ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom XLV, zeszyt 3 − 1997 MAŁGORZATA IWANEK Lublin KATEGORIA STRONY W PÓZ´NOANTYCZNYCH SCHOLIACH
DO „TEXNH ΓPAMMATIKH” DIONIZJOSA TRAKA
Tradycyjny podział stron czasownika na activum, medium i passivum, przy-je˛ty powszechnie w nauce o je˛zyku, został nam przekazany przez gramatyków staroz˙ytnych − greckich i łacin´skich. Podstaw ˛a takiego modelu kategorii strony były teorie filozoficzne, przede wszystkim rozwaz˙ania stoików, którzy jako pierwsi usystematyzowali wiele zjawisk gramatycznych i oni tez˙ praw-dopodobnie na okres´lenie strony czasownika zacze˛li uz˙ywac´ terminu
διαϑεσις1. Rzeczownik ten pochodzi od czasownika διατιϑηµι, oznaczaj ˛a-cego: „rozkładac´ cos´, zarz ˛adzic´, urz ˛adzic´, usposobic´, układac´, ustalac´”2. Poprzez derywacje˛ za pomoc ˛a formantu -σιςotrzymujemy od tego czasownika rzeczownik abstrakcyjny, okres´laj ˛acy nazwe˛ danej czynnos´ci lub póz´niej takz˙e nazwe˛ wytworu tejz˙e czynnos´ci3. Tak wie˛c διαϑεσις w sensie najbardziej ogólnym oznaczałoby: „układ, kompozycja, stan, usposobienie (wzgle˛dem kogos´ lub czegos´), ustawienie, ustawienie sie˛, ustosunkowanie sie˛ (do czegos´)”.
Gramatycy staroz˙ytni posługiwali sie˛ przy opisie zagadnien´ je˛zykowych modelem antropologicznym, co wyraz˙ało sie˛ m.in. w uz˙ywaniu terminologii sportowej4. Okres´laj ˛ac udział podmiotu w czynnos´ci rozróz˙niali dwie pod-stawowe postawy, czyli diatezy:
1 R. P o p o w s k i, Passivum w antycznej teorii hellen´skiej, „Roczniki
Humani-styczne”, 30 (1982), z. 3, s. 48.
2
Słownik grecko-polski, pod red. Z. Abramowiczówny, t. I, Warszawa 1968, s.v.
3 E. S c h w y z e r, Griechische Grammatik auf der Grundlage von K. Brugmanns
Griechischer Grammatik, Bd. I: Allgemeiner Teil. Lautlehre Wortbildung. Flexion, München
19593, s. 504.
1. διαϑεσις ορϑη − ustawienie sie˛ w pozycji stoj ˛acej − tak ˛a postawe˛ za-chowywał zawodnik be˛d ˛acy w dobrej kondycji, odnosz ˛acy zwycie˛stwo, w gra-matyce zas´ oznacza to aktywny udział podmiotu w czynnos´ci;
2. διαϑεσις υπτια − czyli pozostawanie w pozycji lez˙ ˛acej − była to sytuacja zawodnika powalonego w walce, a w gramatyce − bierny udział podmiotu w czynnos´ci. W póz´niejszych analizach diatezy gramatycy odst ˛apili od okres´len´ ορϑη i υπτια, zaste˛puj ˛ac je terminami bardziej precyzyjnymi:
διαϑεσις ενεργητικη, δραστικη oraz διαϑεσις παϑητικη.
Punktem wyjs´cia do niniejszych rozwaz˙an´ be˛dzie podre˛cznik gramatyki,
Τεχνη γραµµατικη, aleksandryjskiego filologa Dionizjosa Traka, napisany przy kon´cu II w. przed Chr. Jest to pierwsza zachowana w całos´ci gramatyka grecka. Na okres´lenie strony czasownika pojawia sie˛ w niej nie tylko ogólny termin διαϑεσις, lecz takz˙e taki podział w obre˛bie tej kategorii, który stał sie˛ wzorcowy dla wszystkich póz´niejszych gramatyków greckich i łacin´skich. Zachowany we wspólnym europejskim dziedzictwie, dotrwał do czasów nam współczesnych. Dionizjos Trak nie podaje w swym dziele s´cisłej definicji kategorii strony, lecz tylko opisow ˛a. Terminu διαϑεσις uz˙ył najpierw do scharakteryzowania, czym jest ρηµα, czasownik, a dalej przyst ˛apił juz˙ do omawiania poszczególnych rodzajów diatez, prezentuj ˛ac kaz˙d ˛a z osobna, jed-nak takz˙e w sposób opisowy, a nie s´cisły. Definicja ta sprowadza sie˛ do podania kilku przykładów. Poje˛cia ενεργεια i παϑος jako nazwy stron po-jawiaj ˛a sie˛ u Dionizjosa po raz pierwszy włas´nie przy definicji samego czasownika. Została ona przeprowadzona poprzez omówienie jego zdolnos´ci desygnacyjnych, a nie według znanych nam dzisiaj kategorii fleksyjnych: ‘Ρηµα εστι λεξις απτωτος, επιδεικτικη χρονων τε και προσωπων και αριϑµων, ενεργειαν η παϑος παριστασα („Czasownik jest wyrazem nie-odmiennym przez przypadki, zdolnym do oznaczania czasów, osób i liczb, przedstawiajacym spełnianie czynnos´ci lub doznawanie”)5. Mamy tu terminy
ενεργεια i παϑος zastosowane po raz pierwszy na okres´lenie dwóch pod-stawowych stron czasownika: czynnej i biernej. Ta tradycyjna opozycja na trwałe zagos´ciła w gramatykach je˛zyków indoeuropejskich, chociaz˙ nigdy nie została przyje˛ta bez zastrzez˙en´. Juz˙ u gramatyków greckich, naste˛pców i komentatorów Dionizjosa Traka, budziła niejakie w ˛atpliwos´ci. Doprowadziły one do mnoz˙enia liczby diatez: trzeci ˛a diateze˛, pos´redni ˛a (µεσοτης),
wpro-5 D i o n y s i u s T h r a x, Ars grammatica, [w:] Grammatici Graeci [dalej: GG],
Hildesheim 1965, pars I, vol. I, s. 48, w. 1. Tłum. R. Popowski: D i o n i z j o s T r a k,
wadził sam Dionizjos, póz´niej zwie˛kszono liczbe˛ diatez do pie˛ciu, a u niektórych gramatyków łacin´skich pojawia sie˛ ich nawet dziewie˛c´6.
Celem niniejszego artykułu nie jest oczywis´cie danie pełnej odpowiedzi na pytanie, co stało sie˛ przyczyn ˛a kolejnych, coraz bardziej szczegółowych podziałów stron czasownika − jest to zagadnienie wymagaj ˛ace obszernej roz-prawy naukowej − a jedynie próba us´cis´lenia i sprecyzowania terminologii gramatycznej, jak ˛a posługiwali sie˛ komentatorzy dzieła Dionizjosa Traka, a zwłaszcza autor komentarza zachowanego w zbiorze Scholia Vaticana. Wszystkim tym autorom greckim, a takz˙e gramatykom łacin´skim zarzuca sie˛ cze˛sto brak oryginalnos´ci w mys´leniu, brak konsekwencji w uz˙ywanym przez nich nazewnictwie. Ten ostatni zarzut dotyczy najcze˛s´ciej Rzymian, którzy na okres´lenie kategorii strony stosowali, cze˛stokroc´ zamiennie, takie terminy jak:
genus, significatio, qualitas, species, forma, affectus7.
Spróbujmy teraz przeanalizowac´ te zagadnienia dotycz ˛ace diatezy, które nie znalazły rozwi ˛azania w Τεχνη γραµµατικη Dionizjosa, a mogły stac´ sie˛ przyczyn ˛a tego, z pozoru nieuzasadnionego, mnoz˙enia ilos´ci stron i nie-konsekwencji zarówno w terminologii greckiej, jak i łacin´skiej. W swej pierwszej definicji, przytoczonej juz˙ wyz˙ej, be˛d ˛acej zreszt ˛a definicj ˛a samego czasownika, ρηµα, a nie strony tegoz˙ czasownika, Dionizjos wyróz˙nia na po-cz ˛atku tylko dwie diatezy: ενεργεια i παϑος, a terminu διαϑεσις uz˙yje do-piero w zdaniu naste˛pnym, ci ˛agle charakteryzuj ˛ac ρηµα: „Słowo cechuje osiem włas´ciwos´ci: nachylenia (εγκλισεις), diatezy (διαϑεσεις), postaci (ειδη), schematy (σχηµατα), liczby (αριϑµοι), osoby (προσωπα), czasy (χρονοι), zespoły (συζυγιαι) [...] Diatezy s ˛a trzy: spełnianie czynnos´ci, doznawanie, stan pos´redni (∆ιαϑεσεις εισι τρεις· ενεργεια, παϑος, µεσοτης)”8. Juz˙ w tym miejscu pojawia sie˛ pierwsze pytanie: czy nie na-potykamy tu niekonsekwencji popełnionej przez samego Dionizjosa Traka? Jego poprzednia definicja zawiera wyraz´ne stwierdzenie, z˙e czasownik przedstawia „spełnianie czynnos´ci b ˛adz´ doznawanie”, a kolejna definicja wprowadza jeszcze trzeci ˛a diateze˛, pos´redni ˛a, µεσοτης. Dionizjos okres´la podane przez siebie diatezy naste˛puj ˛acymi przykładami:
ενεργεια − np. τυπτω − „bije˛, uderzam”
παϑος − np. τυπτοµαι − „jestem bity”.
Jez˙eli chodzi o µεσοτης, kategoria ta została zilustrowana za pomoc ˛a nie jednej, lecz kilku form czasownikowych. Z nich πεπηγα to perfectum II
6
Grammatici Latini [dalej: GL], Hildesheim 1961, vol. VI, s. 429, w. 27-29.
7 Por. M. B e d n a r s k i, Kategoria strony u gramatyków staroz˙ytnych, „Zeszyty
Naukowe UJ”. Prace Je˛zykoznawcze, 1984, z. 26, s. 109-110.
activi od czasownika πηγνυµι, ze znaczeniem nieprzechodnim, co moz˙na przetłumaczyc´ przez „utkwiłem” lub „zamarzłem”; διεϕϑορα − perfectum II activi od czasownika διαϕϑειρω, takz˙e ze znaczeniem nieprzechodnim: „zwariowałem”. Te dwie formy klasyfikuje sie˛ obecnie jako aktywne. Kolejne przykłady to forma εποιησαµην (od czasownika ποιεω) − „zrobiłem cos´ dla siebie, osi ˛agn ˛ałem, dostałem” oraz εγραψαµην (od czasownika γραϕω) − „zapisałem sie˛”. Dwie ostatnie formy zaliczane s ˛a obecnie do aorystu I medialnego.
Przykłady, za pomoc ˛a których nasz autor egzemplifikuje diateze˛ pos´redni ˛a, oraz sama definicja µεσοτης dowodz ˛a wyraz´nie, iz˙ nie posiadał on jasnego i precyzyjnego poje˛cia strony medialnej czy raczej − nalez˙ałoby powiedziec´ − „stanu pos´redniego”. Powiedział przeciez˙ w definicji: „Stan pos´redni niekiedy przedstawia działanie niekiedy doznawanie ([Μεσοτης] ποτε µεν ενεργειαν, ποτε δε παϑος παριστασα)”9.
Rodzi sie˛ w tym punkcie naste˛puj ˛ace pytanie: jakie kryteria Dionizjos brał pod uwage˛ przeprowadzaj ˛ac taki, a nie inny podział stron, zwłaszcza bowiem w przypadku „stanu pos´redniego” kryteria te wydaj ˛a sie˛ niejednolite. Przy-kłady ilustruj ˛ace ενεργεια i παϑος sugerowałyby zastosowanie kryterium formalnego, w którym wykładnikiem morfologicznym stron be˛d ˛a kon´cówki -ω
i -οµαι. Tymczasem kryterium to okazuje sie˛ niewystarczaj ˛ace, gdy chodzi o µεσοτης. Widac´ wyraz´nie, z˙e autor odwołał sie˛ tu do semantyki. O tym, czy dan ˛a forme˛ moz˙na zaklasyfikowac´ jako czynn ˛a b ˛adz´ biern ˛a, decyduje przede wszystkim jej znaczenie w konteks´cie. Czy zatem takz˙e przy ilu-strowaniu przykładami dwóch pierwszych diatez nie zostało zastosowane przez autora kryterium semantyczne? Jest to bardzo prawdopodobne, gdyz˙ wprowa-dzenie tutaj kryterium morfologicznego moz˙e byc´ tylko pozorne, a przy-najmniej nie powinno byc´ traktowane jako jedyne i ostateczne.
Poje˛cie µεσοτης, tak zwie˛z´le przedstawione u Dionizjosa, wywołało wiele w ˛atpliwos´ci i komentarzy. Juz˙ staroz˙ytni gramatycy zastanawiali sie˛, czy te same formy mog ˛a oznaczac´ b ˛adz´ działanie, b ˛adz´ doznawanie, w zalez˙nos´ci od składni i kontekstu, w jakim sie˛ znajd ˛a, czy tez˙ gramatyk miał na celu zaprezentowanie pewnych grup kon´cówek − wykładników morfologicznych, które w zestawieniu z odpowiednimi tematami czasownika tworzyłyby formy aktywne albo pasywne. Komentatorzy gramatyki Dionizjosa skłaniali sie˛ raczej ku tej pierwszej interpretacji, pogłe˛biaj ˛ac j ˛a dodatkowo. Na przykład autor
Scholia Marciana mówi: „Diateze˛ nazywa sie˛ pos´redni ˛a wtedy, gdy jedna i
ta sama forma (η αυτη ϕωνη) odnosi sie˛ i do działania, i do doznawania, np. βιαζοµαι. Ta bowiem forma odnosi sie˛ i do działania, i do doznawania,
w zalez˙nos´ci od tego, czy powiem βιαζοµαι σε, czy βιαζοµαι υπο σου”10. Βιαζοµαι σε oznacza działanie. Moz˙na to przetłumaczyc´ przez „zmuszam cie˛, uz˙ywam wobec ciebie przemocy, siły”; βιαζοµαι υπο σου
oznacza doznawanie − „jestem przez ciebie zmuszany”. Tak wie˛c w po-wyz˙szej sytuacji wykładnik morfologiczny nie odgrywa z˙adnej roli. Aby okres´lic´ strone˛ czasownika w danej wypowiedzi, nalez˙y odwołac´ sie˛ do warstwy składniowej i semantycznej tejz˙e wypowiedzi.
Autor przytoczonego wyz˙ej komentarza dostrzega jednak dalej i drugi aspekt µεση διαϑεσις. Diateza pos´rednia cechuje równiez˙ i te formy cza-sowników, które oznaczaj ˛a albo działanie, albo doznawanie, lecz nigdy jedno i drugie razem, a wie˛c ενεργεια b ˛adz´ παϑος s ˛a im jakby „przypisane”, nie-zmiennie i niezalez˙nie od kontekstu. Do ενεργεια zostały przyporz ˛adkowane naste˛puj ˛ace formy: εγραψαµην, εϕαµην, do παϑος natomiast: ετρυψαµην,
ηλειψαµην11. Wszystkie te formy zaliczane s ˛a obecnie do aorystu medial-nego. Mamy wie˛c do czynienia z t ˛a sam ˛a grup ˛a kon´cówek i tematów w obyd-wu przypadkach. Kryterium morfologiczne nie mogło zatem stac´ sie˛ podstaw ˛a przeprowadzenia tego podziału. Komentator zaznacza zreszt ˛a całkiem wy-raz´nie, z˙e dwie ostatnie formy − ετρυψαµην i ηλειψαµην − odpowiadaj ˛a pod wzgle˛dem semantycznym formom ετριϕϑην, ηλειϕϑην, które zalicza-my obecnie do aorystu I pasywnego − Ισην γαρ εχουσι δυναµιν κατα σηµασιαν τω ετριϕϑην, ηλειϕϑην παϑητικω τυπω12. Wyraz´nie wie˛c jako decyduj ˛ace w takim pogrupowaniu przytoczonych wyz˙ej form okazało sie˛ kryterium semantyczne.
W podobny sposób inni gramatycy greccy przekazuj ˛a nam swoje pogl ˛ady na kategorie˛ strony czasownika. Nawi ˛azuj ˛ac do dzieła Dionizjosa Traka, rozwijaj ˛a i wzbogacaj ˛a jego terminologie˛, zachowuj ˛a jednak ci ˛agle ten sam podział stron. Zamiast terminu ενεργεια stosowane s ˛a u nich okres´lenia:
διαϑεσις ενεργητικη, δραστικη, ορϑη; zamiast παϑος − διαϑεσις παϑη
-τικη, υπτια; dla µεσοτης natomiast uz˙ywa sie˛ cze˛s´ciej διαϑεσις µεση13. Ta ostatnia traktowana jest zwykle jako strona uzupełniaj ˛aca dwie poprzednie, pozbawiona oddzielnego znaczenia. Zadaniem jej było obj ˛ac´ formy niekwa-lifikuj ˛ace sie˛ bezpos´rednio − według opinii gramatyków − ani do activum, ani do passivum.
10
Scholia Marciana, GG I, III, 401, 20-23: Μεση δε καλειται διαϑεσις, οταν η αυτη ϕωνη χωρη εις τε ενεργειαν και παϑος ως το βιαζοµαι. Ten i naste˛pne cytaty greckie w tłumaczeniu autorki artykułu.
11 Tamz˙e, 401, 24-27. 12 Tamz˙e, 401, 27-28. 13 Tamz˙e, 401, 1-5 oraz 8-11.
Wie˛ksz ˛a uwage˛ na kryterium morfologiczne przy podziale stron czasownika zwraca gramatyk Sofronios. Zauwaz˙ył on mianowicie, iz˙ pewne czasowniki, zaliczane według wykładnika morfologicznego do aktywnych, np. πασχω,
αποϑνησκω − „doznaje˛” lub „cierpie˛”, „umieram”, maj ˛a w rzeczywistos´ci znaczenie pasywne, a inne, typu ερχοµαι, πορευοµαι − „przybywam, ide˛”, a wie˛c tzw. verba deponentia, s ˛a pasywne jedynie co do formy, lecz cechuje je znaczenie aktywne. Stan ˛awszy w obliczu takich komplikacji, Sofronios stwierdza, z˙e przy klasyfikacji form czasownikowych nalez˙y stosowac´ przede wszystkim kryterium morfologiczne: „Nalez˙y wie˛c pod ˛az˙ac´ za form ˛a (τω χαρακτηρι επεσϑαι, i [czasownik] posiadaj ˛acy forme˛ czynn ˛a nazywac´ czyn-nym i odwrotnie”14.
Podobne stanowisko prezentuje gramatyk Chojroboskos. Przy podziale stron czasownika przejmuje zasady wprowadzone przez Dionizjosa Traka. Jez˙eli chodzi o strone˛ pos´redni ˛a (µεσοτης), nie przypisuje jej jakiegos´ okres´lonego znaczenia. Po prostu, jego zdaniem, pojawia sie˛ ona „zamiast” (αντι) form aktywnych lub pasywnych15. „[Czasowniki] zwane pos´rednimi nie otrzymały swojej nazwy na podstawie tego, co oznaczaj ˛a (τα λεγοµενα µεσα µη εκ τρυ σηµαινοµενου εκληϑησαν)”16. O tym, czy nalez˙y traktowac´ je jako aktywne, czy jako pasywne, powinna decydowac´ forma (ο χαρακτηρ ηγουν ο τυπος της ϕωνης)17.
Poniewaz˙ wie˛kszos´c´ gramatyków greckich nie zadowoliła sie˛, tak jak Sofronios i Chojroboskos, zastosowaniem kryterium morfologicznego do klasyfikacji stron czasownika i odwoływała sie˛ wci ˛az˙ do kryteriów składniowo-semantycznych, trudnos´ci, jakie pojawiały sie˛ na takiej drodze klasyfikacji, próbowano rozwi ˛azac´ uciekaj ˛ac sie˛ do wprowadzania dodat-kowych stron czasownika obok trzech wymienionych w Τεχνη γραµµατικη. Na szczególn ˛a uwage˛ zasługuje podział stworzony przez autora komentarza zatytułowanego Scholia Vaticana.
Przede wszystkim stwierdza on, id ˛ac za mys´l ˛a Dionizjosa Traka, z˙e istniej ˛a dwie podstawowe diatezy czasownika: ενεργεια i παϑος18, „bo albo robi-my cos´ jako sprawcy, albo zachowujerobi-my sie˛ jako doznaj ˛acy (η γαρ ενερ
-γουντες τι ποιουµεν η ως πασχοντες<εχοµεν>)”19. Dalej nasz komenta-tor zmienia nieco terminologie˛ Traka. Charakteryzuj ˛ac te dwie diatezy,
14 S o f r o n i o s, Excerpta, GG IV, II, 412, 4-5.
15 G e o r g i u s C h o e r o b o s c u s, GG IV, II, 9, 7-8. 16 Tamz˙e, 9, 12.
17 Tamz˙e, 9, 15.
18 Scholia Vaticana in artis Dionysianae, GG I, III 245, 28-29: ∆υο ουν ειρηκε
του εηµατος διαϑεσεις υπαρχειν, την ενε ργειαν και το παϑος.
zaczyna uz˙ywac´ okres´len´ przymiotnikowych: diateze˛ czynn ˛a nazywaδιαϑεσις ενεργητικη − jest to diateza, „poprzez któr ˛a prezentowane s ˛a działania, np. tne˛, bije˛ (δι’ ης τα ενεργηµατα δηλουται οιον τεµνω, δαιρω)”. „Diateza pasywna to ta, przez któr ˛a oznaczane s ˛a doznania, np. jestem rozcinany, jestem bity (παϑητικη δε εστιν, δι ης τα παϑη σηµαινεται οιον τεµνοµαι, δαιροµαι)”20.
Komentuj ˛ac dalej mys´l Dionizjosa i posuwaj ˛ac sie˛ według nakres´lonego przez niego schematu, wprowadza trzeci ˛a diateze˛ − µεσοτης. Usprawiedliwia to sam ˛a natur ˛a gramatyki, „która, jako z˙e jest dokładna, nie pozostawia niczego bez zbadania”21. Przykłady, jakie wprowadził dla zilustrowania swojej tezy, zostan ˛a omówione nieco póz´niej.
Ten trójwarstwowy podział nie wydał sie˛ jednak naszemu autorowi wy-starczaj ˛acy. Do trzech poprzednich diatez dodaje jeszcze czwart ˛a −
ουδετερα, czyli nijak ˛a, oraz pi ˛at ˛a, któr ˛a nazywa εµπεριεκτικη − „wspóln ˛a”. W rezultacie proponowany przez niego podział diatezy wygl ˛ada tak: „Istnieje dokładnie pie˛c´ diatez: czynna, bierna, nijaka, pos´rednia, wspólna”22.
Przyjrzyjmy sie˛ teraz, jak charakteryzuje i jakimi przykładami ilustruje kaz˙d ˛a z nich:
1. ∆ιαϑεσις ενεργητικη, diateza czynna: οιον λεγω, ϕερω, ενεργειαν γαρ σηµαινει („oznacza bowiem działanie, np. mówie˛, niose˛”);
2. ∆ιαϑεσις παϑητικη, diateza bierna: η την εξ ετερου εις αυτην χωρουσαν διαϑεσιν οµολογουσα οιον γραϕοµαι, τυπτοµαι („jest to dia-teza, która zgadza sie˛ na diateze˛, przychodz ˛ac ˛a do niej od kogos´ (czegos´) innego, np. jestem zapisywany, jestem bity”).
3. ∆ιαϑεσις ουδετερα, diateza nijaka: η µητε ενεργειαν µητε παϑος σηµαινουσα, ως τα τα τολαυτα ζω, πλουτω, πυρεσσω, βουλοµαι,
δυναµαι („nie oznaczaj ˛aca ani działania, ani doznawania, jak np. tego rodzaju czasowniki: z˙yje˛, jestem bogaty, mam gor ˛aczke˛, chce˛, moge˛”).
4. ∆ιαϑεσις µεση, diateza pos´rednia: η πη µεν ενεργειαν πη δε παϑος δηλουσα, το γαρ εποιησαµην δηλοι, οτι εµαυτω εποιησα τι,
το δε εποιηϑη, οτι δι εµου εποιηϑη („przedstawia b ˛adz´ to działanie, b ˛adz´ doznawanie, forma εποιησαµην bowiem pokazuje, z˙e zrobiłem cos´ dla siebie samego, forma εποιηϑη zas´ − z˙e cos´ zostało zrobione przeze mnie”).
20 Tamz˙e, 246, 2-3.
21 Tamz˙e, 245, 30: επειδη κατα παντα ακριβης ουσα η γραµµατικη, ουδεν
ανεξεταστον εα.
22 Tamz˙e, 246, 7-8: ∆ιαϑεσεις δε κατα ακριβειαν πεντε εισιν· ενεργητικη,
A w innym miejscu autor o tej samej diatezie mówi: µεση εστι, ης ο τυπος και επι ενεργειαν και επι παϑος προαγεται, οιον πεπηγα,
εγραψαµην („pos´redni ˛a jest diateza, której forma odnosi sie˛ i do działania, i do doznawania, np. utkwiłem, zapisałem sie˛”).
I po raz trzeci autor definiuje j ˛a w ten sposób: [µεσοτης] εκατεραν την διαϑεσιν [ενεργειαν και παϑος] δηλοι τη ϕωνη („Diateza pos´rednia wskazuje sw ˛a form ˛a na jedn ˛a i drug ˛a diateze˛, [na działanie i na dozna-wanie”]. „Forma εγραψαµην bowiem − mówi dalej − moz˙e oznaczac´ zarów-no doznawanie, jak i działanie, o ile przyjmie odpowiedni ˛a składnie˛ (δυναται σηµαινει και παϑος και ενεργειαν, ει αρµοζουσαν συνταξιν λαβοι)”. „Jes´li bowiem powiesz εγραψαµην σοι («napisałem ci», to widac´, z˙e składnia ta ukazuje działanie, tak jak gdyby ktos´ powiedział ετυψα σε
(«uderzyłem cie˛»), a jes´li dodam zwrot υπο σου, np. γραϕοµαι υπο σου
(«jestem zapisywany przez ciebie»), oznacza to doznanie, tak jak w zwrocie:
τυπτοµαι υπο σου («jestem bity przez ciebie»)”.
5. ∆ιαϑεσις εµπεριεκτικη, diateza wspólna: η αµϕοτερων των δια
-ϑεσεων επιδεικτικη, ως εχει το βιαζοµαι υπο σου και το πορευοµαι δια σε („wskazuje ona na obydwie razem diatezy, tak jak to ma miejsce w zwrotach: βιαζοµαι υπο σου i πορευοµαι δια σε”)23.
W tym miejscu musimy sie˛ zatrzymac´, aby przeanalizowac´ dwa ostatnie przykłady greckie. Pozwoli to nam lepiej zrozumiec´ zasady, według których został przeprowadzony powyz˙szy podział.
∆ιαϑεσις εµπεριεκτικη, co tłumaczymy jako „diateza wspólna”, nie jest bynajmniej tym samym co διαϑεσις µεση („diateza pos´rednia”), chociaz˙ na pierwszy rzut oka moz˙na by odnies´c´ takie włas´nie wraz˙enie. Formy, które według naszego autora charakteryzuj ˛a diateze˛ pos´redni ˛a, nie same z siebie, lecz tylko wraz z kontekstem składniowym oznaczaj ˛a albo działanie, albo doznawanie, w oderwaniu zas´ od kontekstu zawieraj ˛a moz˙liwos´c´ desygno-wania zarówno działania, jak i doznadesygno-wania. Przykłady natomiast, jakimi sie˛ posłuz˙ył dla zilustrowania diatezy wspólnej (διαϑεσις εµπεριεκτικη), a mianowicie wybrane formy czasownikowe wraz z okres´lon ˛a juz˙ przy nich składni ˛a, desygnuj ˛a jednoczes´nie i działanie, i doznawanie, nie tylko w swej warstwie leksykalnej, ale równiez˙ składniowo-semantycznej. Wyraz˙enie:
βιαζοµαι υπο σου moz˙e oznaczac´: „jestem naciskany, ne˛kany, gne˛biony przez ciebie”, jak równiez˙: „działam gwałtem, uz˙ywam przemocy z twego powodu, pod twoim wpływem”. Podobnie zwrot πορευοµαι δια σε moz˙e oznaczac´: „jestem prowadzony, pe˛dzony przez ciebie” lub „maszeruje˛,
23 Wszystkie przytoczone przy tym podziale cytaty greckie znajduj ˛a sie˛ w Scholia
przejez˙dz˙am, wyruszam dzie˛ki tobie”. Dopiero szerszy kontekst zdaniowy pozwala ustalic´, która z tych dwóch moz˙liwos´ci zrealizowała sie˛ w konkretnej sytuacji. Warstwa semantyczna tych wyraz˙en´, rozpatrywana bez uwzgle˛dnienia całego zdania lub nawet kilku zdan´, jest tu jakby „podwójna”, spleciona ze znaczen´ aktywnych i pasywnych.
Komentator dzieła Dionizjosa Traka przeprowadzaj ˛ac taki podział zdawał sobie sprawe˛ z moz˙liwos´ci wyst ˛apienia róz˙nych dwuznacznos´ci, dlatego tez˙ kierował sie˛ przede wszystkim kryterium semantycznym i to ono decydowało ostatecznie, do jakiej grupy przyporz ˛adkowac´ dan ˛a forme˛. Punktem wyjs´cia tak zarysowanego podziału stało sie˛ oczywis´cie kryterium morfologiczno--składniowe (η ϕωνη, ο τυπος czasownika oraz η συνταξις), ale pełni ono jedynie funkcje˛ słuz˙ebn ˛a, gdyz˙ autor Scholiów w kaz˙dej ze swych definicji sie˛gnie w kon´cu do warstwy semantycznej danej formy czasownikowej, a w punkcie 5. sie˛gnie do warstwy semantycznej całego zdania.
Analiza powyz˙szego schematu prowadzi do naste˛puj ˛acych wniosków: autor wyróz˙nił pie˛c´ diatez wychodz ˛ac od analiz semantycznych. Jednakz˙e tylko trzy pierwsze z nich wyodre˛bnił zatrzymuj ˛ac sie˛ na semantyce morfologicznej danego czasownika w oderwaniu od kontekstu, dwie pozostałe wyróz˙nił od-wołuj ˛ac sie˛ juz˙ do składni i szerszego kontekstu zdaniowego. Okazuje sie˛ wie˛c, z˙e „podwójne” zdefiniowanie diatezy u Dionizjosa Traka, a takz˙e mnoz˙enie ilos´ci diatez u innych gramatyków jest nie tyle skutkiem braku konsekwencji, co prób ˛a ujmowania tego problemu, jaki stanowi podział i definicja kategorii strony, na wielu płaszczyznach semantyki − morfologicznej (tematów i sufiksów fleksyjnych), składniowej i wreszcie sematyki całego zdania, z uwzgle˛dnieniem, w razie potrzeby, jeszcze szerszego kontekstu.
Przytoczony schemat podziału kategorii strony moz˙na przedstawic´ w nieco innym uje˛ciu, a mianowicie z zastosowaniem terminologii zaczerpnie˛tej z logiki, a zwi ˛azanej z rachunkiem zdan´. Autor podziału pie˛c´ szczegółowych diatez sprowadza do dwóch nadrze˛dnych: ενεργεια i παϑος. Moz˙na wie˛c wyróz˙nic´ dwa poziomy stosowania terminu „diateza”:
POZIOM I − wyz˙szy − diateza danej formy czasownikowej, umieszczonej w konteks´cie zdaniowym, przyjmuje jedn ˛a z dwóch wartos´ci: ’Ενεργεια = E albo Παϑος − P. Niestety, autor podziału dopus´cił sie˛ niekonsekwencji w punkcie 3., diateza nijaka bowiem, zgodnie z jego definicj ˛a, nie przyjmuje z˙adnej z tych wartos´ci.
Natomiast pie˛c´ diatez szczegółowych, przy zastosowaniu metody logicznej, moz˙na zdefiniowac´ za pomoc ˛a rachunku zdan´ w naste˛puj ˛acy sposób:
POZIOM II − niz˙szy − diateza w sensie szczegółowym
2. δ. παϑητικη − jes´li nie E, to P / implikacja ~E> P 3. δ. ουδετερα − ani E, ani P / negacja podwójna
4. δ. µεση − E albo P /alternatywa rozł ˛aczna E | P 5. δ. εµπεριεκτικη − zarówno E, jak i P / koniunkcja E∧P24
Oczywis´cie zastosowanie rachunku zdan´ w powyz˙szym schemacie ma sens i spełnia swe zadanie wtedy, gdy w kaz˙dej z pie˛ciu przedstawionych sytuacji podstawimy inne paradygmaty, tzn. inne formy czasownikowe pod wartos´ci E i P, które s ˛a wartos´ciami stałymi. Konkretnej formie czasownika ujmowanej w całym konteks´cie zdaniowym moz˙na przypisac´ tylko jedn ˛a z powyz˙szych funkcji. Poniewaz˙ we wszystkich tych pie˛ciu sytuacjach odwołujemy sie˛ tylko do dwóch wartos´ci: E i P, czyli do ενεργεια i παϑος, powracamy znów do ogólnego, wyz˙szego podziału diatezy i do pierwszej definicji czasownika oraz strony czasownika sformułowanej przez Dionizjosa Traka: ρηµα εστι λεξις [...] ενεργειαν η παϑος παριστασα („czasownik jest wyrazem przedstawiaj ˛acym spełnianie czynnos´ci (działanie) b ˛adz´ doznawanie”)25.
Z podobnymi problemami przy podziale diatezy borykali sie˛ tez˙ gramatycy rzymscy. Podział diatezy pie˛ciostopniowy, podobny nieco do zaprezentowa-nego wczes´niej na podstawie Scholia Vaticana, spotykamy tez˙ u rzymskiego gramatyka Palemona, uwaz˙anego powszechnie za twórce˛ takiego podziału na gruncie łacin´skim26.
Palemon wyróz˙nia naste˛puj ˛ace strony czasownika:
1. activa sunt quibus nos aliquid agere significamus, ut lego, scribo („aktywnymi s ˛a te, za pomoc ˛a których zaznaczamy, z˙e cos´ czynimy, np. czytam, pisze˛”);
2. passiva sunt quae de activis nascuntur, quibus nos pati aliquid
enuntiamus, ut legor, scribor(„pasywnymi s ˛a te, które powstaj ˛a z aktywnych;
orzekamy za ich pomoc ˛a, z˙e czegos´ doznajemy, np. jestem czytany, jestem pisany”);
3. neutralia sunt quibus nos nec agere nec pati aliquid demonstramus, ut
sedeo, iaceo, sto et alia in quibus nullum negotium est nec agendi nec patiendi („nijakimi s ˛a te, za pomoc ˛a których oznajmiamy, z˙e ani nie
dzia-łamy, ani nie doznajemy, np. siedze˛, lez˙e˛, stoje˛ i inne, w których nie ma z˙adnego okres´lenia ani czynnos´ci, ani doznania”);
24Wszystkie uz˙yte terminy logiczne znajduj ˛a sie˛ w: Mała encyklopedia logiki, pod red.
W. Marciszewskiego, Warszawa 1970 s.v. „alternatywa”, „implikacja”, „koniunkcja”, „negac-ja” (opr. W. Marciszewski) oraz „rachunek zdan´” (opr. Z. Czarnota).
25 D i o n y s i o s T h r a x, dz. cyt., GG I, I, 48, 1. 26 Zob. B e d n a r s k i, dz. cyt., s. 108.
4. communia sunt quae in or desinunt, numquam in o, et tam agere quam
pati significant, ut criminor illum, criminor ab illo („wspólnymi s ˛a te, które
kon´cz ˛a sie˛ na -or, nigdy na -o, i oznaczaj ˛a tak działanie, jak doznawanie, np. oskarz˙am go, jestem oskarz˙any przez niego”);
5. deponentia sunt quod deponant passivitatem et sumant activitatem, et
cum passive enuntientur in r littera, nihil tamen patiuntur, sed solum agunt, ut luctor, convivor („deponensami s ˛a te, które odkładaj ˛a znaczenie bierne i
przyjmuj ˛a znaczenie czynne, a chociaz˙ wypowiadane s ˛a w formie pasywnej na litere˛ -r, to jednak nie wskazuj ˛a na z˙adne doznawanie, lecz tylko na działanie, np. mocuje˛ sie˛, ucztuje˛ z kims´”)27.
Klasyfikacja ta została przeprowadzona przy uz˙yciu kryteriów morfolo-gicznych i semantycznych, i jest prób ˛a pogodzenia tychz˙e kryteriów i zastosowania ich w jednym podziale, co oczywis´cie prowadzic´ musi do po-mieszania niektórych poje˛c´ oraz do nakładania sie˛ na kategorie˛ strony takz˙e kwestii przechodnios´ci i nieprzechodnios´ci czasownika. Wielu gramatyków łacin´skich nie poprzestało na podziale strony dokonanym przez Palemona, gdyz˙ np. Probus wymienia osiem stron28, a Plotius dziewie˛c´29.
Gramatycy łacin´scy jednak, pomimo wyprowadzania kolejnych stron cza-sownika i tworzenia kolejnych podziałów, dokonali pewnego rozwi ˛azania terminologicznego, co nie przeszkadza, z˙e zarzuca sie˛ im brak konsekwencji i jednolitego nazewnictwa kategorii strony. Jak juz˙ zostało powiedziane na wste˛pie, uz˙ywali oni zamiennie kilku okres´len´, najcze˛s´ciej stosowane to genus i significatio. Czy jednak zawsze traktowano je zamiennie? Niektórzy gra-matycy rzeczywis´cie tak poste˛powali, np. Probus30 czy Marius Plotius Sa-cerdos31. Inni gramatycy, chociaz˙ wymieniali róz˙ne genera verborum, zawsze zaznaczali, z˙e istniej ˛a włas´ciwie tylko dwa significationes. Z takim twierdzeniem spotykamy sie˛ u Consentiusa32, Cledoniusa33, Serviusa34. Bardzo wyraz´nie zaznacza to takz˙e gramatyk Pompeius: Ceterum omne
ver-bum duas res significat aut agentis aut patientis nec potest alia inveniri
27 P a l a e m o n, GL V, 542, 20 nn. 28 P r o b u s, GL IV, 156, 10-11. 29 P l o t i u s, GL VI, 429, 27-29. 30 P r o b u s, GL IV, 156,10-11. 31 P l o t i u s, GL VI, 429, 27.
32C o n s e n t i u s, GL V, 365, 30: „Factum quod significatur agentis aut patientis
vim continet”.
33 C l e d o n i u s, GL V, 16, 11-12.
34S e r v i u s, GL IV, 413, 35- 38: „Verborum genera quinque sunt, activa, passiva,
neutra, communia, deponentia. Quaecumque sint illis definitionibus, quae in Arte lectae sunt variae, tamen, quantum ad significationes pertinet omnia ista quinque duas habent significationes, id est aut agentis aut patientis”.
significatio („Kaz˙dy czasownik oznacza dwie sytuacje: albo działanie, albo
doznawanie i nie moz˙e pojawic´ sie˛ inne znaczenie”)35. Podobne wnioski znajdujemy tez˙ u Pryscjana. Wymienia on pie˛c´ róz˙nych genera verborum, ale zaznacza, iz˙ significatio in actu est vel in passione („znaczenie sprowadza sie˛ do działania albo do doznawania”)36.
Gramatycy łacin´scy osi ˛agne˛li − byc´ moz˙e nies´wiadomie − to, czego nie wypracowali Grecy. Ustalili mianowicie dwupłaszczyznow ˛a terminologie˛ diatez:
1. diateza w wymiarze semantyki morfologicznej nazywana jest significatio
verbi;
2. diateza w wymiarze semantyki syntaktycznej − genus verbi.
Zarówno Grecy, jak i Rzymianie d ˛az˙yli do konsekwencji i klarownos´ci przy podziale stron z zachowaniem jak najdalej id ˛acej precyzji podziału. Kładli nacisk i na kryteria morfologiczne (Rzymianie bardziej niz˙ Grecy), i na kryteria semantyczne, uwzgle˛dniaj ˛ac tez˙ składnie˛. Poniewaz˙ nie opowie-dzieli sie˛ zdecydowanie ani za jedn ˛a, ani za drug ˛a opcj ˛a, problem podziału diatezy nie został przez nich do kon´ca rozstrzygnie˛ty. Nacisk, jaki połoz˙yli na aspekt semantyczny tego problemu, był jednak bardzo znacz ˛acy i dopro-wadził do wyodre˛bnienia dwóch podstawowych diatez: activum i passivum. Ta gramatyczna opozycja okazała sie˛ tak silna, z˙e przetrwała do dnia dzisiejszego.
THE CATEGORY OF VOICE IN THE LATE ANTIQUE SCHOLIAS
TO DIONYSIUS THE THRACEAN’S „TEXNH ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ”
S u m m a r y
The traditional division of the voice of verb into activum, medium and passivum, as created by the ancient grammarians, above all by Dionysius the Thracean, already in the ancient times aroused many doubts and comments. The author of the commentary to the Thracean grammar preserved in Scholia Vaticana has broadened his classification of diatheses. To the basic three, i.e. to the diathesis of action, experience and mediate, he added the neutral and common ones. Other grammarians, especially Latin, supplemented this classification by additional genera verborum. They listed as many as nine of them. This multiplication of diatheses and terminological confusion were born due to imprecise criteria,
35 P o m p e i u s, GL V, 227, 6-7. 36 Priscianus, GL II, 373, 10-11.
according to which the above divisions were made. To oscillate between, on the one hand, the morphological criterium and, on the other, the semantic one, as well as attempts to agree the two criteria bore fruit by the introduction of successive divisions.
As a result, the semantic criterium became dominant among the Greek grammarians. On the basis of this criterium they selected only two diatheses at the higher level: ενεργεια and παϑος. In detailed analyses the number of diatheses was enlarged. The ancient grammarians did not unanimously speak for one of the criteria of division, neither they worked out completely a uniform terminology. The names genus and significatio introduced by Romans also failed to decide the terminological problems connected with the category of voice.
