R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E T o m X X V I I, ze szyt 3 — 1979
M IC H A Ł S W O B O D A
DE IN C A N TA M EN TIS ET PREC A TIO N IB U S IN VETUSTISSIM A R O M A N O R U M PO ESI OBVIIS
I
In vetustissima poesi R om ana de hym norum vestigiis tantum duabus de causis dicere possumus: Primum, quod m aior antiquissim arum R om anarum litterarum pars non est servata. Omnia enim religiosae naturae carm ina ad haec studia corroboranda praecipue apta viderentur, si ad nostram aetatem pervenissent. Deinde, quod servatis antiquissimae poésis fragmentis maximatn partem precationes et incantamenta continentur, in perpaucis autem singulae partes inveniuntur, quae nobis hymni proprietates in mentem redigant. Hue pertinent carm ina Saliorum et Fratrum Arvalium, praecipue carmen a Liviö Andronico anno ducentésimo séptimo a. Chr. n. conscripta, de quo Livius a.U.c. XXVII 37 scripsit. Idem rerum scriptor alio loco {a.U.c. XXXI 12) P. Licinium Tegulam, carminis anno ducentésimo compositi auctorem commemorat. Vetustior praeterea scriptor Christianus Isidorus Hispalensis in etymologici operis, quod Originum libri X X ínscribitur, libro prim o (I 39, 17) nomen Merumniae, hym norum poetriae laudavit, sed huiusce poétriae persona et opus litteratum omnino ignota nobis sunt. Quae Ennii aequalis fuisse dicitur. At Livii Andronici carmen a viginti septem puelíarum choro in pom pa per urbem euntium cantum est. Secunda pars descriptae a T. Livid sollemnis suppli- cationis sacrificium a m atronis Iunoni in Aventino oblatum fuit. Praeter sacrificium aurea pelvis ex mulierum stipibus collatis facta deae dono d ata e s t'. Denique pom pa facta est, in qua ab Apollinis aede in urbem duae boves albae ducebantur, pone eas duo Iunonis reginae signa cupressea portabantur. Viginti septem virgines insuper longas indutae vestes carmen in Iunonis reginae honorem cantantes ibant. Virginum ordinem decemviri laurea coronati praetextatique sequebantur. A p o rta C arm entali pom pa vico Iugario in forum venit et in foro constitit. Virgines turn carm en canabant sonum vocis pulsu pedum modulantes. Inde vico Tusco Velabroque per forum Bovarium in clivum Publicum usque in Iunonis reginae templum perrectum est. Carmen, qiiod in pom pa canebatur, a Livio ad criticam rationem aestim atum est:. Alter chori carminis poeta secundum Livium {a.U.c. X X X I 12) fuit P. Licinius
' Cf. R. W ünsch, i.v. H ym n o s. R E X V II H a lb b ., S tu ttg a rt 1914, col. 175. : Cf. T . Livius a.U .c. X X V II 37 fin.
30 D E I N C A N T A M E N T I S ET P R E C A T IÖ N 1 B U S
Tegula, vel etiam Licinius Imbrex, palliatae auctor, qui idem atque hymni in Iunonis reginae gloriam conscripti poeta habebatur. De Licinii hymni, similiter atque de Merumniae hymnici carminis artificio nihil scimus. Similiter res se habet cum sin gulis proprietatibus et compositione omnium adhuc enarratorum hymnorum, quos exstitisse quidem scimus, sed quibus indiciis enituerint, omnino ignoramus. *
Proprietates quaedam hymnicae clarius se ostendunt in primo Carminis Saliorum demum fragm ente :
divum + empta cante, divum deo supplicate
Quod fragmentum haud dubie corruptum precationis aut hymni initium esse putare possumus. Reliqui huius carminis versus continent apostropham ad Martern aut for- tasse Iovem (Leucessie) et dei potentiam defmiunt. Invenitur in hoc fragmento etiam apos tropha ad Solem (Ozeal, o domine). Epitheti autem partes verba: es omnium pater agunt. Verba, quae deinde leguntur: ...Patulci, Cloesi es ianeus, ianes es! secundum M acrobii Sat. I 9,15 et Servii ad Verg. Aen. VII 610 opinionem ad Ianum pertinent. Ultimi carminis Saliorum versus Iani virtutes laudant [aretologia]. Enarratum igitur carm inis fragmentum precationis aut hymni prooemium et expositionem continet. F ragm enta carminis Fratrum Arvaliurn dissimiles proprietates et aliam compositio- nem ostendunt. Indigitam enta potius quam precationem aut hymnum in mentem redigunt. A postrophae ad Lares et M artern cum precibus coniunctae ter iterantur, epodos autem ( Triumpe) quinquies. Hymni advocantis Tiberino dicati initium in fig . 2 inc. auct. (M or., p. 5) invenimus: Adesto, Tiberine, cum tuis undis. Secunda huius fragmenti pars vocati dei naturam quodam m odo exprimit. Sed singularis quaedam a d Iovem apostropha in Q. Valerii Sorani fig . 3 (M or:, p. 41) manifesta est. Quam precationem secundum Aurel. Augustinum {Civ. VII, 9) Varro in libro ad cultum deorum pertinenti inierpretatus est. Com m emoratae precationis verba sunt haec::
luppiier omnipotens region rerumque deumque (progenitor genetrixque, deum deus,. unus et omnes. Clarissimus collega meus Posnaniensis Georgius Danielewicz in citati
fragmenti dicendi ratione Pythagoreorum bimembrium antitheseon vestigia et hym norum Orphicorum similitudinem conspexit. Quae summi pretii animadversio V arronis interpretatione a S. Augustino Civ. VII, 9 allata sine ulla dubitatione cor- roborata est. Sed ignotae nobis sunt aliae laudatae precationis partes, quapropter utruin in hoc fragm ento de hymno, an de precatione tantum agatur, difficile est diiudicare.
Verae precationis exemplum memoriae tradidit Cato Agr. 1414. Quae ex apo stropha, epitheto (M ars pater), duobus verbis precandi (te precor, quae so que), precibus constant. Subiectivam, ut ita dicam, enarratae precationis partis naturam ostendunt hae voces: mihi, domo, familiaeque nostrae. Sequentibus versibus precator
' F ra g m e n ta a ffe ro se cu n d u m ed itio n em : F ragm enta poeta ru m L atinorum edidit W. M orel. S tu tg a rd ia e 1963, p .l. Ae. B a e h r e n s . Fragm enta po eta ru m R om anorum . L ipsiae 1886; A. E r n o u t ,
R ecueil de te x te s latins archaïques. P aris 1947 p. 107.
D E IN C A N T A M E N T J S E T P R E C A T IO N 1 B U S 31
vota a se expleta esse confirmat (quoius rei ergo agrum terrae fundumque meum
suovitaurilia circumagi iimi). Duae quae sequuntur preces eandem coniunctionem uti repetunt, verba autem precandi varia adhibent. In prim a enim prece exstant
verba prohibessis, deferidas, averruncesque, in secunda autem verba siris servassis duisque conspicua sunt. Supplex orat, ut dei valetudinem dent, omnes calamitates prohibeant, opulentas fruges praebeant, pastores et pecudes salvas servent. Cum bonam valetudinem sibi et familiae suae precaretur, eadem atque antea verba (mihi domo familiaeque nostrae) repetivit. Explicata m odo precatio sacram efficit for mulara, quae ipsum sacrificium factum antecedit, id quod his verbis dem onstra- tum est: harumce rerum ergo, fundi terrae agrique mei lustrandi lustrique faciendi'
ergo, sicuti dixi, macte hisce suovitaurilibus iactentibus inmolandis esto: M ars pater
(hoc loco apostropha plane iteratur) eiusdem rei ergo macte hisce suovitaurilibus
Iactentibus esto!
Precationum vestigia in antiquissima quoque épica poesi R om ana invenimus. In Ennii Annalium libro primo (fr. 18 Diehl, p. 19) legimus haec:
Te sale n a ta p reco r, V enus, et g en etrix p a tris n o stri, ut m e de cáelo visas c o g n a ta p a ru m p er.
His verbis sine ulla dubitatione Ascanius Venerem precabatur. Allata precatio continet apostropham (Venus), epithetum cum mentione genealógica (te sale nata), hypomnesin (genetrix patris nostri), etiam in secundo versu adiectivo cognata locupletatam, verbum precandi (precor) ipsam denique precem hoc exemplo: ut me
de cáelo visas [...] parumper. Precationem invenimus in sequenti quoque fragm ento
(fr. 19 Diehl, p. 19):
Teque pater Tiberine tuo cum flum ine sancto,
quae simillima est quidem fragm ento supra enarrato (fr. 2 M or., p.5), sed precationis cuiusdam ad plures deos directae partem esse suspicari audeo. Alio fragmento (fr. 35 Diehl, p. 20) precationis Rom uli initium continetur. Quod constat ex duplicata apostropha (o Romule, Romule die), epitheto relativo enuntiato expresso (qualem te patriae custodem di genuerunt), quod non solum Rom uli potentiam et divinam originem definit, sed etiam dem onstrat, cur supplex praecipue Romulum precetur. Exstant in eadem precatione alia etiam epitheta, ut o pater, o
genitor, o sanguen dis oriundum, quorum proxim um iterum divinae originis
significationem continet. Extremus precationis versus (tu produxisti nos intra luminis
oras) hypomnesis officio fungitur. A postropha et epitheta tantum servata sunt in
alterius precationis fragmento Enniano (fr. Ann. XVII 169, Diehl, p. 29): o genitor
32 M IC H A Ł S W O B O D A
II
Precationum reliquiae in scaenicae poësis quoque fragmentis occurrunt. Quae adeo variae sunt, ut de singulis generibus in ordinem quendam redactis disputare arrideat. A R om anorum tragoedia igitur initium sumamus.
Precationem dram atis personae in patriam peregre redeuntis in mentem redigit apud Ennium (inc. fr. XVII Ribb., p. 75) apostropha: O Terra Traeca, ubi Liberi
fanum inclutum Maro locavit. In eisdem incerti nominis reliquiis (fr. XLI Ribb.,
p. 81) precatur aliquis, ut di parentem et patriam servent. In hoc fragmento apostropham et preces conspicimus, verbum precandi autem (servate) modo im perativo est. N on desunt precatoria fragm enta in singulis quoque Ennii trago’ediis. Precatione Iovis usus est Ennius in tragoedia, quae inscribitur Hectoris
Lutra (fr. Ill Ribb., p .37). Quae ex apostropha (omnipotens <Iuppiter>), verbo
precandi (te exposco), precibusque, pleno enuntiato finali expressis constat. Sola apostropha cum epitheto permansit in Ennii Hecuba (fr. II Ribb., p. 41). Agitur de precationis initio O magna templa caelitum, quod simile est verbis, quibus Hecuba
in Euripidis tragoedia deos invocat (Eurip. Hec. 68 sq.)5. Precatio in Ennii Medea
exale (fr. XIV Ribb., p. 56) prima verba carminis chori in Euripidis Medea 1251:
tcb Pa re kell irapfpaf; a x r k 'Ae\tov in mentem redigit et continet duas apostro
phas, ad Iovem et Solem, quern summum poëta apellavit. Reliqua epitheta relativis enuntiatis expressa cum ad lovem turn ad Solem pertinere possunt. Tertio enarrati fragmenti versu duae preces et duo verba precandi (Inspice hoc facinus, priusquam
fia t: prohibesseis scelus) continentur. Tria praeterea brevia precatoria fragmenta in
incertorum poëtarum fragmentis exstant: VII Ribb., p. 2746; CXLII Ribb., p. 315'; C XIX Ribb., p. 310. Primum fragmentum apostropham ad Apollinem et duo epi theta in relativi enuntiati form a habet. Q uorum primum de dei cultus loco dicit. secundum autem aetiologicam, quae dicitur, naturam ostendit. Secundum fragmen tum ex apostropha (divi potentes) et precibus constat. Tertium apostropham ad Bacchum (Liber) habet et relativum, quod sequitur, enuntiatum epitheti loco adhibitum dei cultus regionem clarius describit (qui auguste haec loca Citbaeronis
colis).
In Pacuvianae tragoediae fragmentis duo tantum exstant loci, qui precationi similes videantur. Pacuvii Medum (fr. II Ribb., p. 119) dico, in qua apostropham ad Solem, verbum precandi (te invoco) et preces finali enuntiato confessas invenimus. Secunda precatio hausta est ex fabula praetextata Paulus inscripta (fr. I Ribb., p .325) et ex apostropha (Pater) et duobus epithetis (supreme, nostrae progenii patris) constat. Verba nostrae progenii patris decurtata quidem, sed hypomnesis quoque partes agere arbitrari nos sinunt.
5 Q u a m sim ilitu d in em iam Scaliger conspexit. Cf. E nnii inc. fa b . fr. X X X I et C X X V II R ib b ., p. 79 et 312.
6 Cf. Trag. inc. f r . 4 D iehl, p. 89. 7 Cf. Trag. inc. f r . 40 D iehl, p. 92.
D E I N C A N T A M E N T I S E T P R E C A T I 0 N 1 B U S 33
Pii gemitus potius quam precationis Pacuvii discipulus Pompilius auctor est. Cuius fragmentum (fr. I Ribb., p. 263) F ortunae missum est. Poeta deam invocat et interrogat, qua de causa calamitatibus prematur.
M aiorem adm irationem movent exempla, quae in Acii fragmentis inveni. Pri- mum Phoenissarum fragmentum (Ribb., p. 244):
Sol, qu i m ican tem c a n d id o c u rru a tq u e equis flam m am citatis férvido a rd o re explicas, q u ia n a m ta m ad v erso a u g u rio et inim ico om in e T h eb is ra d ia tu m lum en o ste n ta s tu u m — ?
inprimis soliloquio Iocastae in Euripidis Phoen. 1 sq. simillimum est. U t in exem- plari Graeco, ita in Accii fragmento huiusce soliloquii initium hymni naturam habet. In Accii versibus apostropha (Sof) ineunte fragm ento collocata, apud Euripidem in tertii demum versus initio manifesta est. Verba, quae apostropham excipiunt, dei habitum et virtutes describunt. Hoc loco Accius relativo enuntiato usus est. Euripides autem respondenti loco participia adhibuit. Haec om nia sunt quae hymni indicia duci possunt. D úo, qui sequuntur versus, cum apud Euripidem, turn apud Accium enuntiationis form am efficiunt, quam in hymnis frustra quaeramus. A ttam en comm em oratos versus hypomnesis genus quoddam putare audeo, quamvis in Accii fragmento dem onstrent potius vitia, quae deo a precatore obiciantur. Opinionem meam Euripidis tragoediae versibus (v. 4 sq.) nixus corro boro, ubi plane scriptum est malum augurium eodem die, quo Cadmus, Phoenicius advena, hanc terram incoluisset, a deis datum esse. Sed in ipso hypomnesis consilio dei gratia erga precatorem et precatoris erga deum conspicienda est, id quod causam, cur Sol in hac precatione invocetur, dem onstrat. Explicad versus mirabile quoddam hypomnesis genus repraesentant, utpote quae deum Thebanae terrae infestum esse ostendant. Quare locasta in Euripidis tragoedia et in Accii fragm ento trágico persona nobis ignota dei irae causam quaerit. Eiusdem poetae Baccharum quintum fragmentum (Ribb., p. 193) apostropham ad Bacchum (o Dionyse) et epitheta (optime, pater, vUisator, Semela genitus) continet. Aliter incipit precatio in Accii Aeneadarum fragmento (fr. IV Ribb., p. 326) . Descriptae sunt enim prim o versu condiciones, in quibus precatio dicta est (te venerans precibus). Praeterea citatum fragmentum dúo epitheta (sánete, invicte) et preces finali enuntiato expressas habet, quod a verbo precandi (te invoco) dependent. Sed cum in precum argumento de auguriis agatur (portento ut populo patriae verruncent bene), in hac precatione Apollinem invocatum esse verisimile est.
Ex quaestionibus adhuc explicatis concluduntur haec:
1.’Praeter precationes veras fragm enta quoque precatoria non solum in carmi- nibus epicis, sed etiam in prisca tragoedia R om ana inveniri possunt.
2. Precatoria fragmenta in Ennii fabularum incerti nominis reliquiis, similiter
8 Cf. P raet. fa b . f r . 207 D iehl, p. 86.
34 M IC H A Ł S W O B O D A
atque in aliis ex notis iam nobis fabulis excerptis servata sunt. In earum numero cognoscimus fragm enta precationum a dram atis personis in patriam peregre redeuntibus dictarum, nonnullarum autem id genus precationum Graecos fon tes dem onstrare possumus. In reliquis Rom anorum scaemcorum fragmentis perpaucae tantum precationes (apud Pacuvium duae, apud Pompilium una) occurrunt. Ex ea re nihil reapse efficitur, cum fabularum scaenicarum reliquias máxime exiguas esse haud ignoremus.
3. M agis varia precationum exempla in Accii tragoediarum fragmentis inveniri possunt. Unum laudati poetae fragmentum hymno simile est et ex Euripideae tragoediae prologo sumptum et imitatione expressum.
4. In Rom anae tragoediae partibus precatorio-hymnicis apostrophas, maximam partem epithetis praeditas, preces, nonnum quam hypomnesin conspicimus. R aro autem describuntur causae, in quibus aliquis precatur.
iii
In R om ana comoedia prae-ter precationes et alia etiam hymnis similia fragmenta plurim a incantam enta inveniuntur. Optim um id genus religiosae formulae exemp-
lum in Varronis Rer. rust. I 2,27 nobis servatum est (fr. 6 Diehl, p.4):
E g o tui m em ini
— n y p o m n esis genus q u o d d a m m ed ere m eis ped ib u s
T e rra pestem ten eto — in c a n ta m e n tu m Salus hie m a n e to
— preces p n v a ta e ¡n m eis ped ib u s
A llato incantam ento extenta forma est. Versu primo, secundo, quarto, quinto repetuntur partes in precationum structura usitatae. Ipsum autem incantamentum versu tertio continetur. Similiter composita incantam enta in R om ana palliata non invenimus. R om ana comoedia duobus incantam entorum generibus saepissime ute- batur. Q uorum unum multo brevius quidem, sed illi in Varronis opere servato similius est, secundum autem adeo iam contractum , ut religiosae formulae pro- prietatem om nino amiserit et populariuni interpositionmn muñere fungantur. Primo generi annum erentur haec:
a) I u r a i u r a n d a :
P e r lo v em iu ro — Am ph. 435, M e x . 655, 1025, A t ego p e r M e rc u riu m iu ro — A m ph. 437,
P e r su p rem i regis reg n u m iu ro e t m a tre m fam ilias Iu n o n e m — A m p h . 831. P e r o m n is d eo s a d iu ro — Bacch. 777,
S u m m u m lo v e m d e o sq u e d o testis... — M en . 811 sq.,
I u ro p e r lo v e m e t M a v o rte m m e n o c itu ru m n em in i — M il. 1414, D o lo v e m teste m tibi •— P seud. 514,
D E 1 N C A N T A M E N T I S E T P R E C A T I O N I B ljS 35
b) O p t a t i o n e s :
Q itod ille faxit lu p p ite r — A m ph. 461, D i te servassint sem per — A sin. 654,
I ta di faxint — Aulul. 145, 257, 788 sq., C apt. 172, C iesi. 51, Pseud. 923,
D ie bene v o rta n t — Aulul. 175, 257, 272, Pseud. 646, 7Mil. 573, Cure. 729, fab . inc. fr. V I (L in d .), D i te am e n t — A ulul. 183. Baech 111, 457, Capt. 138, M il. 231, 501, 725, 1403, M o st. 170, 341, 718, 806,
1130, Persa 16,492, 639, Poen. 289, 524, 827, 859, 1325, 1413. Pseud. 271, 943, S tich : 685, 754, 1294,
R ud. 1303, Trin. 1024,
Si te di am en t — MH. 293, Poen. 659,
D i m e se rv an t — Aulul. 207, M ere. 966, Pseud. 613, Tritt 384, Ita m e di a m a b u n t — A ulul. 496, 761,
M ere. 762, M o st. 520, Persa 205, Poen 439, Trin. 447,
D i facian t u t siet Aulul. 545, M il. 570, Persa 488, T um m e faciat q u o d v o lt m a g n u s lu p p ite r — A u lu l.
776, M ost. 222.
N e di sirin t — Bacch. 468, M ere. 323, 613, Cure. 27,
D i bene fa c ia n t — Bacch. 617, M ere. 285, P ersa 652, Poen. 909, 911, M il. 1419. D eu s respiciat n o s aliquis — Bacch. 638,
[...] ita m e lu p p ite r, Iu n o , Ceres, M in erv a, L a to , Spes, O pis, V irtus, V enus, C a sto r, P o llu ces, M a rs , M ercu riu s, H ercules, S u m m an u s, Sol, S a tu rn u s d iq u e o m n es a m e n t — Bacch. 892-895,
D i tibi om nes o m n ia o p ta ta at'ferant — Capt. 255, Si di a d iu v a n t w C'apt. 587,
A t ita m e rex d eo ru m a tq u e h o m in u m faxit p a tria e c o m p o te m — C apt. 622, D i te om nes a d iu v a n t — Capt. 859, Epid. 396, M ere. 401,
[...] ita m e a m a b it sa n c ta S a tu rita s [...]
Ita q u e suo m e sem per co n d eco ret co g n o m in e — C apt. 877 sq., A t ita m e di deaeq u e superi a tq u e inferi et m edioxum i, Ita q u e me lu n o reg in a et Iovis suprem i filia,
Ita q u e m e S a tu rn u s eius p a tru u s et sum m us, p a te r, Ita q u e m e O ps o p u le n ta illius avia [...] im m o m a te r q u id em
lu n o filia et S a tu rn u s p a tru u s et su m m u s [Iup] p a te r — Cist. 512 sq., [...] ita m e l u p p i t e r
Itaq u e m e lu n o ita q u e Ia n u s ita [...] —■ Cist. 519 sq.,
D i m e om nes, m agni m in u tiq u e et etiam p a te lla rii faxint [...] — Cist. 522 sq., N isi q uid m i opis di d a n t disperii — Cist. 671,
A t vos Salus servassit — Cist. 742, A t ita m e m ech aera et clupeus [...] (m eus)
Bene iuvent p u g n a n te m in acie [...] — Cure. 574 sq., A t ita m e volsellae, pecten, speculum , ca la m istru m m eu m Bene m e am assin t [...] - Cure. 577 sq.,
D eos volo bene v o rtere istam rem vobis — Cure. 658,
D i tibi d e n t q u a e q u o m q u e o p tes sw- MH. 1038. P ersa 483, Poen, 208, 667, 687, 1055, Trin. 4 36, 1152, D i faciant, u t id b ib atis — Persa 823, Poen. 488,
D i m elio ra faxint — Poen. 1400, Pseud. 315, Id te lu p p ite r p ro h ib essit — Pseud. 11,
A t te di. deaeq u e [...] servassint - Pseud. 37, 120,
N isi om nes di m e a tq u e h om ines d e se ru n t — Pseud. 381, 600, lu p p ite r te m ihi servet — Pseud. 934,
T a n tu m tibi d oni di in m o rtales d u in t — Pseud. 936, A t di d a b u n t m r Rud. 107,
Di tibi arg en tu m — Rud. 728,
36 M I C H A Ł S W O B O D A
I t a m e di b en e a m e n t m easq u e m ihi bene se rv assin t — S tic h . 505, I t a m e V en u s [...] a m e t — S tich . 742, Truc. 276,
D i fo rtu n a b u n t v o stra co n silia — Trin. 576, D i m e sa lv u m e t se rv a tu m v o lu n t — Trin. 1076, D i tib i illu m fa x in t füium sa lv o m — Vid. 86, C u m dis v o le n tib u s — P ersa 332,
*
c) S u p p l i c a t i o n e s :
D i In m o rta le s, o p se cro v o stra m fidem — A m p h . 455, A ulul. 265, M o st, 77, 530, Truc. 805, P o m . 967, P ro di in m o rta le s — A m p h . 822, M o st. 206, Aulul. 616, B acch. 182, 244, 414, Capt. 697, 891, 902, 974,
Cure. 274, M en . 473, 1001, 1062, M il. 528, Poen. 988, R ud. 420, 458, 1191, 1293, Stich. 657, Trin, 160,
501, Truc. 770, 434.
D i in m o rta le s — E pid. 626, M en. 1081, M erc. 537, M o st. 912, Persa 565, Poen. 608, 923, Rud. 1360, Truc. 864, P seud. 666, 688, 736, R ud. 1161, Stich. 625, Tritt. 1030,
S u m m e Iu p p ite r — A m p h . 780, M erc. 865, Poen. 1122,
Iu p p ite r p ro Iu p p ite r — A m p h . 791, Cure. 638, 655, Pseud. 574, Aulul. 241, M en. 413, 957, M il. 1133,
M o st. 191,
O p secro deo s in m o rta le s — Bacch. 905.
P e r deo s a tq u e h o m in es ego te o p te s to r — C apt. 727, P ro d e u m a tq u e h o m in u m fidem — Cure. 694, Epid. 580, P e r ego v obis d eo s a tq u e h o m in es dico — M en . 990, Trin. 520, f...| te op secro
P e r deo s a tq u e h o m in es p e rq u e s tu ltitia m m eam P e rq u e tu a g e n u a — M il. 540 sq. (cf. M o st. 743),
O p secro — M il. 1345, 1406, 1408, R ud. 351, 559, 571, 657, 687, 691, 740, 742, 867, 875, 878, 882, Truc. 175. 185, 296, 504, 595, 602, 722, 889, 949. R ud. 1162,
I ta m e Iu p p ite r — Poen. 440,
D i v o stra m fidem — Poen. 830, 900, Trin. 591, 1070, Truc. 29, Capt. 418, P oen. 830.
d) D e v o t i o n e s :
D i m e p e rd a n t — A ulul. 645, M en . 308, 451. 595, 666, Pseud. 1230,
I u p p ite r te d iq u e p e rd a n t — Aulul. 658, 785. C apt. 868, 909, Cure. 317, 622, 720, M en . 931, M erc. 710, 793, 967, M il. 286, 833, M o st. 38, 668. 684, P ersa 292, 296, 298, 783, Poen. 588, 610, 863, M a le tib i di fa c ia n t — Cure. 130,
H ercu les d iq u e istam p e rd a n t — Cas. 275, U tin a m le di p riu s p e rd e re n t [...] — Capt. 537, U t te b o n u s M e rc u riu s p e rd a t — Cas. 238.
D i m e et te infelicent — Cas. 246, Poen. 449, Rud. 885, 1225, D i d e a e q u e o m n es m e pessum is exem piis in terfician t — M ost. 192, D i te d eaeq u e o m n es fax in t cum isto c om in e — M o st. 464, M a lu m q u o d isti d i d e a e q u e o m n es d u in t — M o st. 655, D i d e a e q u e te a g ite n t irati — Persa 666.
D i d e a e q u e e t te et [...] fra tre m ex crucient — Persa 831,
D ie s p ite r v o s p e rd u it — Poen. 739, Pseud. 250, Rud. 569, 1112 Pseud. 836 sq., R u d . 1112. [di te...] n e q u e a m e n t nec facian t bene — Pseud. 271,
Q u i te di o m n es p e rd u :n t — R ud. 1166, Stich. 595, Trin. 992, 997, Truc. 331, A t ego d eo s q u aeso , u t [...] o m n e id u t fiat cinis — Rud. 1256 sq.,
D E 1 N C A N T A M E N T 1 S E T P R E C A T IO N 1 B U S 37
Ex litterarum m onumentis excerpta exempla in q u attu or genera perspicuitatis gratia, disposui, quamvis non dubitarem, quin in singulis incantamentis alicui generi subiciendis magis in opinione, quam in natura posita argum enta secutus essem. Sed demonstrari possunt nonnulla quoque singulorum incantam entorum indicia, u t verba (iuro, aciiuro) in iuribus iurandis9, coniunctivus optativus (faxint, vortant) et grata in aliquem voluntas in optationibus, singularia verba finita (opsecro, died) in supplicationibus, similiter atque in devotionibus (perdant, perduint, male faciant) iram et invidiam exprimentia, quibus aliqua ex parte coactus enucleata exempla in m embra dividere ausus sum. Om nia enarrata incantam enta a dram atis personis certo actionis loco sermocinantibus et sincero animi m otu incitatis enuntiata esse videntur. Sed inveniuntur ea, quae ridiculam significationem habeant, au t iocose adhibita sint, ut Bacch. 892-895, Capt. 877 sq., Cist. 512 sq., 519-520, 576 sq. N onnulla etiam m orum studiorum que distantiam ostendunt, u t incantam entum lenonis et militis in Curculione 574 et 576 sq. In comoediis personae aut alios aut se ipsos exsecrantur, ut Cas. 246, Poen. 739 et al., quae res risum haud dubie movere possit. Incantam enta, quae optationes appellavimus, m axim am partem enuntiati formam habent, in quo verbum m odo optativo est. Sed inveniuntur quoque condicionalia enuntiata cum indicativo verbi m odo, u t nisi omnes di me atque
homines deserunt (Pseud. 381), aut enuntiata prim a cum verbo finito in indicativo
modo, ut di homines respieiunt (Rud. 1316), au t sententiae contractae, ut cum dis
volentibus ( Persa 332), ita me Iuppiter (Poen. 440) et similia. M agnus pro rata parte
variorum incantamentorum numerus nullo pacto docum ento esse potest religiosos fuisse et poetas et spectatores et dram atis personas, cum id genus artificii rem edia cotidianum personarum in scaena agentium sermonem potius depingant.
Terentiana incantamenta in eadem quidem atque apud Plautum sed tantum duo genera distinxi:
a) O p t a t i o n e s :
ita di d eaeq u e t'axint — H ec. 102,
[...] di v o rta n t bene, q u o d a g a s — H ec. 196-197,
[...] ita m e di bene a m e n t... ita q u e u n a in te r n o s ag ere a e ta te m liceat — H ec. 206-207, sim iliter — Hec.
579, 642, 864,
d i m a la p ro h ib e a n t — . H ec. 207, u tin a m istu c ita di fax in t — H ec. 354,
9 M e m o ra tu d ignum ius iu ra n d u m in P la u tin a R u d en le 1338 sq. L egim us. L eno L a b ra x V en erem his v erbis a llo q u itu r:
• V enu s C yren en sis, leslem tc lesto r m ihi. S i vidulum ilium , q u cm e g o in n a vi pcrdidi. C u m a u to a tq u e a rg e n to sa lv o m inv cstiga vcro , Isque in p o lesta tcm m cam pcrvcnerit.
Turn eg o h uie |.,.J
H oc loco leno ccrlc v o la lacere cupivil, sed o ra tió n c m cius p isc a lo r CJripus in tc rru p it. Q u o factu m csl. u t v crsibus dcn u im 1343 1344 leno ius iu ra n d u m su u rn a d fincm p ro d u c e re t.
38 M I C H A Ł S W O B O D A
b) D e v o t i o n e s :
d i ilium p e rd u in t — H ec. 441,
u t teq u id e m o m n es d i d e a e q u e o m n es su p e ri a tq u e inferí m alis exem plis p e rd a n t — P horm . 687-688, m a lu m q u o d isti d i d eaeq u e o m n es d u in t — P horm . 976,
O ptationibus variae apud Terentium personae in Hecyra utuntur: Sustraía, Laches, meretrix, servus. Pro certo paene habere possumus Terentianis incantamen- tis veras personarum perturbationes expressas esse. U na in hac comoedia devotione im pugnatur a servo Parm enone persona quaedam a Pamphilo ficta, quam servus iuvenis iussu convenire debet. De duabus devotionibus in Phormione investigatis u n a iuvenis Antipho servo Getae iratus usus est, altera autem senex Demipho parasiti Phorm ionis audaciam castigavit. Itaque primum causa, cur adhiberentur, vera fuisse videtur, tum adeo rara sunt apud Terentium id genus incantamenta, ut a poeta reapse actionis rationibus coacto adhibita esse arbitrari possimus.
IV
In nova comoedia Attica similia incantam enta trita quoque fuerunt, sed eorum num ero Plautus Graecos magistros suos sine ulla dubitatione antecessit, id quod enarrato alio etiam incantam entorum genere (illa edepol, hercle et cet, dico) optime dem onstratum erit.
Sed priusquam de ea re disserere aggredior, de ipsa quaestione generaliter pauca dicam. T rita iam facta est in litteris opinio eiusmodi incantamenta, ut pa aut
,vr¡ Ata, ¿5 Zev, ¿5 Oeoí, Ttpbg t<2p deCbv, 'AttoXXop. vr\ t o p ’A k o X X c o et alia cum
deis in precationibus et hymnis invocatis nihil commune habere. Quare re vera tritae iam in sermone enuntiationes factae sunt et usitatarum particularum partes agunt' Similes incantam entorum formulae iam in vetere comoedia Attica inveniuntur et Iovis nomen, nonnum quam cum aliquo attributo coniunctum, saepissime in eis repetitur. Com m em oratus in adn. 10 vir doctus Blaszczak septingenta id genus vocabula apud Aristophanem invenit". Dei nomen his attributis persaepe
Cf. W. B l a s z c z a k . G'óltcranrujimg und Beteuerung. U ntersuchungen zu volkstüm lichen A usdrucks
fo r m e n in der griechischen Literatur. D iss. B reslau [1932], p. 1-2. D elin itio in hac d isse rla lio n e p ro p o sita
p a ru m a c c u ra ta m ih i v id etu r, cu m h aec v o cab u la n u m q u a m in c a n ta m e n to ru m vim in eo n tex tu am isisse o p in c r. Q u a re ea in te rp o sitio n e s p o tiu s ap p ellari m alio. In R o m a n a p a llia ta ean d em q u aestio n em p e rsc ru ta tu s est q u o q u e B. L . D llm a n , B y C astor a n d P ollux, C lassical W eekly, vol. 37, 1944, Ju n e 5, p . 87-89, cum dissereret, q u o in c a n ta m e n to (la u d a tu s vir d o c tu s id genus lo cu tio n es sem per iu ra iu ra n d a d u c it) fem in ae e t viri libenlissim e u te re n tu r. E x sta t e tia m v e tu stio r d isse rta tio a A . G a g n é ro co n scrip ta, q u a e in sc rib itu r D e hercle, m ehercle ceterisque id genus particulis priscae poesis Latinae scaenicae, G re ifsw a ld 1920. S ed c ita ta e d isse rta tio n is a u c to r in h o ru m v o cab u lo ru m etym ologia, p ro so d ia vique in te r p re ta n d a m áx im e o c c u p a tu s est. Q u a e res q u a e stio n i a m e p ro p o sita e in n u lla re a d v e rsa n tu r. G a g n é r d is p u ta t q u o q u e , sim iliter a tq u e U llm an , q u ae in c a n ta m e n ta m u lieru m , q u ae v iro ru m p ro p ria fu e rin t.
D E IN C A N T A M E N T I S ET P R E C A T I O N I B U S 39
-declaratur: qxXop m\uTipr]TO<;, rarius substantive ßaoikevs et o l o t-q p Sed
faliitur W. Blaszczak, cum epithetum dei nomini additum res, quas deus adiuvare debeat, plane ostendere scribit. Recte autem arbitratur, cum has interpositiones (ea apellatione libentius quam voce particulae utor) in dialogo adhibitas sententiae cuidam affirmationis aut negationis sensum addere asseverat'3. D e incantam entis in, Nova Comoedia Attica usitatis com memoravit et id genus incantam entorum -in- terpositionum numerum in ea circumscriptum esse disputavit. Sed ea quaestio secundum meam opinionem gravibus argumentis com probanda est. Quam rationem secutus omnia M enandri fragmenta perscrutatus sum et nunc iam pro certo habere possum apud M enandrum in eius m odi incantam entis Iovis nornen saepissime vocari. Exempli causa a M enandrea Dyscolo explicata initium sumamus. Eo m odo comperimus praeter Iovem etiam Apollinem, Aesculapium, Cererem, Bacchum, Vulcanum, Terram, Caelum in incantamentis vocari, T ota comoedia, quae 969 versus numerat, viginti sex incantam enta continentur. Singulorum deorum nom ina frequentantur eo modo: Apollinis bis, Aesculapi semel, Cereris bis, Terrae semel, Bacchi semel, Iovis septies decies. Volcani semel, Caeli semel. Eadem ratione adhibita sunt in Sicyonii 421 versibus undecim incantam enta, quorum unum Mi- nervam, septem lovem, duo Helium, unum Vulcanum invocant. In Scuto duode- viginti incantamenta in 544 comoediae versibus inveni. Iuppiter vocatur octies, omnes dei quinqies, Minerva semel, Bacchus semel, Helius bis. Hercules semel. In aliarum comoediarum fragmentis incantam entorum frequentia m inor est. In iabula
Dis exapaton inscripta duo tantum incantam enta, in quibus omnes dei invocantur,
invenimus. Similiter res se habet in aliis fragmentis: Georgos qu attu or (bis Apollo, bis dei invocantur), Heros duo (semel Apollo et semel Iuppiter), Colax duo (semel Helius et semel duodecim dei obsecrantur), Coneiazomenae unum (dei vocantur),,
Misumenos octo (semel dei, bis Apollo, quater Iuppiter, semel Helius invocantur).
Maiorem incantam entorum num erum Samia habet. In 737 servatis versibus tricies incantam enta apparent. Bacchus invocatur quater. Hercules bis, M inerva semel, omnes dei decies, Iuppiter septies, Aesculapius semel, Helius semel, N eptunus bis, Apollo bis. In fragmentis comoediae Phasma dictae semel dei et semel Apollo vocatur. In reliquis incertis et dubiis fragmentis viginti sex incantam enta invenimus. Ex eorum numero undecim ad Iovem pertinent, unum ad Helium, q u attuo r ad deos, unum ad Terram, unum ad Vulcanum, duo ad M inervam, unum ad Cererem, unum ad Noctis personificationem, duo ad Vestam, unum ad Herculem, unum ad
Apollinem et deos. Deorum epitheta inveniuntur haec: /uey l o t c k (Iuppiter), o v t c k
(Apollo), o o j t t i p (Iuppiter), Tto\vripr]Toy (dei), öeonoiva (Nox), (Iuppiter),
KpdnsTOK (Iuppiter)14.
12 Ibidem , p. 9-12. 13 Ibidem , p.8 et 13.
14 M e n a n d ri reliquias investigavi his e d itio n ib u s nixus: M e n a n d ri reliquiae selectae, recens. F . H ..
S an d b ach , O xonii 1972; M enandri reliquiae in P apyris et m em branis servatae, ed. C h r. Je n sen , B o ro lin i 1929; M enander reliquiae, ed. A . K o erte, P a rs I-II, L ipsiae 1959.
40 M I C H A Ł S W O B O D A
E numeris m odo allatis conficiuntur haec: 1. N ova Comoedia incantamen- torum , u t cotidiani sermonis remediorum usum plane deminuit. 2. In incantamentis Iovis nom en om nibus aliis quidem praestat, sed aliorum quoque deorum nomina, etiam personificationis (cf. F r. papyr. inc. aucí. 4 Sandbach) manifesta fiunt. Acci-
d it quoque, ut omnes dei nonnum quam libentius invocentur, ut in 9 a m ia
( vi) toÙç 0eovç ter, p a row Oeovg ter, trpoç 3 s« P te r, p à row Sc&Se/ca Oeovg semel), in quod circa triginta tres centesimas omnium incantam entorum in hac comoedia occurrentium facit. 3. In explicatis fragmentis inventa sunt quoque iura iuranda cuín
peculiari verbo opwco (C olax fr. 46 Sandbach) et precatoriae paene apostrophae, ut
¿5 'HpaKÀetç, cü ZeiT ocDrepet al. nonnulis locis '. 4. Invocato deo addita epitheta trita potius mihi videntur et nihil est, quod ea latius patere asseveremus.
A liorum N ovae Comoediae poetarum explicata fragm enta minore effectu probantur. E paucis enim fragmentis nihil certi enucleari potest, quod ad alicuius poetae naturam dem onstrandam aptum videatur. Quae opinio com probetur his
argumentis: in ducentis quadraginta septem fragmentis Philemonii tredecim
tantum incantam enta inveni. Casu vocativo cum attributo aut sine attributo quinqué incantam enta sunt. U sitatam formam vr¡ aut pà cum casu accusativo
substantivi septem incantam enta habent. Praepositio npoç uni tantum incantamen-
to est. In singulis incantamentis M inerva et Helius, in tribus dei, in septem luppiter, in singulis Hercules, Apollo deique invocan tur. Unam insuper precationem Dianae in Philemonis fragm ento inveni (fr. 67 Edm,).
In centum duodequadraginta Diphiii fragmentis octo incantam enta obvia sunt.
In eis form a pci aut vf\ cum accusativo, aut npo<: cum genetivo adhibetur. Sex
incantam entis luppiter, uno Vesta et dei vocantur. In explicatis Diphiii fragmentis
duae praeterea precationes ad Bacchum (fr. 86) et personificationem 'Aépa (fr. 126
B) directae inveniuntur. U terque igitur poeta comicus Graecus, cuius vestigia Plautus presserai, modice id genus locutionibus utebatur.
A pud reliquos novae comoediae poetas incantam enta rarissime occurrunt. A pud Philippidem, A pollodorum Carystium, Phoenicidem, Batonem, Euphronem, Ni- colaum singula tantum , apud Damoxenum et Nicom achum bina conspicimus. In deorum, q u i-invocantur, numero apparet luppiter, omnes dei, Hercules, praeterea Ceres et Venus. Quae res com paratione, quae sequitur, optime illustrabitur: In laudatorum poetarum fragmentis Ceres, Venus, M inerva, Hercules semel, luppiter autem et omnes dei ter invocantur. Incantam entorum form a apud omnes novae com oediae poetas eadem est.
Anonym i novae comoediae poetae semel et vicies incantamentis usi sunt, in quibus ter M inervae, quater Herculis et deorum, octies Iovis nom en frequentatur.
15 C f. S a m ia 178, 408, F a b . inc. 56, 62 (S a n d b .), F r. 532, 2, 536, 7, 535,5 (K o ck ), F r. P ap y r. inc. a u c t. 4, inc. a u c t. fa b . fr. b 3 et b 10 (S a n d ., p. 338).
16 C o m b e d ia e n o v a e fra g m e n ta affe ro se cu n d u m ed itio n e m The F ragm ents o f A ttic Com edy by J. M . E d m o n d s , vol. I l l A , L eid en 1961.
D E I N C A N T A M E N T I S E T P R E C A T I O N I B U S 41
Precationes autem apud Sosipatrem (False accus. 24) Apollinis et in incerto fr. 103 E, 22 Iovis invenimus. Omnibus novae comoediae fragmentis investigatis incanta- mentorum numerum in Graeca comoedia morali valde circumscriptum esse arb itra n possumus, quae res urbanitatis curam significare quis est, quin ignoret.
v
Adhibitorum incantam entorum numero omnes poetas Graecos Plautus certe praecedit. In omnibus eius fabulis una cum fragmentis mille septuaginta tria incantamenta sunt17. Itaque saepius his locutionibus usus est, quam Aristophanes. In Plautinis incantamentis Castor, Pollux Herculesque invocantur, cum his enim nominibus coniuncta sunt apud Plautum ilia ecastor, edepol, mecastor, pol, hercle,
mehercle. Quibus incantamentis praecipue abundat Plautina Miles Gloriosus (97),
quam sequuntur: Rudens (88), Poenulus (88), Mercator (84), ( Mostellaria (81), Tru
culent us (81), Epidicus (72). In Amphitrone autem vix qu attu or id genus incantam en
ta, quae semper iam interpositiones appellare par est, invenimus18. Frequentia omnibus interpositionibus vox hercle excellit (499). Secundum locum obtinet edepol (303), tertium pol (189), quartum ecastor (62), quintum mecastor (17), sextum me
hercle (3). Talibus incantamentis variae dram atis personae utuntur, inprimis autem
servi, lenones, iuvenes '. Quae in alacribus dialogis maximam partem in usu fuerunt, qua re animi motus personarum in fabula agentium a poeta depictos esse arbitrem ur necesse est. Quae res turn praecipue perspicua fit, cum plura incantam enta finitimis textus locis conglobata sunt. Incantam entum hercle, ut exemplo utar, eo m odo adhibetur in Cistellaria, Menaechmis, Mercatore, Milite Glorioso, Poenulo, Rudente,
Trinwnmo, Sticho, Persa, Pseudolo. invenimus quoque apud Plautum incantam enta
Graeca, quae cum mytho nihil commune habent, ut rat top K.6pav, vat rav
lApcuveorriv, vat rav 'Ltyv'av, vat rav A’povotvtova val rav 'AXdrptov (Capt.
881-883). Similis coniunctio confusioque incantam entorum in M enandrea Sarnia 91-95 dem onstrari potest. Itaque Plautus G raeca risus movendi ratione usus esse
videtur. Alia etiam Graeca incantam enta ( pa tov 'AttoXXco ) in Plautina Mostellaria
972 et Captivis 880 occurrunt. Saepissime iteratur in vicinis versibus interpositio
hercle, edepol, rarius pol et ecastor. Aliae in his causis non adhibebantur.
Enarrata adhuc incantamenta nullo pacto dramatis personarum religionem, raro sincerum animi m otum illustrant. Saepissime enim popularium locutionum officio
17 M u lto m aio rem n u m eru m a p u d u tru m q u e p o e ta m , nescio q u o m o d o , in v en it A . G a g n é r, o.c., p . 109.
18 In reliq u is com oediis ita res se h a b e t: A sinaria 12, A ulularia 52, Bacchides 43, C aptivi 29, Ca
sino 10, C istellaria 30, Curculio 23, Epidicus 23, Persa 58, Pseudolus 67. S iich u s 54, T rinum m us 68, F ragm enta 3.
19 C f. A . G a g n é r, o.c., p.81 sq. e t 99 sq., q u i de e a re diligentissim e d isp u ta v it e t sin g u la ru m fa b u la ru m locos a ttu lit.
42 M IC H A Ł S W O B O D A
funguntur, praecipue autem risus evocandi causa usurpantur, praesertim cum deus per se ipsum iuret, ut M ercurius in Amphitruone 436 {at ego per Mercurium iuro)2v.
Incantam enta-interpositiones, ut hercle, pol, ecastor, mecastor, mehercle, edepol etiam apud Terentium tritae fuerunt. Terentius similiter atque Plautus interpositione
hercle libentissime utitur (centies), in Andria vices, in Hecyra autem tantum septies.
Secundum tritum apud Terentium incantam entum est vox pol (semel et quinqua- gies), in Hecyra quinquies decies in Heautontimorumeno et Adelpltois ter. Tertium locum tenet edepol (bis et vicies), in Hecyra decies, in Phormione et Heautontimoru
meno semel. Ex reliquis vox ecastor omnino sexies, mehercle bis, mecastor semel
adhibetur. In omnibus Terentii comoediis centum octoginta duo id genus mter- positiones occurrunt. Incantam entorum numerus in singulis Terentii comoediis eo m odo describatur: Eunuchus 44, Hecyra 37, Adelphoe 28, Andria 27, Phonnio 26.
Heautontimorumenos 20. A ddendum est quoque interpositionis officio fungi apud
Terentium ipsum verbum obsecro (novies et sexagies adhibitum), quod acriorem sensum dat, quam verbum quaeso nonnullis locis inventum. Incantamentorum confusio in vicinis versibus sola Andria apud Terentium corroborari potest. Ex his omnibus concludere possumus primum Terentium non tarn copiam quam m odum quendam in adhibendis incantamentis, M enandrum secutum, quaesivisse (quae res poetae diligentiam, ut dram atis oratio urbana sit, optime corroborat), deinde fuisse Terentio nonnulla incantam enta praecipue grata, ut hercle (similiter apud Plautum), aut pol (aliter apud Plautum), turn circumscripto in Tcrentianis fabulis incantam entorum numero fabulae personarum sedatos mores quoque de- m onstrari posse, postremo, cum his locutionibus variae comoediae personae u tan tu r21, easdem nullo m odo singularum personarum dicendi rationcm dcclarare, sed potius cum perplexiore fabulae nodo, aut vividiore comoediae actione co- niunctas esse. Ei rei documento esse possunt comoediae: Eunuchus, Adelphoe,
Andria, Phormio, in quibus incantamentorum frequentia maior est.
VI
R estat, ut de precatorio-hymnicis partibus in comoediis Plautinis et Terentianis pauca dicam. Quarum Euclionis precatio (Aulul. 394-396) optimum exemplum fit:
A p o llo , q u aeso , subveni m ihi a tq u e ad iu v a, C onfige sagittis fures th e sa u ra rio s,
si cu i in re tali iam subvenisli an tih ac.
C itatum comoediae fragmentum continet apostropham ad Apollinem, cuius insignia precator verbis confige sagittis ostendit, id quod deum arm atum esse
20 S im iliter legim us in A philruone 933 sq., ub i lu p p ite r eo m o d o iurat: Id e g o si fa llo , turn te, su m m e lup p tter,
Q u a e so A m p h itru on i u t sem per iratu s sies. 21 C f. A. G a g n e r, o.c.. p. 106 sq.
D E I N C A N T A M E N T I S E T P R E C A T I O N I B U S 43
demonstrat. Inveniuntur in hoc fragm ente insuper qu attu or verba precandi. unum commune (quaeso) et tria singularia precum m ateriam plane exprimentia (subveni,
adiuva. confige). Tertiam fragmenti partem preces complent. Primum Euclio deum
rogat, ut sibi auxilium ferat, turn, ut thesauri sui fures puniat. In eodem fragm ento etiam hypomnesis non est omissa ( si cui in re tali iam subvenisti antihac). P ar quoque videtur, ut hoc loco sex breves precationes deae Fidei com m em orenturA Quae a duabus personis, Euclione et servo Strobilo pronuntiantur. Prim us Euclio tertio fabulae actu exeunte (vv. 584-586), cum thesaurum suum in Fidei templo abdere cuperet, precabatur his verbis:
Fides, vovisti m e et ego te: cave sis tibi, N e tu inm utassis n o m en, si hoc co n cred u o . tb o a d te fretu s tu a , F ides, fiducia.
In primo et tertio precationis versu eadem apostropha ad deam Fidem iteratur. Prim am apostropham excipit hypomnesis, quae ex tribus partibus constat. In prim a Euclio se deae fidum esse asseverat, in secunda adm onet deam, ne fallacem se praebeat, in tertia autem iterum se deae confidere dicit. In prim a quarti actus scaena (vv. 587-607) Strobili soliloquium ad finem productum est. In secunda autem eiusdem actus scaena (vv. 608-615) longiorem quaestionem Euclio loquitur, in cuius versibus 608, 611, 614 eiusdem precationis tertio iam actu exeunte (videas supra) inceptae reliqua m embra perspicua sunt. De hypomnesi et apostropha enarratae precationis iam scripsimus, nunc de tribus precibus huiusce precatorii fragmenti dicere arridet. Euclio precatur primum, ut dea nemini ostendat in templo Euclionis thesaurum occultum esse, turn, ne ullus fur hunc thesaurum surripiat, post ut ipse aulam suam recuperet. Duas, quae restant precationes facit Strobilus, qui Euclionis verbis subauscultatis adhortatus est deam (v. 618), ut sibi potius, quam dom ino, fidior esset, postea autem vovet (vv. 621-622) se deae sacrificium perpetraturum esse, si se Euclionis thesaurum rapere sinat.
Explicatum comoediae fragmentum ridiculum est, quod avarus Euclio deam tantum rogat nullo voto facto. Ex ea re servus precum sensu malitiose m utato sibi commodum capere vult. Strobilus praeterea etiam ineunte quinto fabulae actu deis gratias agit (v. 808).
Precationem personae peregre in patriam redeuntis in Bacchidibus 170-177 habemus. Servus Chrysalus earn pronuntiat. Quae ex duabus apostrophis constat. Prima terram, ubi semper vitam agit (erilis patria) salutat. Ex attributo, relativo enuntiato expresso efficitur, ut Chrysalus duos annos extra patriae fines degerit. Servus praeterea se Ephesum venisse dicit. Secundam apostropham Chrysalus ad Apollinem (vicine Apollo) dirigit, cuius ara in scaena invenitur, quae res ex relativo enuntiato {qui aedibus propinquus nos tris accolis) concludi potest. P rim am apostropham duae salutationes {salve et quam [...] conspicio lubens) excipiunt.
44 M IC H A Ł S W O B O D A
Secunäa apostropha ad Apollinem dicta Chrysalus duobus verbis usus est, quorum prim um (soluto te) verbum salutandi, secundum autem (venerorque te) verbum precandi recte appellare possumus. Precum, quae sequuntur, materies ad res cum fabulae actione coniunctas p e r tin e t'.
Brevem Philocratis precationem, quae ex hypomnesi et precibus constai, in
Captivis 242-243 invenimus. Solam hypomnesin Ergasili precatio (Capt. 768 sq.)
continet. In eadem com oedia (v. 976) apostropham tantum et preces Hegionis precatio habet24. In gratulatione ab Eutycho (Mere. 842-843) edicta apostropha quidem non est conspicua, sed relativo enuntiato, quo dea declaratur (divom atque
hominum quae speratrix atque era eadem es hominibus) explicato Venerem ab
Eutycho celebratam esse suspicari possumus. Versu octingentesimo quadragesimo tertio Eutychus Veneri gratias agit, quod dea sibi spem allata sit26.
Precationis parodiam agnosco M ilphidippae (Mil. 1054-1055) verba, quibus specie Achillem, re vera autem Pyrgopolinicen meretrix invocat. Quae ridicula precatio ex tribus apostrophis (mi Achilles, urbicape, occisor regum) et tribus precibus constat'6. Ridicula precatio Veneris gratulatio a meretrice Arcoteleutio in eadem comoedia (v. 1228 sq.) facta haberi potest.
Theopropidis verba (Hercules, te< d> invoco — Most. 528) hymni invocantis initium in mentem revocant. Invocationem hanc repetit quoque Tranio, sed preces insuper addit (ibidem v. 529).
Extentam apostropham in servi Sagaristionis precatione (Persa 254-256) conspicimus. Servus Iovem precatus variis Epithetis eum appellat (opulentas,
inclutus, Ope gnatus, supremus, validus, viripotens, opes, spes bonas, copias com- m odans), quae dei potentiam et m agnanim itatem dem onstrant. Versu ducentésimo
quinquagesim o quarto sacrificium praedicitur, duobus autem sequentibus versibus pronuntiatae precationis causa illustratur.
Precationem, qua advena ignotae sibi terrae déos salutat in Poenulo 950-955 legimus. H anno primum déos deasque veneratur, deinde preces pronuntiato incantam ento (di vostram fidem ) enumerat. Idem H anno (Pocn. 1187-1190) eo modo precatur:
23 Cf. Stich. 649-650.
24 Sim ilia p re c a tio n u m ex em p la videm us Ci.st. 573 et 663, Cure. 639, Epid. 196, 52, M en. 1014, M erc. 678 sq. et 850. Ex d u a b u s a p o s tro p h is a u te m et p recib u s C h a rin i p re c a tio (M ere. 834 sq.) co n stat.
25 Sim iles g ra tu la tio n e s o c c u rru n t q u o q u e Persa 755-756, Poen. 1254 sq. et 1274-1276, Rud. 906-913. G r a tu la tio in R u d en te o b v ia et e p ith e ta e t h y p o m n esin et g ra tu la tio n is susceptae co p io sam c o n firm atio - n em accepit.
' 6 Sim ilem p re c a tio n is p a ro d ia m M o st. 438-439 invenim us. Q u a servus T ra n io T h e o p ro p id is g ra tu la tio n e a u d ita u su s est. P re c a tio N e p tu n i o c c u rrit M o st. 431-437. H o c loco T h e o p ro p id e s deo p ro felici re d itu g ra tia s agit. C o m m e m o ra ta p re c a tio a p o s tro p h a m , g ra tu la tio n e m , g ra tu la tio n is c o n firm a tio - n em , v o ta , p ra e te re a sui generis sa lu ta tio n e m c o n tin e t h o c exem plo: quod crediturus tibi fu i, om ite credidi. C f. etia m S tich . 402-405, u b i p ra e te r N e p tu n u m e tia m T em p e sta te s e t M e rcu riu s in v o c a n tu r, id q u o d m e rc a to rio n av ig atio n is consilio e x p la n a ri p o test.
D E I N C A N T A M E N T I S E T P R E C A T I O N I B U S 45
Iu p p ite r, q u i g enus colis alisque h o m in u m , p e r q u e m vivim us vitalem aevom ,
Q uem penes spes v itae su n t h o m in u m o m n iu m , d a d iem h u n e sospitem q uaeso,
R eb u s m eis ag u n d is. e t q u ib u s a n n o s m u lto s c a ru i q u a sq u e e p a tria
P erd id i parv as, redde is lib erta te m , in v ictae p raem iu m ut esse sciant pietati.
In laudata precatione apostropham (Iuppiter) et dei epitheta videmus, quibus eius potentia et auctoritas exprimuntur. Verba autera: du diem hune sospitem, quaeso et
redde is libertatem preces continent. Enuntiatum autem, in quo de filiabus per
multos annos a se quaesitis sermo est, tam quam hymnicae partis mediae precatoris dolores depingentis officio fungitur. Denique verba: invictae praemium ut esse sciam
pietati hypomnesis sine ulla dubitatione duci possunt.
Pii suspiritus exemplum sunt servi Sagaristionis verba (Rud. 160-161). Qui apostropham ad Polemonem, Neptuni et Herculis sodalem habet. In hoc suspiritu primum locum exclamatio (quod facinus video) obtinuit, cum servus mulieres fractis navibus enatantes conspicerer7.
Denique ad explicandam Charmidis gratulationem (Trin. 820-839) aggredior, quant senex, cunt ex itinere in patriam rediret, pronuntiavit. D e id genus pre- cationibus iam antea quidem disserui, sed earn diligentius interpretan placet, utpote quae sola paene apud Plautum clariora hymni indicia habeat. G ratulationis na- turam in hoc fragmento definiunt haec verba: laetus lubens laudes ago et grates
gratiasque habeo (v. 821). Dei invocati nomen, quippe quod cum verbis rnodb allatis
coniungatur, casu dativo est. Itaque casus dativus Neptuno hoc loco apostrophae partes agit. Dei nonimi addita sunt epitheta ad genealogiam pertinentia, ut Jovis
fratri et Nerei, praeterea duo epitheta (salsipotenti, multipotenti), quae N eptuni,
maris dei potentiam exponunt. Secunda apostropha ad maris undas (jluctibits saisis) directa est. Gratulationis calebrandae causa versibus 822-823 confirm atur. Versibus autem 824-827 hypomnesis continetur, in qua senex omnibus ingratis de deo opi- nionibus beneficia a Neptuno accepta opponit. Versibus 828-830 com m em orantur Neptuni virtutes, ut misericordia in pauperes, invidia in divites, iustitiaque erga omîtes homines. Versu octigentesimo tricésimo prim o tam quam pars media incipit, in qua Charmides iterum de N eptuno a multis vituperato et sibi gratissimo dicit (vv. 831-838). At versus octingentesimus undequadragesim us mirabile salutationis genus efficit: Apage a me sis, qui una cum versu sequenti Charm idem navigare iam nolle demonstrat.
Apud Terentium similes precationes praecipue autem precatorio-hym nica fragmenta rarius occurrunt. Paucarum lyricarum insertionum exempla in Hecyra,
Enancho, Adelphois, Phormione inveniuntur. Praeter simplices gratulationes, ut dis
46 M I C H A Ł S W O B O D A
gratiam habeo (Hec. 346), habeo gratiam dis (ibidem 653), dis magnas mérito gradas
habeo atque ago (Phorm. 894) pauci in Terentii comoediis inveniuntur loci, qui
precatorio-hym nica fragmenta dici possint, quippe qui nonnullas tantum precatio- num, aut hym norum proprietates habeant. Hecyrae versum trecentesimum duo- dequadragesim um dico: quod te, Aesculapi, et te, Salus, nequid sit huius oro, quem Sostrata nurus m orbo com m ota dicit. In citato versu duas apostrophas, ve'rbum precandi precesque invenimus. Denique comm em oratu digna duo precatoria sus- piria videntur, quae in Eunucho 1048 sq. ([...] O luppiter, serva, obsecro haec bona
nobis) et in Adelphois 790 (O caelum, o terra, o maria Neptuni) exstant. Sed haec
hactenus.
De m inoribus poetis scaenicis unus Turpilius in Leucadia (fr. XII, 4 sq., Ribb., p. 116) hymnicos versus adhibuit:
T e, A p o llo sancte, fer op em , teq u e, o m n ip o te n s N e p tu n e , in voco,
V o sq u e a d eo venti [...]
[...] n am q u id ego te appellem , V enus?
Allatum fragmentum quattuor apostrophai habet, ad Apollinem, Ventos, Nep- tunum , Venerem. A postropha ad Venerem non est quidem clare expressa, sed pre- catoris interrogatione haud dubie plana invocatio continetur. Epitheta duobus tan tum deis addita sunt, Apollini (sancte) et N eptuno (omnipotens). In hoc fragmento poeta trium apostropharum communi verbo invoco usus est, qua re totum frag m entum hymno advocanti simile fit. Commune est quoque verbum precandi (fer
opem), quod persona et numero cum unius tantum dei nomine congruit.
Ex omnibus, quae explicata et enarrata sunt colligi possunt haec: 1. in comoediis Plautinis inveniuntur precationes pro ra ta parte satis extensae (Amphitruo), precationes a personis peregre redeuntibus factae (Baechides), breves gratulationes, quae ex apostropha, precibus, nonnumquam etiam hypomnesi constant. Precatio saepe risus movendi causa a poeta componitur, exempli gratia cum Milphidippa Achillem- -Pyrgopolinicem precatur (Mil. 1054-1055). Ridiculam precationem insuper meretrix Acroteleutium (Mil. 1228 sq.) pronuntiat. Sunt quoque apud Plautum hymni advocantis vestigia (M ost. 528). Adm odum auctam exaggeratamque, similiter paene atque in O rphicorum hymnis, apostropham servi Sagaristionis precatio (Persa 254- -256) habet. Hymno similis est praeterea H annonis precatio in Poenulo 1187-1190. 2 . In comoediis Plautinis omnino undeviginti precationes exsistunt. In quorum numero tres hymnis similes sunt, tres autem a personis peregre in patriam rede untibus edicuntur. 3. Terentius precatoriis insertionibus tantum in Hecyra, Eunucho,
Adelphois, Phormione usus est. Quibus quattuor gratulationes et tres precationes
annum erentur necesse est. Hymnica fragm enta apud Terentium frustra quaeras. 4. A pud posteriores scaenicos poetas R om anos excepto Turpilio nullum precatorium fragm entum inveniri potest. Itaque mihi persuasum est ñeque precationes ñeque hymnos in vetere R om anorum comoedia trita artificii remedia fuisse.
D E [N C A N T A M E N T 1 S E T P R E C A T IO N IB U S 47
Z A K L Ę C IA 1 M O D L IT W Y W N A JS T A R S Z E J P O E Z JI R Z Y M S K IE J
S t r e s z c z e n i e
N a p o d sta w ie analizy tek stó w u tw o ró w po ety ck ich o ra z frag m en tó w nie zach o w an y ch w ory g in ale dzieł p oetów rzym skich epoki archaicznej a u to r a rty k u łu stw ie rd za n a w stępie, że w z a b y tk a c h najstarszej poezji łacińskiej m o żn a znaleźć jedynie pew ne ty lk o ślady poezji hym niczej, i to z d w ó ch p o w o d ó w . P o pierw sze w iększość te k stó w arch aiczn ej poezji rzym skiej nie d o c h o w a ła się d o naszych czasów . Szczególnie interesujące byłyby tu teksty poezji sa k raln ej. P o w tó re zach o w an e fra g m e n ty poetyckie reprezentują raczej zaklęcia i m odlitw y, n a to m ia st b a rd z o rz a d k o p o jaw iają się tek sty m ające pew ne cechy hym nów . Zaliczyć tu należy pieśni Saliów i B raci R o ln y ch , a zw łaszcza nie z a c h o w a n ą pieśń c h ó ra ln ą p ió ra Liw iusza A n d ro n ik u sa z 207 r. przed C h r. In fo rm a c ję o tym u tw o rze zaw dzięczam y h istorykow i epoki augustow skiej Liw iuszow i (a.U .c. X X V II 37). T en sam a u to r (a .U .c . X X X I 12) p odaie. że w 200 r. przed C hr. a u to re m p o d o b n ej pieśni był P. Liciniusz T egula. W czesnochrześcijański n a to m ia st p isarz Izy d o r z Sewilli (O rig. I 39,17) p o d aje, że a u to r k ą h y m n ó w b yła M e ru m n ia , o k tó rej p o za tym nic nie wiemy. Liw iusz w cy to w an y m m iejscu ocenił k rytycznie u tw ó r L iw iusza A n d ro n ik u sa , ale o w artości pieśni chóralnej P. L iciniusza Teguli, czy też P. L iciniusza Im brex, a u to ra p a lliaty , id en ty fik o w an eg o często z L iciniuszem T egulą, p o d o b n ie zresz tą ja k o w alo rach tw órczości M e ru m n ii, nie p o sia d a m y żadnych inform acji. N ie są n am rów nież zn a n e an i w łaściw ości, a n i k o m p o zy cja w sp o m n ia n y ch u tw orów . N ieco w yraźniej rysują się n a m pew ne cechy hym niczne frag m en tu pieśni Saliów (fr. 1) o ra z hym nu d o boga T ib e rin u sa (fr. 2). Z b io ro w ą a p o stro fę d o bogów zaw iera fra g m e n t trzeci Q . V aleriu sa S o ra n au sa, k tó ry a u to r a rty k u łu d o k ład n ie analizuje. Szczegółow ej analizie p o d d a ł rów nież m odlitw ę przek azan ą przez K a to n a S tarszego (agr. 141). Z kolei o m aw ia i k o m en tu je frag m en ty prek acy jn e w najstarszej poezji epickiej, u E nniusza (A n n a l. fr. 18, 19, 35, 169).
W drugiej części a rty k u łu zo stały o p ra c o w a n e prek acy jn e frag m en ty w ystępujące w poezji d r a m atycznej, a więc inc. fr. X V II i X L I. P o za fra g m e n ta m i n ieznanych sz tu k i a u to ró w o m ó w io n e zostały elem enty prekacyjne fragm entów tragedii poszczególnych p o etó w , ja k E n n iu sza (H ectoris lutru III. Hec. 11. M edea e.xul X IV , inc fa b . VII, C X L 1I, C X IX ), P ak u w iu sz a (M ed u s II, P aulus 1), P o m p iliu sza (fr. I) i A kcjusza ( Phoen. 1, Aettead. IV, Baceh. V).
Z analizy d o ty ch czas w spom nianych m ate ria łó w w y n ik ają n a stę p u ją c e spostrzeżenia: o b o k m o d litw sensu stricto w ystępują w najsta rszy ch z a b y tk a c h lite ra tu ry rzym skiej m o d litew n e fra g m e n ty tak że w eposie, a zw łaszcza w poezji dram aty czn ej. P o jaw iają się one we frag m e n ta c h trag ed ii E n n iu sza o nie znanych nam ty tu łach . Są w śród nich o b o k innych rów nież frag m en ty m o d litw w ygłaszanych przez b o h ateró w d ra m a tu po w racający ch z obczyzny (m o ty w zresz tą z n an y w fab u łach greckiej trag ed ii). F ra g m en ty m odlitew ne w ystępują u E n n iu sza ta k ż e w trag ed iach , k tó ry c h tytuły i garść fra g m e n tó w znam y. Bardziej uro zm aico n e p rzy k ład y m o d litw sp o ty k a m y we frag m en tac h tragedii A kcjusza. Je d e n z frag m en tó w tego p o ety (M edea X IV ) m a c h a ra k te r h y m n u i je s t p rz e ró b k ą p a rtii ch ó raln ej z M e d e i E u ry p id esa (1251 sq.). W p a rtia c h m o d litew n o -h y m n iczn y ch trag ed ii rzym skiej w y stę p u ją ap o stro fy , przew ażnie z epitetam i, i p rośby, niekiedy hy p o m n eza; ew en tu aln ie p o e ta p rz e d sta w ia o k o liczn o ści, w k tó ry ch m o d litw a zo stała w ypow iedziana.
W trzeciej części a rty k u łu zajął się a u to r frag m en tam i p rek acy jn y m i i h y m n iczn y m i w k o m ed ii rzym skiej, pośw ięcając zarazem d u żo m iejsca tzw. zaklęciom . U k o m ed io p isarzy rzym skich p o jaw iają się dw a ro d zaje zaklęć. Jed n e, w praw dzie k ró tk ie , p rz y p o m in a ją sw ym i w łaściw ościam i sa k ra ln ą fo rm u łę zaklęcia aach o w an ą u W a rro n a (R e r. rust. I, 2,27), drugie n a to m ia s t dzięki swej m ak sy m a ln e j zw ięzłości zatraciły swój sa k raln y c h a ra k te r i spełniały niekiedy rolę niem al p o p u la rn y c h p a rty k u ł. Z kolei zestaw ia a u to r a rty k u łu listę ob y d w u ro d zajó w zaklęć w ystępujących u P la u ta w edług p o d z ia łu n a przysięgi, życzenia, błag an ia, przekleństw a. Z e b ra n e i sk o m e n to w an e p rzy k ład y p o z w a la ją sądzić, że n ie k tó re zak lęcia w k o m ed iach P la u ta służą ch a ra k te ry z o w a n iu n a s tro ju , inne zaś sta n o w ią śro d e k w yw oływ ania efektów hum o ry sty czn y ch , a zd a rz a się, że c h a ra k te ry z u ją b o h a te ró w k om edii. O m ów ieniem p o p u la r nych form uł zaklęć o ra z ich k o n stru k cji g ram atycznej k ończy się ten a k a p it.
