Aktywność edukacyjna seniorów jako forma uczestnictwa społecznego

Iw o n a Ma n d r z e j e w s k a- Sm ó l

Aktywność edukacyjna seniorów

jako forma uczestnictwa społecznego

Problem atyka starości i starzen ia się stała się w ostatn im okresie ob­ szarem zainteresow ań wielu teoretyków i praktyków. W iąże się to z p o ­ stępującym zjaw iskiem starzen ia się społeczeństw , które coraz silniej jest i będzie odczuw ane również w Polsce. Prognozy dem ograficzne jed n o ­ znacznie w skazują na szybkie tem po przyrostu osób starszych, zw łaszcza w dużych m iastach, których liczba w roku 2030 m a zbliżyć się do jednej trzeciej ogółu m ieszkańców. Zjawisko to tworzyć będzie w coraz w iększym zakresie odm ienną niż dzisiaj sytuację pod w zględem jakościow ym w życiu społecznym i gospodarczym naszego kraju. Coraz silniej do głosu docho­ dzić będą potrzeby osób starszych, jako grupy społecznej o coraz w iększej pow szechności w ystępow ania, co nie jest bez znaczenia dla szeroko rozu­ m ianej polityki społecznej państw a. Choć odm ienne w swoim charakterze i traktow ane dotąd m arginalnie problem y osób starszych stanow ić będą kw estie o coraz w iększym poziom ie istotności.

Podejm owanie aktywności edukacyjnej przez osoby starsze w kontekście teorii aktywności

Rozwój w spółczesnej cywilizacji europejskiej stanow i źródło przeobra­ żeń całego społeczeństw a, w tym również osób starszych. W ym usza to na nich zw iększenie aktyw ności w różnych zakresach, głów nie aktyw ności społecznej, edukacyjnej i zawodowej. Jednakże istnieje duża grupa osób, które w ycofują się z aktyw nego życia, w ym agają w sparcia i różnego rodza­ ju pomocy.

Jednym ze znaczących aspektów zw iększania tej aktyw ności jest uczestnictw o społeczne seniorów. We w spółczesnych społeczeństw ach postindustrialnych, w tym również w społeczeństw ie polskim , istnieją

zja-w iska, procesy i m echanizm y sprzyjające pozja-w stazja-w aniu i kum ulacji barier w sferze uczestnictw a społecznego osób starszych. O statnie ogólnopolskie badania Polskiego Towarzystwa G erontologicznego i Instytutu Spraw Pu­ blicznych w W arszawie w skazują przede w szystkim na poczucie osam ot­ nienia i depryw ację innych potrzeb psychospołecznych polskich seniorów po ich przejściu na em eryturę. Pom im o iż tezy oraz założenia dotyczące w ykluczenia ludzi starszych nie uzyskały jeszcze w całości potw ierdzenia i ugruntow ania em pirycznego, to akcentują one niezwykle istotn ą kwe­ stię złożoności m echanizm ów uczestnictw a społecznego osób starszych, tkw iących głów nie w polskiej kulturze, stru kturze społecznej, a także w osobow ości społecznej tych osób z różnych środow isk społecznych. Na szczególną uwagę zasługują takie zjaw iska, jak utrudnienia na rynku pra­ cy, bariery uczestnictw a w pozarodzinnych kontaktach społecznych oraz niski poziom zaangażow ania seniorów w spraw y społeczności lokalnej i uczestnictw a w działaniu instytucji obyw atelskich1.

Uznaje się, że funkcjonowanie w Polsce ludzi starszych poza głównym nurtem życia społecznego jest konsekw encją kulturowo uwarunkow anej postawy, charakterystycznej właściw ie dla w szystkich grup wiekowych Polaków2. Literatura przedm iotu w skazuje, że postaw y osób starszych w o­ bec starości nacechowane są wielom a obaw am i i lękam i, których nasileniu sprzyja niekorzystny w izerunek tej fazy życia w śród Polaków. W polskim społeczeństw ie funkcjonuje wiele negatyw nych stereotypów dotyczących ludzi starszych. Postrzega się ich jako schorowanych, niedołężnych, in ­ fantylnych, w ym agających ciągłej opieki i w sparcia finansow ego ze strony rodziny lub opieki społecznej. U w aża się, że starcy są zrzędliwi, złośliwi, uparci, wiecznie utyskujący i nieszczęśliw i3.

Istnieje wiele teorii socjologicznych rozwijanych w ram ach gerontolo- gii społecznej, które ukazują problem w ycofywania się osób w wieku sta r­ szym z dotychczasow ych ról społecznych i innych form uczestnictw a sp o ­ łecznego. Zdaniem M arka Niezabitowskiego, do najw ażniejszych należą:

1. Teoria aktyw ności.

2. Teoria nieangażow ania się E. Cum m ing i W. Henry'ego. 3. Teoria dystansu m iędzypokoleniow ego M argaret Mead. 4. Teoria subkultury starości A rnolda M. R o se'a.

1 M. Niezabitowski, Ludzie starsi w perspektywie socjologicznej. Problemy uczestnictwa

społecznego, Katowice 2007, s. 7-9.

2 J. Halicki, M. Halicka, Integracja społeczna i aktywność ludzi starszych, [w:] B. Synak (red.), Polska starość, Gdańsk 2003, s. 200-201.

3 Por. Z. Szarota, Gerontologia społeczna i oświatowa. Zarys problematyki, Kraków 2004, s. 49-50.

1 5 4 Iw o n a Ma n d r z e j e w s k a- Sm ó l

5. Teoria naznaczania (labellingu). 6. Teoria wymiany.

7. Teoria kontynuacji. 8. Teoria „biegu życia”.

9. Teoria deficytu intelektualnego. 10. Teoria kom petencyjna4.

W ym ienione teorie bardzo silnie ze sobą kontrastują w zakresie teore­ tycznych ustaleń, dotyczących procesu w ycofyw ania się człow ieka w w ie­ ku senioralnym z życia społecznego i pełnionych w nim ról. Jednakże biorąc pod uwagę tem at niniejszego opracow ania, należałoby szczególną uwagę zwrócić na teorię aktyw ności. Akcentuje ona potrzeby i możliwości przystosow ania się człow ieka do życia w starości, szan se kontynuowania dotychczasow ych ról społecznych lub w razie ich utraty, podejm ow ania nowych5. Należy dodać, że ta strukturalno-fun kcjonalna perspektyw a stanow i istotne i w artościow e spojrzenie na obiektywny fakt w yłączenia, odnosząc się do barier utrudniających bądź uniem ożliw iających osobom starszym aktyw ność, tkw iących w stru kturze i podstaw ow ych in sty tu ­ cjach społecznych, do których zaliczyć m ożna gospodarkę, rodzinę czy edukację, w instytucjach i instrum entach polityki społecznej państw a, jak również w system ie w artości i norm społecznych, narzucanych przez sz e ­ roko rozum ianą kulturę lub grupy społeczne. Czynniki te odgryw ają istot­ ną rolę w w yłączaniu lub w ykluczaniu ludzi starszych z różnych sfer ży­ cia społecznego. W ycofanie jest procesem , który może zachodzić w różny sposób, w różnym tem pie, w zależności od stereotypów funkcjonujących w społeczeństw ie, dotyczących głów nie jego aktyw ności w określonych rolach oraz regulacji prawnych, związanych z przechodzeniem jednostki na em eryturę. Interpretując ten proces w kontekście teorii aktyw ności n a­ leży zwrócić uwagę na fakt, że nie jest on dobrowolny i stanow i źródło problem ów z przystosow aniem jednostki do zmienionej i trudnej sytuacji życiowej. W znacznym uproszczeniu m ożna stw ierdzić, odwołując się do interpretacji E. D urkheim a, że środow isko społeczne wycofuje człowieka ze swojego system u d ziałania za pom ocą różnych m echanizm ów formalnej lub nieform alnej kontroli norm atywnej, bagatelizując niejako jego p o trze­ by, predyspozycje, spraw ność i m ożliw ości6.

W przeciw ieństw ie do wielu innych teorii, założenia teorii aktyw n o­ ści stan ow ią zaprzeczenie nieuchronności w ycofyw ania się ludzi w wieku

4 M. Niezabitowski, Ludzie starsi w perspektywie socjologicznej, dz. cyt., s. 93.

5 Por. A. A. Zych, Człowiek wobec starości. Szkice z gerontologii społecznej, Katowice 1999, s. 37-38.

senioralnym z życia społecznego. Proces w yłączania seniorów jest efek­ tem w yw ierania na nich przym usu wbrew ich woli dalszego uczestnictw a i pełnienia ról w system ie. Tak więc zjawisko to jest pod w zględem biop- sychicznym niefunkcjonalne i stanow i przeszkodę w optym alnym starze­ niu się jednostki ludzkiej. Społeczny i instytucjonalny nacisk sprawia, że starzejący się ludzie w sensie psychologicznym doznają depryw acji aktyw ­ ności zgodnej z ich potrzebam i, z kolei w sensie socjologicznym stają się obiektam i dyskrym inacji7.

Koncepcja aktyw ności uznaje aktyw ność jako w arunek równowagi em ocjonalnej, w yrażającej się optym izm em jednostki. O kreśla tę aktyw ­ ność jako w artość cenioną społecznie. Zakłada ona podejm ow anie aktyw ­ ności na m iarę sił i m ożliw ości jednostki, jako m iarę jej pozytyw nego w i­ zerunku w oczach własnych i otoczenia8.

Pom im o iż starzejący się człowiek odczuw a spow olnienie niem al w szystkich czynności organizm u, obniżeniu ulegają jego liczne funkcje życiowe, pojaw iają się różnego rodzaju schorzenia, zm ienia się sposób wi­ dzenia i oceniania wielu spraw, to jednak tego rodzaju zm iany nie czynią z osoby w wieku senioralnym człow ieka zniedołężniałego, nieposiadające- go potrzeb i zrozum ienia dla problem ów społeczeństw a. W iele osób sta r­ szych wprawdzie po przejściu na em eryturę przeżyw a kryzys zw iązany z nagłym zaprzestan iem pracy zawodowej i ograniczeniem , a niekiedy za­ przestaniem bezpośrednich kontaktów ze środow iskiem pracy czy wyco­ faniem się z aktyw nego uczestnictw a w życiu społecznym , jed n ak na ogół, w zależności od w łaściw ości osobow ych danej jedn ostki oraz od warunków zewnętrznych, dopasow ują się one po jakim ś czasie do zm ienionej sytuacji życiowej. W ielu spo śró d nich podejm uje się na nowo działaln ości zawodowej i pełni różne funkcje społeczne, a szczególnie opiekuńczo-w ychowawcze9. Nie ulega w ątpliw ości, że przystosow anie się człow ieka starego do nowych w arunków w dużej m ierze zależy od właściw ie funkcjonującego system u społecznego, jednakże jest ono również bezpośrednio zależne od rodzaju podejm owanych przez niego działań, a także od jego aktyw ności, która, dając mu m ożliwość reorganizacji w łasnego życia, zw iększa jed n o­ cześnie jego zdolności adaptacyjne.

G eneralnie rzecz ujmując, aktyw ność człowieka m ożna określić jako jego sposób porozum iew ania się z innym i ludźm i i z otaczającym go św ia­ tem. Nabiera ona szczególnego znaczenia w raz z upływem życia i w arun­

M. Niezabitowski, Ludzie starsi w perspektywie socjologicznej, dz. cyt., s. 98. 8 Z. Szarota, Gerontologia społeczna i oświatowa, dz. cyt., s. 46.

9 Por. L. Dyczewski, Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze, Lublin 1994, s. 36-40.

156 Iw o n a Ma n d r z e j e w s k a- Sm ó l

kuje zaspokojenie w szystkich potrzeb zarówno biologicznych, jak i sp o ­ łecznych oraz kulturalnych. Jest ona również w arunkiem odgryw ania ról społecznych, funkcjonow ania w grupie, a także w społeczeństw ie. Brak aktyw ności z kolei m oże powodować utratę akceptacji ze stron y otoczenia, co oznacza odseparow anie i o sam otn ien ie10.

Zachęcanie do aktyw ności, w yzw alanie jej w śród osób starszych n a­ leży do problem ów pedagogicznych. Chodzi głów nie o to, czy i w jakim zakresie aktyw n ość tych ludzi m ożna stym ulow ać, zachęcać do niej, uczyć poszukiw ania jej wymiarów. Dla pedagogów teoria aktyw ności jest punk­ tem w yjścia do poszukiw ania sposobów aktyw izacji seniorów, bowiem do zachow ania dobrego sam opoczucia i zdrowia nie w ystarcza zaspokojenie podstaw ow ych potrzeb, jakim i są pożyw ienie, sen i bezpieczeństw o. Dla­ tego też niezwykle istotne jest kontynuowanie lub rozwijanie nowych form aktyw n ości w śród osób, które przeszły już na em eryturę11.

O istotn ości i ogrom nym znaczeniu podejm ow ania aktyw ności przez osoby w w ieku senioralnym św iadczyć m ogą funkcje, jakie ta aktyw ność spełnia, do których należą:

1. funkcja adaptacyjna - ułatw iająca lepsze dostosow anie się osób sta r­ szych do życia w nowej sytuacji społecznej i rodzinnej;

2. funkcja integracyjna - prow adząca do lepszej aklim atyzacji w grupie, do której należą ludzie starsi;

3. funkcja kom pensacyjna - um ożliw iająca wyrównywanie braków w in­ nych zakresach (np. brak pracy zawodowej, brak wpływów, władzy); 4. funkcja kształcąca - pom agająca rozwijać i doskonalić cechy oraz dys­

pozycje osobow ościow e jednostki;

5. funkcja rekreacyjno-rozryw kow a - ułatw iająca likwidację stresu, zw iększająca chęć do życia, w ypełniająca czas wolny;

6. funkcja psychohigieniczna - um ożliw iająca odczuw anie satysfakcji, poprawę jakość życia np. poprzez podniesienie autorytetu12.

Istnieje wiele podziałów rodzajów aktyw ności osób w w ieku senioral­ nym. Ogólnie w yróżnia się trzy podstaw ow e typy aktyw ności:

1. aktyw ność form alną - ozn aczającą udział w różnych stow arzyszeniach społecznych, w polityce, w pracach na rzecz środow iska lokalnego, wo­ lontariat itp.;

2. aktyw ność nieform alną - polegającą na kontaktach z rodziną, przyja­ ciółm i, znajomymi, sąsiadam i;

10 B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, Podstawy gerontologii społecznej, W arszawa 2006, s. 161-162.

11 Tamże, s. 163-164. 12 Tamże, s. 164.

3. aktyw ność sam otn iczą - obejm ującą oglądanie program ów telew izyj­ nych, czytanie, rozwijanie własnych zainteresow ań, hobby13.

Jednak na szczególną uwagę zasługuje, zaprezentow any przez Alek­ sandra Kam ińskiego, podział aktyw ności osób starszych na dwa zakresy. Pierw szy z nich dotyczy wykonywania pracy cenionej i użytecznej, do któ­ rego zalicza się:

- pracę będącą kontynuacją zawodowego zatrudnienia w zm niejszo­ nym w ym iarze godzin i na stanow iskach odpow iadającym m ożli­ w ościom danej osoby starszej;

- pracę zarobkową, lecz nie we w łasnym zawodzie, ale w zawodzie rezerwowym, wcześniej w yuczonym ;

- aktyw ność w typie „półodpoczyw ania”, czyli na pograniczu pracy i w ypoczynku, pozw alającą realizować zam iłow ania am atorskie, a jednocześnie będącą źródłem dodatkow ego dochodu;

- aktyw ność społeczną, zw iązaną z odgryw aniem określonych ról społecznych (np. kuratora, ławnika);

- aktyw ność w ew nątrzrodzinną - opiekuńczą i usługow ą.

Drugi zakres aktyw ności odnosi się do zajęć pozw alających zaspokajać zainteresow ania, na który składają się:

- czytelnictw o książek i czasopism oraz słuchanie radia i oglądanie telewizji;

- uczestnictw o w odczytach, prelekcjach w ygłaszanych w klubach, dom ach kultury, m uzeach, uniw ersytetach trzeciego wieku;

- upraw ianie różnego rodzaju sportów (np. gim n astyka, pływanie, ae­ robik);

- krajoznawstwo i turystyka;

- aktyw ność klubowa, artystyczna, um ysłowa, zabaw ow a14.

Inny podział aktyw ności osób w wieku senioralnym zw iązany jest z polam i zainteresow ań i składa się na niego siedem następujących rodza­ jów aktyw ności:

1. aktyw n ość dom ow o-rodzinna - oparta głów nie na wykonywaniu róż­ nych czynności, zw iązanych z prow adzeniem go spo darstw a dom ow e­ go i funkcjonow aniem najbliższej rodziny;

2. aktyw ność kulturalna - dotycząca np. czytelnictw a, o glądan ia telewi­ zji, słuchan ia radia, korzystania z instytucji kulturalnych, klubów se ­ niora;

13 B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, Podstawy gerontologii społecznej, dz. cyt., s. 161.

1 58 Iw o n a Ma n d r z e j e w s k a- Sm ó l

3. aktyw ność zawodowa - zaspokajająca przede w szystkim potrzebę uznania i użyteczn ości oraz w pływ a na poprawę sam opoczucia, a tak­ że ułatw ia tzw. sam ookreślenie kulturowe;

4. aktyw ność społeczna - dotycząca działaln ości osób starszych w d a ­ nym środow isku;

5. aktyw ność edukacyjna - pom agająca starszem u człowiekowi w ciągłym doskonaleniu siebie, zakładająca nie tylko ćw iczenie um ysłu, pam ięci, lecz także m ożliw ość zgłębiania nowych zagadnień i poznaw ania no­ wych ludzi;

6. aktyw ność religijna - um ożliw iająca uczestnictw o w obrzędach religij­ nych;

7. aktyw ność rekreacyjna - zw iązana z w ypoczynkiem i ulubionym i za­ jęciam i wykonywanymi dla przyjem ności, jak również z różnorodnym i form am i aktyw ności fizycznej15.

A n aliza literatury przedm iotu w skazuje, że w procesie adaptacji do starości znaczącą rolę odgryw a aktyw ność kulturalno-ośw iatow a. Do jej najw ażniejszych form zalicza się:

- indyw idualne realizacje zainteresow ań i potrzeb kulturalnych, któ ­ rych treść determ inow ana jest poprzednim i stylam i życia;

- działaln ość am atorską i hobbystyczną, realizow aną indyw idualnie lub zespołow o w lokalnych ośrodkach kultury;

- odbiór treści kultury masowej i czytelnictw o16.

Koncepcja aktyw ności zakłada, że człowiek starszy powinien, w m iarę swoich m ożliwości, podejm ow ać aktyw ność w zgodzie ze sobą i zgodnie z oczekiw aniam i otoczenia, w celu pozostaw ania jak najdłużej czynnym . W zw iązku z tym wielu przedstaw icieli różnych dyscyplin naukowych zadaje pytanie, jaką rolę pow inna spełniać edukacja w dalszym , aktyw ­ nym życiu osób starzejących się?17 Problem atyka edukacji jest rozum iana bardzo szeroko i dotyczy całego przebiegu życia człowieka. W iąże się to głów nie z szybkim i przem ian am i oraz rozwojem cyw ilizacyjnym , które stw arzają potrzebę ciągłego aktualizow ania wiedzy.

W spółczesne uczenie się to nie tylko uczestniczenie w zorganizow a­ nych formach, ale również czerpanie w iedzy z sytuacji życiowych, p rze­ żyć własnych i innych osób. To poznaw anie i rozum ienie zarówno sam ego siebie, jak i innych oraz otaczającego św iata. Edukacja stanow i szczególne

15 G. Orzechowska, Aktualne problemy gerontologii społecznej, Olsztyn 1999, s. 28-29. 16 B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, Podstawy gerontologii społecz­

nej..., dz. cyt., s. 164-165.

17 A. Fabiś, Edukacja seniorów - odpowiedź na wymagania współczesności, „Edukacja D o­ rosłych”, 2006, nr 1-2, s. 33.

wyzwanie dla najstarszych pokoleń, które m ają wręcz obow iązek ucze­ nia się, poniew aż w spółczesna rzeczyw istość zdecydowanie różni się od przeszłości i w zw iązku z tym edukacja pozw ala zrozum ieć dokonujące się zmiany, jak również prawidłowo funkcjonować w jej obrębie18.

Istnieje wiele teorii dotyczących m ożliwości intelektualnych osób star­ szych. Są to głów nie koncepcje zw iązane z tzw. „w yuczalnością” ludzi star­ szych, oparte na badaniach psychologicznych19. Przez stosunkow o długi okres sądzono, że uczenie się tych ludzi nie jest możliwie, ze w zględu na ograniczone m ożliw ości osób w późnym okresie dorosłości. Poważniejsze refleksje na tem at roli edukacji w życiu osób w w ieku senioralnym przy­ niosły dopiero lata 80. X X wieku. W chwili obecnej zauw aża się ogrom ną potrzebę udziału osób starszych w przedsięw zięciach edukacyjnych, któ­ rzy w edukacji odnajdują nie tylko rozrywkę intelektualną i kulturalną, ale także uznają ją za trening intelektualny, a co za tym idzie drogę do niezależności, em ancypacji i stałego rozwoju, czego w yrazem jest rozwój uniw ersytetów trzeciego wieku w wielu krajach20.

Literatura przedm iotu w skazuje, że pom yślne starzenie się stanow i w ypadkow ą środow iska zew nętrznego oraz kształtow anej przez całe ży­ cie postawy, uwarunkow anej konstrukcją w ew nętrzną jednostki. Uznaje się, że w artościow e przeżyw anie okresu starości to n ieustanna praca nad odrodzeniem swej św iadom ości. Tak więc, oprócz kondycji fizycznej, istot­ ną rolę odgryw a kondycja psychiczna, zatem rozwój dotyczyć powinien jednocześnie tych dwóch sfer. W iąże się to z potrzebą holistycznego p o ­ dejścia do rozwoju człowieka, opartego na w spółgraniu psychiki i fizjolo­ gii, co powinien uw zględniać program profilaktyki starzenia się. Edukacja w okresie starości pozw ala na zdobyw anie tzw. nowego horyzontu w arto­ ści, w yrażającego się m.in. akceptacją choroby, um iejętnością życia z cho­ robą, które sprzyjają przew artościow yw aniu celów w życiu oraz o ptym al­ nemu w ykorzystyw aniu posiadanych wewnętrznych sił człowieka. Nauka w tym wieku służy również ćw iczeniom m ózgu, utrzym ując jego funkcje i zdolności poznaw cze21. Ze w zględu na zachow anie spraw ności um ysło­ wej do późnych lat, uczenie się osób starszych jest nie tyle możliwe, co konieczne. W zw iązku z tym problem atykę edukacji tych osób powinno się rozw ażać w perspektyw ie zmiany, a nie w ycofania czy ograniczenia

18 Por. O. Czerniawska, Uczenie się jako styl życia, [w:] M. Dzięgielewska (red.), Przygo­

towanie do starości, Łódź 1997, s. 19-21.

19 Z. Szarota, Gerontologia społeczna..., dz. cyt., s. 72. 20 Por. A. Fabiś, Edukacja seniorów..., dz. cyt., s. 34.

21 W. Wnuk, Idea rozwoju jako czynnik profilaktyki starzenia się, [w:] Aktywność społecz­

160 Iw o n a Ma n d r z e j e w s k a- Sm ó l

działań edukacyjnych22. O gólnie rzecz ujm ując m ożna stw ierdzić, że celem edukacji osób starszych jest lepsze radzenie sobie z codziennością. Dzięki podjętej aktyw ności edukacyjnej osoby te m ają m ożliwość:

1. pow iększenia swoich dochodów i ponowne znalezienie się na rynku pracy (np. dzięki poznaniu nowych technik poszukiw ania pracy czy zdobyciu nowych, pożądanych obecnie um iejętności);

2. lepszego radzenia sobie z codziennym i problem am i poprzez zdobycie w iedzy wyzw alającej inicjatywę i sam odzielność, ułatw iającej podej­ m owanie decyzji czy dostosow anie się do nowych w arunków życia; 3. pom agan ia innym poprzez przekazyw anie własnych dośw iadczeń, tra­ dycji rodzinnych, uczenie patriotyzm u czy w spieranie w pokonywaniu choroby itp.;

4. uczynienia z późnych lat zw ieńczenia całego życia, uwolnienia od ste ­ reotypów dotyczących m ożliw ości działań w starości, dalszego rozw o­ ju i budow ania własnej to żsam ości23.

N atom iast zdaniem Jerzego Halickiego, celem edukacji seniorów jest: 1. prewencja geriatryczna, odbyw ająca się poprzez aktyw izow anie umy­ słowe: intelektu, intuicji, pam ięci. Uczenie się przeciw działa starzeniu się, w alczy z nim , stanow i rodzaj autoterapii, odryw a od codzienności i w ypełnia czas wolny;

2. poszerzenie i pogłębienie wiedzy, rów noznaczne z w łączeniem osób starszych w nurt kształcenia perm anentnego;

3. przygotow anie do em erytury poprzez uczestnictw o np. w zajęciach uniw ersytetu trzeciego w ieku czy stażach przygotow ujących do em e­ rytury;

4. przygotow anie do działaln ości społecznej, m ające na celu zdobycie p o ­ czucia użyteczn ości dla innych ludzi (np. uczestnictw o w w ystępach chórów, zespołów pieśni i tańca, działaln ość w organizacjach ch aryta­ tywnych itp.)24.

Podejm owanie aktyw ności edukacyjnej przez osoby starsze wyjątkowo silnie zw iązane jest z problem am i przystosow ania do starości. N ieroze­ rwalnie łączy się z postaw am i ludzi wobec starości, z przyjm ow anym i w zo­ ram i zachow ań czy stylem życia. U w aża się, że to, jakim i ludźm i stan ie­ my się na starość w m inim alnym stopniu zależy od rzeczyw istego wieku,

22 Por. A. Fabiś, Edukacja seniorów..., dz. cyt., s. 33-34.

23 Por. B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, Podstawy gerontologii sp o­

łecznej..., dz. cyt., s. 168-169.

24 J. Halicki, Edukacja seniorów w aspekcie teorii kompetencyjnej, Białystok 2000, s. 143-147.

natom iast w znacznym stopniu zdeterm inow ane jest jakością naszego w cześniejszego życia25.

Prawidłowe przystosow anie się do starości nie dla każdego człowieka jest prostym zadaniem . Ludzie w tym zakresie przyjm ują różne postawy, stąd literatura przedm iotu proponuje bogate i różnorodne propozycje ty­ pologii postaw wobec własnej starości. Dla przykładu S. Reichard w yróż­ nia pięć najczęściej w ystępujących postaw ludzi starych:

1. postaw ę konstruktyw ną - skierow aną na aktyw ność na rzecz najbliż­ szych i osób potrzebujących pom ocy lub w sparcia;

2. postaw ę zależności - opartą na żądaniu opieki, choć osoba jest spraw ­ na fizycznie i psychicznie;

3. postaw ę obronną - charakteryzującą się obroną jednostki przed pom o­ cą innych, zam ykaniem się w sobie pom im o niem ożności wykonania danej czynności;

4. postaw ę w rogości skierow aną na innych - charakterystyczna dla ludzi, którzy skłonni są do przypisyw ania winy za w łasne błędy;

5. postaw ę autodestrukcji - czyli postaw ę w rogości skierow aną na siebie, gdy osoba nie um ie pogodzić się z w łasną staro ścią26.

A. Zych w yróżnia dodatkowe cztery typy postaw ludzi starych wobec starości, jakim i są:

1. lęk przed staro ścią i bunt wobec starzen ia się; 2. rezygnacja i/lub izolacja społeczna i em ocjonalna;

3. rozsądna, poznaw cza i em ocjonalna akceptacja starości jako naturalnej fazy życia ludzkiego;

4. refleksyjna postaw a wobec m inionego życia27.

Inny przykład postaw wobec starości to typologia C. S. Forda, który w yróżnił pięć sposobów adaptacji do starości:

1. regresja - czyli w ym uszanie pom ocy w życiu codziennym , choć stan zdrow ia tego nie w ym aga;

2. ucieczka - to zm iana m iejsca zam ieszkania w celu w yzw olenia się od kłopotów tow arzyszących starzeniu się;

3. dobrowolna izolacja od otoczenia - czyli postaw a bierności i ogranicze­ nie kontaktów ze środow iskiem społecznym do m inim um ;

4. przew rotne postępow anie - to dążenie do zdobycia w yższej społecznej pozycji i zainteresow ania otoczenia swoją osobą;

25 Por. Z. Szarota, Gerontologia społeczna..., dz. cyt., s. 47-50.

26 Por. D. B. Bromley, Psychologia starzenia się, W arszawa 1969, s. 132-139.

27 A. Zych, R. Bartel, Zur łebenssituation alterer Menschen in Polen und in der Bundes-

republik Deutschland - eine komparative Survey-Studie (Sytuacja życiowa ludzi starszych w Polsce i RFN), Giessen 1988, s. 94-100.

162 Iw o n a Ma n d r z e j e w s k a- Sm ó l

5. integracja i dostosow anie - polega na zaangażow aniu się w życie sp o ­ łeczne, życzliwości wobec innych, na traktow aniu problemów zdrowot­ nych jako spraw y osobistej, o której nie inform uje się otoczenia28. Z kolei B. N eugarten w yróżniła osiem wzorów zachow ań ludzi w pode­ szłym wieku:

a) reorganizacji życia,

b) ukierunkow ania na jeden rodzaj czynności (np. podporządkow anie się hobby),

c) niezaangażow anego obserw atora,

d) podtrzym yw ania dotychczasowej aktyw ności, e) redukcji/zaw ężonej aktyw ności,

f) oczekiw ania na pom oc i w sparcie, g) zależności,

h) n iezaangażow ania29.

Liczne badan ia w ykazały, że postaw a wobec własnej starości uzależn io­ na jest głów nie od płci oraz od fazy starości. G eneralnie kobiety charaktery­ zują się w iększą zdolnością adaptacji do starości niż m ężczyźni, co na ogół interpretuje się jako efekt częstszego przeżyw ania różnego typu sytuacji stresow ych. Istotne znaczenie m a również faza starości, bowiem z upły­ wem czasu zdobyw a się wiele nowych dośw iadczeń, które m odyfikują p o ­ staw y wobec życia, wobec innych ludzi, jak również wobec sam ego siebie30. Istotne jest również to, że styl życia, jaki dana jed n ostka przyjm uje w okresie senioralnym , w zdecydow anym stopniu determ inuje podejm o­ wanie przez nią różnych form aktyw ności. Pojęcie stylu życia obejmuje nie tylko zachow ania ludzkie, ale również psychofizyczne m echanizm y leżące u podstaw owych zachow ań, którym i są: m otyw acje, potrzeby, akceptow a­ ne w artości. Na całość, jaką stanow i styl życia, składają się również asp ek­ ty, którym ludzie przypisują określone znaczenie, a do których należą głównie: sposób zagospodarow ania czasu przez człowieka; charakter pra­ cy, stosun ek do pracy; poziom i charakter konsum pcji dóbr m aterialnych; zachow ania zw iązane z utrzym aniem higieny oraz stosun ek do zdrowia; aktyw ność zw iązana z zaspokojeniem potrzeb intelektualnych i estetycz­ nych; zachow ania rekreacyjne; stosu n ek do w artości; uczestnictw o w życiu społeczno-politycznym oraz formy w spółżycia m iędzy ludźm i31.

28 I. Muchnicka-Djakow, C zas wolny w klubie seniora, W arszawa 1984, s. 16.

29 O. Czerniawska, Edukacja osób „trzeciego wieku”, [w:] T. W ujek (red.), Wprowadzenie

do andragogiki, W arszawa 1996, [w:] Z. Szarota, Gerontologia społeczna i oświatowa. Zarys problematyki, Kraków 2004, s. 49.

30 B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, Podstawy gerontologii społecznej, dz. cyt., s. 60.

O lga Czerniaw ska wyodrębniła sześć stylów życia realizowanych przez seniorów, będących efektem rozwoju określonych zainteresow ań we w cze­ śniejszych fazach biografii badanych jednostek:

1. styl całkowicie bierny - zw iązany z zaspokajaniem potrzeby bezpie­ czeństw a, polegający na wycofaniu się z życia uspraw iedliw ianym bra­ kiem sił fizycznych i niezdolnością do pokonyw ania różnych barier, głów nie psychicznych;

2. styl rodzinny - zw iązany z podejm ow aniem aktyw ności na rzecz naj­ bliższych, rozszerzoną rolą babci czy dziadka;

3. styl hobbystyczny - dotyczący osób, które posiadają pasje, hobby, miło- śnictw o itp.;

4. styl zaangażow any w działaln ość stow arzyszeń społecznych, akcje charytatyw ne - czyli styl oparty na aktyw ności w stow arzyszeniach społecznych, jak również prace społeczne czy wolontariat;

5. styl dom ocentryczny - stanow iący pogranicze stylu aktyw nego i bier­ nego, polegający na pom agan iu innym, ale jedynie w przestrzeni w ła­ snego domu, m ieszkania, a aktyw ność skoncentrow ana jest głównie na korzystaniu ze środków m asow ego przekazu, pom ocy rodzinie, zaj­ mowaniu się sw oim hobby, ale bez konieczności w ychodzenia z domu; 6. styl pobożny - gdzie centralny punkt odniesienia wszelkiej aktyw ności

stanow i kościół i m odlitw a oraz spotkania w ruchach kościelnych32. Podobną typologię prezentuje M. R. Pare, który w yróżnił pięć takich stylów życia w starości:

1. styl polegający na nieangażow aniu się w życie (odejście, wycofanie się) - w ystępuje tu zerw anie kontaktów społecznych, kulturalnych, a n a­ wet rodzinnych;

2. styl rodzinny - w yrażający się tym, iż osoba starsza angażuje się na rzecz swojej rodziny do tego stopnia, że rezygnuje ze w szystkich in­ nych form aktyw ności i kontaktów;

3. styl polegający na w ypełnianiu czasu na em eryturze zajęciam i wolno- czasow ym i, podróżam i, rozrywkam i;

4. styl zw iązany z „walką” o prawa ludzi starszych, o poprawę ich sytuacji m aterialnej i bytowej, um ocnienie pozycji społecznej;

5. styl opierający się aktyw ności społecznej i woluntarystycznej ludzi starszych 33.

32 Za O. Czerniawska (red.), Style życia w starości, Łódź 1998, z własnymi uwagami Z. Szarota, Gerontologia społeczna..., dz. cyt., s. 49.

33 B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, Podstawy gerontologii społecznej, dz. cyt., s. 63-64.

1 6 4 Iw o n a Ma n d r z e j e w s k a- Sm ó l

Nie trzeba tu szczególnie podkreślać, że obrany styl życia m oże mieć znaczący wpływ na podejm ow anie przez osoby starsze różnych form ak­ tyw ności, w tym również aktyw n ości edukacyjnej. Jednakże niezaprze­ czalny jest fakt, że stan zdrow ia i sytu acja ekonom iczna osób w tym wieku stanow ią najw ażniejszy asp ek t w pływ ający na ich postaw y życiowe. Pod­ staw y ekonom iczne osób starszych w pływ ają m.in. na ich decyzje fin an so­ we, św iadom ość własnych praw, um iejętność adaptacji do zm ieniających się w arunków rzeczyw istości czy św iadom ość konieczności zapew nienia sobie godnych w arunków egzystencji34.

Inne istotne czynniki decydujące o jakości życia seniorów, ich p o sta ­ wach życiowych, jak również o form ach podejm ow anej aktyw ności to głównie: w ykształcenie, środow isko rodzinne, w arunki bytowe, m iejsce zam ieszkan ia oraz w ystępow anie określonych instytucji kulturalnych i ośw iatowych w m iejscu zam ieszkan ia tych osób35.

W yzwalanie aktyw ności edukacyjnej w śród osób starszych, zachęcanie ich do nauki m a na celu przede w szystkim ich niezależność, w yrażającą się w um iejętności funkcjonow ania w stale zm ieniającej się rzeczyw istości, w przezw yciężeniu trudn ości życia codziennego, a także w sam odzielnej realizacji potrzeb. Dlatego też niezwykle istotny jest fakt, że osoby te coraz w iększą w agę przyw iązują do użyteczności procesu kształcenia, zw łaszcza gdy m a ona służyć zaspokajaniu potrzeb poznawczych w zakresie wiedzy utylitarnej. W yrazem tej tendencji jest zapotrzebow anie osób starszych na dokształcanie w zakresie obsługi telefonu komórkowego, kom putera oraz Internetu czy też bankom atu. W ykazują oni także chęć konsultacji z d ie­ tetykam i, rehabilitantam i, gerontologam i, jak również praw nikam i czy ekon om istam i36.

Niektórzy autorzy zw racają uwagę na fakt, że podejm ow anie aktyw ­ ności edukacyjnej przez seniorów w wielu krajach w ynika z przem ian kulturowych, które spow odow ały znaczny spadek prestiżu osób starszych w społeczeństw ie. O soby starsze są bowiem nadal nosicielam i tradycji, jedn akże nie są już uznanym i przekazicielam i wiedzy. Z konieczności lub z w yboru sam i są zm uszeni do pobierania edukacji. W iąże się to głównie z koniecznością d okształcania osób, które są jeszcze aktyw ne zawodowo czy też nadążan ia za rozwojem nowych technologii, wykorzystywanych w określonych celach. Może to być również zw iązane z chęcią w artościo­

34 Por. A. Fabiś, Edukacja seniorów..., dz. cyt., s. 35.

35 Za B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, Podstawy gerontologii społecz­

nej, dz. cyt., s. 162.

36 T. Aleksander, Potrzeby kulturalno-oświatowe ludzi dorosłych, [w:] T. W ujek (red.),

wego w ykorzystania czasu wolnego, zyskanego po przejściu na em eryturę oraz zaspokajaniem ciekawości poznawczej i realizow aniem własnych za­ interesow ań37.

Nieliczne jak dotąd badania w ykazują, że najbardziej popularną wśród osób starszych jest aktyw ność receptyw na, polegająca na oglądaniu tele­ wizji, słuchaniu radia, czytaniu gazet, najczęściej w w arunkach domowych oraz aktyw ność integracyjna, w yrażająca się przede w szystkim w sp o tk a­ niach z przyjaciółm i. Niewielką aktyw ność natom iast w ykazują oni w za­ kresie życia publicznego i społecznego. W skazuje się, że najczęściej w ystę­ pującą postaw ą w śród tych osób jest postaw a bierności, apatii, w yłączenia się z życia i oczekiw ania na śm ierć, a ten bierny styl życia jest zazwyczaj kontynuacją dotychczasowej postaw y życiowej38.

Zakres i jakość podejm ow anej aktywności edukacyjnej osób starszych na tle innych rodzajów aktywności w świetle wyników badań własnych

Zaprezentowane powyżej tendencje uzyskały potw ierdzenie w w yni­ kach badań, stanow iących część ogólnych badań dotyczących podejm o­ w ania aktyw ności edukacyjnej i zawodowej przez osoby starsze w Polsce, za pom ocą kw estionariusza wywiadu na tem at: „A ktyw ność zawodowa i edukacyjna ludzi starzejących się”. Badania zostały przeprow adzone w la­ tach 2 0 0 8 i 2 0 0 9 za pośrednictw em studentów studiów pedagogicznych U niw ersytetu K azim ierza W ielkiego w Bydgoszczy oraz W yższej Szkoły H um anistyczno-Ekonom icznej we W łocławku. Przeprow adzono je wśród em erytów różnych grup zawodowych i wieku życia oraz osób w wieku przedem erytalnym , z okresu do pięciu lat przed ich przejściem na em ery­ turę. W zakresie niniejszego opracow ania zostały zaprezentow ane opinie 4 6 0 osób z województw a kujaw sko-pom orskiego na tem at podejm ow a­ nych form aktyw ności po ich przejściu na em eryturę. Dla ogólnego zobra­ zow ania prezentow anego problem u sporządzono zestaw ienie analityczne i przedstaw iono je w tabeli l 39.

37 A. Frąckowiak, Edukacja seniorów w Stanach Zjednoczonych, [w:] Instytucjonalne

wsparcie seniorów - rozwiązania polskie i zagraniczne, A. Fabiś (red.), Bielsko-Biała 2007,

s. 195.

38 M. Halicka, J. Halicki, Integracja społeczna i aktywność ludzi starszych, [w:] B. Szatur- Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, Podstawy gerontologii społecznej, dz. cyt., s. 165. 39 Przed analizą zebranego m ateriału przeprowadzono obliczenia ilościowe. Badani em e­ ryci m ieli za zadanie określić sposób spędzania czasu wolnego poprzez dokonanie w arto­ ściowania. Uzyskane odpowiedzi zostały odpowiednio pom nożone: „tak ” razy 4, „raczej ta k ” razy 3, „raczej nie" razy 2 i „nie” razy 1. Uzyskane w artości punktowe podzielono przez liczbę badanych osób i otrzym ano średnią w artość wyboru. Dla tej średniej z kolei

166 Iw o n a Ma n d r z e j e w s k a- Sm ó l

Tabela 1. Formy aktywności podejmowane przez badanych seniorów, po ich przej­ ściu na emeryturę - zestawienie analityczne

FORM Y AKTYW NOŚCI KOBIETY N = 3 0 4 MĘŻCZYŹNI N = 156 OGÓŁEM N = 460 śr e d n ia w yboru ra n g a w yboru śre d n ia w yboru ra n g a w yboru śre d n ia w yboru ran g a w yboru Aktywność domowo-rodzinna 3,72 I 3,55 I 3,66 I Aktywność

kulturalna 3,12 III 2,82 V 3,02 III

Aktywność

zawodowa 2,62 VI 2,95 IV 2,73 V

Aktywność

społeczna 1,97 VII 2,51 VI 2,15 VII

Aktywność

edukacyjna 2,71 V 1,99 VII 2,46 VI

Aktywność religijna 2,91 IV 3,20 III 3,01 IV

Aktywność

rekreacyjna 3,17 II 3,37 II 3,24 II

Inna aktywność 1,15 VIII 1,23 VIII 1,19 VIII

ŚREDNIE WYBORU 2,67 — 2,70 — 2,68 —

INNA AKTYW NOŚĆ: kobiety: praca na działce, hodowla kwiatów; mężczyźni: sport, wędkarstwo, myślistwo, spacery, praca w ogródku

A naliza wyników badań z pow yższej tabeli w skazuje, że głów ną form ą aktyw ności, podejm ow aną przez badanych seniorów po ich przejściu na em eryturę jest aktyw ność dom ow o-rodzinna. Ta odpow iedź osiągn ęła najw yższą rangę, ze średnią ogólną - 3,66 p. i m ieści się w formule o dp o ­ wiedzi pozytyw nej pewnej „tak ”. D rugą rangę, ze średnią ogólną - 3,24 p. uzyskała aktyw ność rekreacyjna, będąca w yrazem odpow iedzi pozytyw ­ nej niepewnej „raczej ta k ”. Generalnie ranga trzecia została przypisan a ak­ tyw ności kulturalnej, ze średnią ogólną - 3,02 p. Jednakże w ystępują pew­ ne różnice, gdy jako czynnik różnicujący przyjm iem y płeć. O tóż kobiety, podobnie jak przy tendencji ogólnej, nadały tej aktyw ności rangę trzecią, ze średnią ogólną - 3,12 p., natom iast m ężczyźni dopiero rangę V. Na trze­ cim m iejscu w śród m ężczyzn plasuje się aktyw ność religijna, ze średnią ogólną - 3,20 p. (również m ieszcząc się w odpow iedzi pozytyw nej niepew­ nej „raczej ta k ”).

zastosow ano następujące przedziały w artościow ania: do 1,50 p. - odpowiedź negatywna pewna - nie; od 1,51 p. do 2,50 p. - odpowiedź negatywna niepewna - raczej nie; od 2,51 p. do 3,50 p. - odpowiedź pozytywna niepewna - raczej tak; powyżej 3,50 p. - odpowiedź pozytyw na pew na - tak.

Na uwagę zasługuje fakt, że stosunkow o niską rangę VI uzyskała wśród badanych aktyw ność edukacyjna, ze średnią ogólną - 2,46 p., m ieszcząca się w form ule odpow iedzi negatyw nej niepewnej „raczej nie”, w skazująca na niewielkie zainteresow anie badanych em erytów podejm ow aniem d al­ szego kształcenia. Zostało to potw ierdzone w dalszych analizach dotyczą­ cych sposobów sp ęd zan ia czasu wolnego przez badanych seniorów, gdzie w szelkiego rodzaju formy podejm ow ania aktyw n ości edukacyjnej przez te osoby osiągnęły jedne z najniższych w artości. I tak - podejm ow anie nauki dla własnej przyjem ności uzyskało rangę XI (na 16 m ożliwości), ze średnią ogólną 1,89 p.; podejm ow anie nauki w celu uzupełnienia w ykształcenia - rangę XII (średnia ogólna - 1,87 p.); a uczestnictw o w prelekcjach, odczy­ tach w ygłaszanych w klubach, dom ach kultury lub uniw ersytetach trze­ ciego w ieku - rangę XIII, ze średn ią ogólną - 1,86 p. (w szystkie te średnie są w yrazem odpow iedzi negatyw nej niepewnej „raczej nie”).

Wnioski

U stalenia z badań w skazują na stosunkow o niewielkie zainteresow anie osób starszych aktyw n ością edukacyjną. M ożna by dopatryw ać się wielu przyczyn takiego stan u rzeczy, które zapewne w ym agałyby poszerzonych badań. Niemniej jednak należałoby zastanow ić się, jakie d ziałania nale­ żałoby podjąć w zakresie szeroko rozum ianej polityki społecznej państw a w celu optym alnego w spierania m otyw acji do podejm ow ania aktyw ności edukacyjnej przez osoby w w ieku senioralnym . W ydaje się, że w łaśnie ta for­ m a aktyw ności może stanow ić szan se dla sam odzielnego i w m iarę nieza­ leżnego funkcjonow ania tych osób w stale zm ieniającej się rzeczyw istości.

* * *

Nie ulega wątpliw ości, że rola edukacji w życiu osób starszych jest nie­ zm iernie w ażna. U czestnictw o w różnych form ach edukacji pozw ala czę­ stokroć tej grupie społecznej zapom nieć o dolegliw ościach zdrowotnych, wspierać i wychodzić naprzeciw potrzebom innych osób, odkryw ać nie­ dostępne do tej pory dla nich obszary wiedzy, łam ać dotychczasow e ste ­ reotypy dotyczące ich wieku. Edukacja ułatw ia im również naw iązyw anie kontaktów, a także powoduje pojaw ianie się w nich radości życia i saty s­ fakcji. W zw iązku z tym uznać m ożna, że edukacja osób starszych pełni przede w szystkim funkcję terapeutyczną, gdyż w dużym stopniu niweluje problem y zw iązane z wiekiem i w ypełnia próżnię po utracie wcześniej peł­ nionych ról. Dlatego też, zdaniem niektórych autorów, w arto czynić stara­ nia, aby jak najwięcej osób w w ieku senioralnym podejm ow ało aktyw ność edukacyjną nie tylko tych sprawnych i aktywnych, ale również tych,

któ-168 Iw o n a Ma n d r z e j e w s k a- Sm ó l

rych ogranicza choroba, m iejsce zam ieszkania czy stosu n ek ich otoczenia. Rozw iązań w tym zakresie upatruje się w anim ow aniu edukacji, rozpro- pagow yw aniu jej w śród najstarszych pokoleń, w edukow aniu twórców tej edukacji, decydentów w tym zakresie oraz osób wspierających, pom agają­ cych i opiekujących się osobam i starszym i40.

W ażne jest również to, aby uwrażliwić całe społeczeństw o na problem y tej grupy wiekowej, by zapobiec w przyszłości wielu negatyw nym skut­ kom funkcjonow ania starzejącego się społeczeństw a i um ożliw ić seniorom niezależne i pełnopraw ne uczestnictw o w życiu społecznym na m iarę ich m ożliw ości i potrzeb.

40 G. Orzechowska, Rola edukacji w późnej dorosłości, [w:] Edukacja dorosłych jako czyn­

nik rozwoju społecznego (M ateriały I Ogólnopolskiego Zjazdu Andragogicznego - Kraków,