoju własnych zainteresowań/hobby.
Obie grupy bardzo wyraźnie wskazują na konieczność budowania pozytyw-nego wizerunku emerytury i – co ważne – w przypadku obu grup zatrudnianie osób w wieku emerytalnym jest najlepszym i najskuteczniejszym sposobem bu-dowania pozytywnego wizerunku emerytury. Na pytanie: „Czy uważasz, że stosu-nek ludzi do emerytury powinien zostać zmieniony na bardziej pozytywny?”, aż 61% emerytów i 45% pracujących odpowiedziało, że tak – poprzez wyekspono-wanie kompetencji i doświadczenia emerytów oraz przez danie im zatrudnienia.
Podejmowane sposoby przygotowywania się do emerytury
Należy wyraźnie podkreślić, że obie badane podgrupy deklarują brak wie-dzy na temat oferty zajęć edukacyjnych przygotowujących do emerytury w ich miejscu zamieszkania. Na pytanie: „Czy znane ci są miejsca, w pobliżu twojego
miejsca zamieszkania, które zajmują się organizacją zajęć edukacyjnych mają-cych na celu przygotowanie się do emerytury?” aż 74% emerytów i 80% pracu-jących odpowiedziało przecząco. Pracującym zadano jeszcze dodatkowe pytanie: „Czy chciałbyś uczestniczyć w zajęciach edukacyjnych, które przygotowują do emerytury?”. Zdecydowana większość, bo aż 73% badanych z tej podgrupy, opo-wiedziała, że tak.
W obu badanych podgrupach stwierdzono wysoki deklarowany poziom wiedzy na temat korzyści płynących z metodycznego przygotowania do aktyw-nego starzenia się. Obie podgrupy kojarzą aktywność z ćwiczeniami fizycznymi i podróżami (60% emerytów i 54% pracujących w odniesieniu do ćwiczeń fi-zycznych i 61% emerytów i 42% pracujących w odniesieniu do podróży). Tym, co je różni, jest fakt, że emeryci częściej wskazują na edukację jako na formę aktywnego starzenia się. Odpowiadając na pytanie: „Jakie działania podejmu-jesz, by być aktywnym na emeryturze?”, 25% emerytów i 15% pracujących wymieniło edukację formalną.
Jedną z miar stanu kapitału ludzkiego jest poziom spójności społecznej. W przeprowadzonym badaniu aż 60% emerytów i 54% pracujących wskazało działanie w stowarzyszeniach jako formę aktywności na emeryturze. Taki roz-kład odpowiedzi różni się znacznie od ogólnopolskich danych sondażowych. Jak wynika z danych Diagnozy społecznej z 2013 r., niewielka część respon-dentów angażowała się w działania na rzecz społeczności lokalnych (gminy, miejscowości, osiedla) – odsetek tych osób wyniósł 15,3% [Diagnoza
społecz-na, 2013]. Należy zaznaczyć, że w przypadku badania BALL badana populacja
reprezentowała w znacznej mierze wykształcenie wyższe (54% emeryci, 49% pracujący) i pochodziła z miasta (emeryci 72%, pracujący 65%). Respondenci w większości byli związani z Uniwersytetem Trzeciego Wieku. W przypadku
Diagnozy społecznej zaobserwowano, że im wyższy poziom wykształcenia, tym
większe zainteresowanie tym, co dzieje się wokół, oraz większa chęć uczestni-czenia w działalności społecznej (podstawowe i niższe – 5,9%, zasadnicze lub gimnazjalne – 12,4%, średnie – 16,2%, policealne i wyższe – 23,5%). W bada-niach stwierdzono, że postawę obywatelską częściej wykazywali mieszkańcy dużych miast oraz wsi: 16,4% – miasta liczące ponad 500 tys. mieszkańców, 15,8% – wieś.
Wnioski
Z prezentowanych wyników badań wyłania się obraz dwóch grup różniących się nie tylko wiekiem i statusem na rynku pracy, ale również poziomem aktyw-ności. Odzwierciedlają one pewne różnice społeczno-kulturowe wynikające z za-chodzących w Polsce od 1989 r. przemian. Osoby będące na emeryturze wykazują co prawda wysoki poziom aktywności w obszarze działań edukacyjnych i
stowa-rzyszeniowych, jednak w przypadku przygotowań do emerytury charakteryzowa-ły się w zdecydowanej większości biernością, zdając się na propozycje i pomoc ze strony pracodawców. Pracujący wyraźnie są bardziej aktywni w ewentualnym podejmowaniu takich działań. Postawa emerytów może się wiązać z doświad-czeniem socjalizacji w systemie, który zakładał bierność i podległość pracowni-ków. Z drugiej strony to emeryci są bardziej pozytywnie nastawieni do starości jako fazy życia. Badania wskazują, że bardziej negatywnie o starości myślą osoby czynne zawodowo niż emeryci doświadczający przecież w zależności od wieku zmian towarzyszących procesowi starzenia.
Co ważne, w opinii badanych pracodawcy jako podmioty wspierające przy-gotowanie do emerytury nie wypełnili swojego zadania. 82% emerytów nie otrzy-mało w żadnej formie pomocy w tworzeniu planu emerytalnego i w finansowym przygotowaniu do emerytury, w przypadku pracujących 68% z nich nie otrzymało takiej propozycji pomocy. Podobnie niekorzystnie wygląda sytuacja w kontekście przygotowania pracowników byłych lub obecnych do stopniowego wchodzenia w okres emerytalny.
Badani z obydwu podgrup wskazywali na podobne obszary zagadnień klu-czowych z ich punktu widzenia dla właściwego przygotowania się do emerytu-ry. Należały do nich: zdrowie, zarządzanie czasem, rodzina i relacje społeczne. W kontekście analizy sposobów bycia aktywnym na emeryturze można mówić o dwóch istotnych zagadnieniach. Obie podgrupy kojarzą aktywność z ćwicze-niami fizycznymi i podróżami. Tym, co różni obie grupy, jest fakt, że emeryci częściej wymieniają uczenie się (edukacja pozaformalna i formalna) jako formę aktywnego starzenia się. Na koniec należy podkreślić, że obie badane podgrupy deklarują brak wiedzy na temat oferty zajęć edukacyjnych przygotowujących do emerytury w ich miejscu zamieszkania.
Bibliografia
Aleksander T., 1996, Cele, kierunki i funkcje edukacji dorosłych [w:] Wprowadzenie do
andragogiki, red. T. Wujek, ITE, Radom–Warszawa.
Diagnoza społeczna, 2013, http://analizy.mpips.gov.pl/images/stories/publ_i_raporty/
DS2013/Raport_glowny_Diagnoza_Spoleczna_2013.pdf (26.08.2016). Domański S.R., 1993, Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa.
Eurostat, People in the EU: Who Are We and How Do We Live?, 2015, http://ec.europa. eu/eurostat/documents/3217494/7089681/KS-04-15-567-EN-N.pdf/8b2459fe-0e4e-4bb7-bca7-7522999c3bfd (20.01.2017).
Makowski K. (2000), Kapitał ludzki w skali mikroekonomicznej, „Monografie i Opraco-wania SGH”, nr 470.
Matusiak M., 2009, Kierunki dyskusji nad kapitałem ludzkim w naukach społecznych [w:]
Kapitał ludzki – innowacje – przedsiębiorczość, red. P. Niedzielski, K. Poznańska,
Omyła-Rudzka M., 2012, Polacy wobec własnej starości, CBOS BS/94/2012.
Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M., 2000, Psychologia rozwoju człowieka.
Zagad-nienia ogólne, PWN, Warszawa.
Solarczyk-Szwec H., Wykształcenie jako czynnik włączania i wyłączania społecznego, http://zawszeaktywny.byd.pl/userfiles/files/PUBLIKACJA%2011-WYKSZTA%C5%-81CENIE%20JAKO%20CZYNNIK%20W%C5%81%C4%84CZANIA%20I%20 WY%C5%81%C4%84CZANIA%20SPO%C5%81ECZNEGO.pdf (26.08.2016). OECD, 2001, The Well-being of Nations. The Role of Human and Social Capital, http://
www.oecd.org/dataoecd/36/40/33703702.pdf (26.08.2016).
Tylikowska A., 2013, Jak się starzejemy? – aspekty psychologiczne [w:] Edukacja osób
starszych. Uwarunkowania – trendy – metody, Stowarzyszenie Trenerów Organizacji
Pozarządowych, Warszawa.
Streszczenie
W kontekście zasobów kapitału ludzkiego osób starszych równolegle z rozwojem aktywności społecznej tej grupy wiekowej postępować powinien proces zwiększania aktywności edukacyjnej, tego typu aktywność umożliwia bowiem nie tylko poszerzenie wiedzy i nabywanie nowych umiejęt-ności czy kompetencji, ale pozwala również na aktualizację umiejętumiejęt-ności czy wiedzy już posiadanej, co w sposób szczególny wiąże się ze zdolnością i chęcią do aktywnego i umiejętnego przygoto-wywania do emerytury. Osiągnięcia edukacyjne osób dorosłych traktowane są jako wskaźnik wie-dzy i umiejętności dostępnych w gospodarce. Szeroko rozumiana aktywność wzmacnia potencjał osób starszych w zakresie aktywnego udziału w życiu społeczeństwa poprzez płatne zatrudnienie, wolontariat, aktywny udział w życiu obywatelskim i zaradność w samodzielnym życiu. Artykuł prezentuje wybrane wyniki badania zrealizowanego w ramach projektu BALL (Be Active through
Lifelong Learning) Erasmus + w trzech zasadniczych obszarach: postrzeganie emerytury i stosunek
do niej, stopień przygotowania do emerytury w czterech zasadniczych obszarach: finansów, uczenia się, rozwoju osobistego i aktywnej emerytury i preferowanych formy działań przygotowujących do emerytury.
Słowa kluczowe: kapitał ludzki, aktywne starzenie się, przygotowanie do emerytury, uczenie
ustawiczne
Preparation for retirement in the context of the development of human capital of older people – presentation of the results of the research, BALL
– Be Active through Lifelong Learning Summary
In the context of the human capital of older people in parallel with the development of social activity of this age group, the process of educational activity increasing should occur. This type of activity makes it possible not only to increase the knowledge and acquisition of new skills and competencies, but also to update already held skills or knowledge, which is especially associated with the ability and willingness to actively and skillfully prepare for retirement. Educational achie-vements of older people are considered as an indicator of knowledge and skills available in the economy. Widely understood activity enhances the potential of older people to actively participate
in the society through paid employment, volunteering, active participation in civic life and reso-urcefulness to independent life. The article presents the selected results of the research conducted within the project BALL (Be Active Through Lifelong Learning) Erasmus +, in three main areas: the perception of retirement and attitude towards it, the degree of preparation for retirement in four main areas: finance, learning, personal development and active retirement as well as preferred forms of actions to prepare for retirement.
Keywords: human capital, active ageing, preparation for retirement, lifelong learning
