Rozwój zrównowa¿ony z punktu widzenia NATO
— dzia³alnoœæ Komitetu do spraw Wyzwañ Wspó³czesnego Spo³eczeñstwa
Anna Kalinowska*
Sustainable Development and NATO — Committee on the Challenges of Modern Society. Prz. Geol., 50: 945–949.
S u m m a r y . The NATO Committee on the Challenges of Modern Society (CCMS) was established in 1969 in order to give the Alliance a new 'social dimension'. Article 2 of the treaty provides that member countries will contribute towards the further development of peaceful and friendly international relations by promoting conditions of stability and well-being. The aim of this new Committee was to address practical problems already under study at the national level and, by combining the expertise and technology available in mem-ber countries, arrive fairly rapidly at valid conclusions and to make recommendations for action to benefit all. In creating the CCMS, the North Atlantic Council decided that the Committee would not itself engage in any research activities. Its work is therefore carried out on a decentralised basis, through its pilot studies, which are founded by nations. Subjects for pilot studies, which are proposed by NATO or EAPC member countries, cover a large spectrum dealing with environmental problems. The decision to officially launch a pilot study is taken by the CCMS plenary. Since the start of CCMS’ activity, 60 pilot studies and 2 short term adhoc project have been completed. 16 pilot studies and 2 short term adhoc project are presently underway. The ongoing studies deal with the following topics: 1. Defence-related issues, 2. Pollution control, 3. Health and Technological Risk, 4. Quality of Life & Planning. The opinion that investment in environmental education are the most cost-efficient form of environmental protection is gaining growing acceptance in the majority of NATO countries. However, knowledge of the scale and possibilities as well as forms of environmental education to be applied for various social groups is still insufficient. In November 2002, CCMS accepted the new pilot study on Forms of environmen-tal education in the armed forces and their impact on creation of pro-environmenenvironmen-tal attitudes. It’s the first pilot study proposed by Poland. Dr A. Kalinowska was nominated as pilot study director and University Centre for Environmental Studies was nominated its leading institution. Purpose, objectives and goals of this pilot study are as follows: a. Identification and inventory of various forms of educational activity aimed at raising environmental knowledge and awareness in the countries participating in the study. b. Analysis of educational materials and didactic aids prepared for various groups within the armed forces. c. Evaluation of expenditure and ways of financing various forms of environmental education.
Key words: sustainable development, Committee and Challenges of Modern Society, NATO, Pilot study, Environmental security, Environmental education, Military forces, Military land, North Atlantic Treaty, Environmental management system, Military sector, STANAG 7141, Environmental awareness, Environmental impact assessment
W powszechnej œwiadomoœci Pakt Pó³nocnoatlantycki spostrzegany jest jako organizacja militarna, skoncentro-wana wy³¹cznie na zapewnieniu nale¿¹cym doñ pañstwom zbrojnego bezpieczeñstwa. Tymczasem ju¿ pod koniec lat 60. XX w. w krêgach politycznych NATO zapad³a decyzja, by nadaæ paktowi nowy wymiar, rozszerzony o zagadnie-nia spo³eczne. Niew¹tpliwy wp³yw mia³y na to zarówno zmiany zachodz¹ce w miêdzynarodowym uk³adzie si³ politycznych, jak i dokument dotycz¹cy stanu œwiatowe-go œrodowiska, og³oszony przez sekretarza generalneœwiatowe-go Organizacji Narodów Zjednoczonych, zwany od jego naz-wiska Raportem U. Thanta. Alarmuj¹cy ton przedstawio-nego w 1969 r. raportu wskazywa³ jednoznacznie, ¿e poprawa stanu œrodowiska i zapobieganie jego dalszej degradacji to jedno z podstawowych wyzwañ, jakie stanê³o przed ludzkoœci¹ w drugiej po³owie XX wieku. W tym samym roku NATO og³osi³o powstanie Komitetu ds. Wyzwañ Wspó³czesnego Spo³eczeñstwa (Committee on
the Challenges of Modern Society — CCMS). Warto tu te¿
przypomnieæ, ¿e wspó³praca w obrêbie krajów ówczeœnie tworz¹cych NATO mia³a nie tylko zapewniaæ im bezpie-czeñstwo militarne, ale równie¿ stawia³a sobie za cel po-prawê jakoœci ¿ycia spo³eczeñstwa i wywodzi³a siê zarów-no z za³o¿eñ paktu, jak i z doœwiadczeñ krajów alianckich, zebranych w ci¹gu dwudziestu lat, które up³ynê³y ju¿ od jego powstania. Artyku³ 2 Traktatu Pó³nocnoatlantyckiego stanowi bowiem, ¿e kraje cz³onkowskie bêd¹
wspó³pra-cowa³y w celu dalszego rozwijania pokojowych i przyja-cielskich relacji miêdzynarodowych, poprzez stworzenie warunków sprzyjaj¹cych stabilizacji i dobrobytowi, bowiem jest to jeden z istotnych warunków prowadz¹cych do zmniej-szenia napiêæ miêdzynarodowych (http://www.nato.int). Za³o¿enia te w istocie zbie¿ne s¹ z ekologicznego punktu widzenia z zasad¹ u¿ytkowania œrodowiska w sposób gwa-rantuj¹cy trwa³y rozwój, czyli zwiêkszanie pomyœlnoœci spo³eczeñstw bez nieodwracalnego naruszania dóbr przyrod-niczych przysz³ych pokoleñ. Zadaniem nowego komitetu mia³a byæ pomoc w rozwi¹zywaniu praktycznych problemów, staj¹cych na drodze do stabilnoœci i dobrobytu spo³eczeñstw, organizowana na poziomie narodowym przez wymianê doœwiadczeñ, technologii i sposobów usuwania trudnoœci oraz poszukiwanie wspólnych mo¿liwoœci dzia³añ. Mimo uznania ich wielkiej wagi, sprawy œrodowiska stanowi³y jednak tylko jeden z elementów zainteresowañ komitetu. Dopiero podczas szczytu NATO w maju 1989 r. przywódcy pañstw przystêpuj¹cych do traktatu, podkreœlaj¹c jeszcze raz znaczenie roli CCMS w rozwijaniu bezpieczeñstwa œrodowiskowego, zgodnie stwierdzili, ¿e temat szeroko rozumianego zrównowa¿onego rozwoju powinien staæ siê zagadnieniem wiod¹cym w pracach komitetu i zalecili roz-wijanie nowych inicjatyw dotycz¹cych ró¿norodnych zagadnieñ na styku spo³eczeñstwa i œrodowiska. Zmiana sytuacji politycznej w Europie i okres odprê¿enia miêdzy-narodowego po 1989 r. zaowocowa³y now¹ sytuacj¹ tak¿e w NATO, rozpoczynaj¹c dalszy etap pracy komitetu. Na spot-kaniu przywódców pañstw NATO w listopadzie 1991 r. w Rzymie podpisano deklaracjê pokojowej wspó³pracy
(De-claration on Peace and Cooperation), w której
zdefiniowa-no przysz³e zadania i politykê NATO w stosunku do krajów
*Uniwersyteckie Centrum Badañ nad Œrodowiskiem Przy-rodniczym, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa; e-mail: ucbs@geo.uw.edu.pl
Europy Œrodkowej i Wschodniej (http://www.nato.int; NATO Basic Fackt Sheet: http://www.nato/int/docu/basics.html). W deklaracji tej wspó³pracê na polu ochrony œrodowiska i wymiany naukowej zdefiniowano w nastêpuj¹cy sposób:
Nasza nowa inicjatywa bêdzie prowadzi³a do wzmocnienia udzia³u dalszych partnerów w Trzecim Wymiarze Dzia³añ NATO: naukowych i œrodowiskowych programach traktatu
(http://www.nato.int.//ccms). W lutym 1993 r. odby³o siê pierwsze spotkanie plenarne z udzia³em krajów partner-skich, na którym wspólnie okreœlono now¹ rolê CCMS jako unikalnego forum wymiany informacji na temat problemów œrodowiskowych, wynikaj¹cych zarówno z dzia³añ militarnych, jak i cywilnych. Czas spotkania by³ szczególnie istotny ze wzglêdu na ustalenia Konferencji ONZ Œrodowisko i Rozwój, która w poprzedzaj¹cym spot-kanie roku odby³a siê w Rio de Janeiro, nadaj¹c równie¿ pracom komitetu wyraŸny kierunek w stronê zrów-nowa¿onego i trwa³ego rozwoju. W³aœnie przedstawieniu przejawów tego trendu oraz udzia³u Polski w pracach komitetu poœwiêcone jest niniejsze opracowanie.
Struktura CCMS
Podczas spotkania plenarnego CCMS w paŸdzierniku 1993 r. przedstawiciele uczestnicz¹cych w nim krajów przygotowali listy najistotniejszych dla ich spo³eczeñstw problemów œrodowiskowych i okreœlili strukturê komitetu. Ka¿dy kraj ma prawo desygnowania swego przedstawiciela (koordynatora krajowego), reprezentuj¹cego narodow¹ instytucjê odpowiedzialn¹ za zagadnienia ochrony œrodo-wiska — najczêœciej s¹ to wysokiej rangi eksperci mini-sterstw i agencji ochrony œrodowiska, departamentów œrodowiska w ministerstwach obrony lub upowa¿nieni przez rz¹d naukowcy. W takim sk³adzie komitet pod prze-wodnictwem sekretarza NATO do spraw naukowych zbie-ra siê dwa zbie-razy do roku (zbie-raz na sesji plenarnej kzbie-rajów cz³onkowskich, drugi raz w pe³nym sk³adzie wraz z naro-dowymi koordynatorami krajów partnerskich) w celu usta-lania strategii doboru tematów i monitorowania postêpów prac. Z za³o¿enia prace komitetu nie maj¹ charakteru badañ podstawowych (takimi badaniami zajmuje siê Komitet Nauki NATO — Science Comittee), lecz studiów porów-nawczych, zwanych studiami pilotowymi (pilot studies), które s¹ niezbêdne do wymiany doœwiadczeñ, a tak¿e identyfikacji nowych obszarów badañ aplikacyjnych. Stu-dia pilotowe s¹ specyficzn¹ form¹ pracy, która ma charak-ter zdecentralizowany, oparty na badaniach prowadzonych (i finansowanych) w obrêbie poszczególnych krajów. Pañstwo kieruj¹ce studium pilotowym jest odpowiedzialne za organizacjê, prowadzenie studium, a tak¿e rozpowsze-chnianie jego rezultatów. Kraje wspó³uczestnicz¹ce bior¹ udzia³ w pracy w takim zakresie, w jakim dany temat jest dla nich wa¿ny i jakimi doœwiadczeniami dysponuj¹. Udzia³ w studiach pilotowych jest ca³kowicie dobrowolny i ka¿dy kraj decyduje o tym, czy poruszany temat stanowi dla niego istotny problem, czy s¹ lub by³y prowadzone odpowiednie badania oraz czy istnieje potrzeba lub mo¿li-woœæ wymiany doœwiadczeñ. Istotn¹ czêœci¹ studium s¹ warsztaty, konferencje i seminaria. Kraj prowadz¹cy stu-dium przedstawia raporty z postêpu prac na posiedzeniu komitetu. Produktem wieñcz¹cym studium (trwaj¹cym zwykle trzy do czterech lat) jest raport koñcowy, który po przyjêciu przez Radê NATO jest publikowany i dystrybu-owany do zainteresdystrybu-owanych instytucji jako oficjalne
wydawnictwo z serii raportów CCMS — NATO, staj¹c siê tym samym wa¿nym przegl¹dem materia³ów Ÿród³owych. Od chwili powstania CCMS do pocz¹tków 2002 r. zakoñczono ponad 60 takich tematów, a 16 studiów jest aktualnie w trakcie realizacji. Dok³adne wiadomoœci na ten temat mo¿na znaleŸæ na ogólnodostêpnych stronach inter-netowych CCMS (http://www.nato.int.//ccms).
Obszary tematyczne studiów pilotowych w kontekœcie rozwoju zrównowa¿onego Prace komitetu obejmuj¹ istotny okres w rozwoju miê-dzynarodowych idei podejœcia do zwi¹zku cz³owieka ze œrodowiskiem: od roku poprzedzaj¹cego konferencjê ONZ w Sztokholmie (1972) po konferencjê w Rio de Janeiro (1992) i przygotowania do konferencji ONZ w Johanesbur-gu (2002). Równoczeœnie w okresie tym wyraŸnie wzros³a œwiadomoœæ wp³ywu zagro¿eñ i zmian œrodowiska na bezpieczeñstwo zarówno w skali regionalnej, miêdzyna-rodowej, jak i globalnej. Poszukiwanie przyrodniczych, technicznych i spo³ecznych sposobów zapobiegania nieko-rzystnym zmianom œrodowiska jest wiêc wa¿ne dla organi-zacji stawiaj¹cej sobie za cel zachowanie miêdzynarodo-wego bezpieczeñstwa.
Rozpatruj¹c w tym kontekœcie zagadnienia, którym poœwiecone s¹ zaproponowane przez poszczególne kraje studia pilotowe, ich tematy mo¿na zasadniczo podzieliæ na 4 g³ówne grupy:
1. Problemy na styku œrodowiska i zagadnieñ obron-nych. Ten zakres tematyczny obejmuje szerok¹ skalê zagadnieñ, poczynaj¹c od wp³ywu na œrodowisko ha³asu zwi¹zanego z æwiczeniami si³ powietrznych, przez ochro-nê ludnoœci cywilnej przed rozlewem toksycznych sub-stancji z transportów wojskowych, po transgraniczne problemy œrodowiskowe, powodowane przez wojskowe instalacje i dzia³ania. Szczególnie wa¿nym wynikiem wspólnych dzia³añ jest opracowanie podrêcznika przedsta-wiaj¹cego zasady postêpowania w sprawach œrodowiska, przygotowanego specjalnie dla sektora obronnego. Promo-cja podrêcznika Handbook on Environmental Guidelines
for the Military Sector odby³a siê w Warszawie w 1998 r. i
sta³a siê inspiracj¹ do opracowania podobnych poradników oraz adaptacji t³umaczeñ dla poszczególnych krajów (Guidelines..., 1999).
2. Kontrola zanieczyszczeñ. Ten wa¿ny temat obejmu-je takie zagadnienia, jak porównanie sposobów okreœlania rozprzestrzeniania siê transgranicznych zanieczyszczeñ powietrza oraz technik modelowania przydatnych w oce-nie wp³ywu zaoce-nieczyszczeñ na poszczególne regiony. Du¿e znaczenie przywi¹zuje siê te¿ w pracach CCMS do studium poœwiêconego zanieczyszczeniom powietrza w pomieszczeniach w obrêbie ró¿nych obiektów prze-mys³owych i mieszkalnych, a tak¿e prac zwi¹zanych z kontrol¹ zanieczyszczeñ gleb oraz wód powierzchniowych i morskich.
3. Zdrowie i ocena ryzyka zwi¹zanego z technolo-giami przemys³owymi. Jedn¹ z zasad zrównowa¿onego rozwoju jest te¿ zapewnienie najlepszych warunków zdro-wotnych œrodowiska i ograniczanie pochodz¹cych z dzia-³alnoœci przemys³owej i rolniczej zagro¿eñ dla ¿ycia i zdro-wia. Przyk³adowym projektem w tym zakresie mo¿e byæ studium pilotowe, zaproponowane i prowadzone wspól-nie przez W³ochy i USA, na temat zaawansowanych me-tod oceny ryzyka powstania chorób nowotworowych. Do tego obszaru zainteresowania nale¿¹ przede wszystkim
problemy zwi¹zane z promieniowaniem radioaktywnym, m.in. w zwi¹zku z w wypadkiem elektrowni j¹drowej w Czarnobylu i wzrostem zachorowañ na raka tarczycy wœród dzieci. Zastosowane tu (oparte na danych biologicznych) metody modelowania mog¹ byæ przydatne w procedurach okreœlania poziomu ryzyka zdrowotnego i innych eko-logicznych skutków, tak¿e przy rozprzestrzenianiu siê innych specyficznych substancji pochodzenia przemys³owego. Równie wa¿ny, zwi¹zany z tym aspekt zdrowotny poru-sza³o studium poœwiêcone medycznym uwarunkowaniom przygotowania akcji szybkiego reagowania na potencjaln¹ klêskê ekologiczn¹, wywo³an¹ katastrof¹ chemiczn¹.
4. Jakoœæ ¿ycia w kontekœcie planowania dzia³añ w œrodowisku. Ten ostatni temat jest szczególnie intere-suj¹cy, podkreœla bowiem zaanga¿owanie CCMS w spo³eczny wymiar zagadnieñ œrodowiskowych. Wchodz¹ tu w grê takie zagadnienia, jak np. rozpowszechnianie i motywacje do wprowadzania na szersz¹ skalê czystszych technologii i procesów produkcji czy wymiana doœwiad-czeñ na temat technologii ochrony i zarz¹dzania zasobami kultury. Do zagadnieñ tych niew¹tpliwie nale¿¹ te¿ proce-dury prawne i okreœlanie metodologii wprowadzania ocen oddzia³ywania na œrodowisko i dokonywania urzêdowej kontroli œrodowiska. Studium to, prowadzone przez Belgiê i oparte na wieloletnim doœwiadczeniu krajów natowskich (zw³aszcza w dziedzinie inwestycji w sektorze obronnym), pozwoli³o na porównanie ró¿nych praktyk dokonywania ocen i przyczyni³o siê w wielu krajach do udoskonalenia procesu legislacyjnego (Methodology..., 1998).
Projektem o charakterze regionalnym, ale z wnioskami, które bêdzie mo¿na zastosowaæ tak¿e w innych rejonach, jest rozpoczêty w 1998 r. z inicjatywy Turcji przegl¹d pod k¹tem zasad zrównowa¿onego rozwoju wszelkich dzia³añ dotycz¹cych œrodowiska w rejonie Morza Kaspijskiego. Celem tego projektu jest zorganizowanie regionalnej wspó³pracy rozwijaj¹cej wspólny monitoring œrodowiska i zastosowanie metod modelowania w celu okreœlenia ewen-tualnych niekorzystnych zmian. Szczególnie cenne w tym projekcie, jak i w innych studiach komitetu, jest sugerowa-nie strategii rozwoju regionu najbardziej optymalnych pod k¹tem jakoœci œrodowiska i zapewnienia jakoœci ¿ycia zró¿nicowanym spo³ecznoœciom. Równoczeœnie projekt pozwala na zidentyfikowanie i zintegrowanie, czêsto roz-proszonych, naukowych i praktycznych dzia³añ ró¿nych instytucji oraz pomaga w ustalaniu d³ugookresowych stra-tegii badawczych. Praktyczny wymiar ma równie¿ studium zapocz¹tkowane przez Turcjê, poœwiêcone rozwijaniu matematycznych modeli, które mog¹ znaleŸæ zastosowa-nie w podejmowaniu przez lokalnych polityków decyzji dotycz¹cych wszelkich ingerencji w zale¿noœci pomiêdzy wodami morskimi a wodami lagun.
Czyste produkty i czyste technologie to bardzo wa¿ny aspekt dzia³añ w kierunku rozwoju zrównowa¿onego. Tym zagadnieniom szczególnie du¿o uwagi poœwiêcaj¹ studia zapocz¹tkowane z inicjatywy USA. Stosowanie czystych produktów, powstaj¹cych w wyniku czystych procesów, jest celem, do którego powinny d¹¿yæ wszystkie kraje, wiêc przekazywanie doœwiadczeñ pañstw bardziej rozwi-niêtych krajom dopiero modernizuj¹cym swój przemys³ ma wielkie znaczenie. Skupiono siê tu na trzech podstawo-wych drogach do osi¹gania czystych produktów. S¹ to narzê-dzia produkcji (np. wiêksza ich komputeryzacja), technologie stosunkowo proste do zastosowania w ró¿nych rodzajach produkcji (np. technologie oddzielania substancji zanie-czyszczaj¹cych) oraz skoncentrowanie siê na
najpow-szechniejszych ga³êziach produkcji (przemys³ tekstylny, papierniczy czy sektor energetyczny).
Zaawansowane technologie s¹ gwarantem zatrzymania niekorzystnych zmian œrodowiska i budowania podstaw dalszego rozwoju zrównowa¿onego. Przedtem jednak trze-ba dokonaæ „rozrachunku z przesz³oœci¹”, czyli doprowa-dziæ do rekultywacji terenów ju¿ ska¿onych.
Studium pilotowe, prowadzone wspólnie przez Niemcy i Holandiê, skierowane jest na ewaluacjê metod oczyszczania zanieczyszczonych gleb i wód podziemnych. Jego celem jest krytyczny przegl¹d i dokonanie weryfikacji stosowanych w ró¿nych krajach technologii, zastosowanie systemów informatycznych do wymiany informacji oraz inspirowanie innowacyjnego myœlenia w zakresie przy-wracania normom ska¿onych gleb i wód podziemnych.
Udzia³ Polski w pracach CCMS
Druga po³owa lat 90. XX w. to w pracach NATO kolej-ny okres przygotowawczy, który poprzedza³ przyjêcie nowych cz³onków: Polski, Wêgier i Czech. W 1997 r. na szczycie pañstw NATO w Portugalii Radê Wspó³pracy (NACC) zast¹pi³ nowy mechanizm wspó³pracy, jakim by³a powo³ana Euroatlantycka Rada Partnerstwa (EAPC), w sk³ad której wesz³y wszystkie kraje traktatu i kraje part-nerskie oraz kraje przewidziane w procesie poszerzenia. Polska uczestniczy w pracach komitetu od 1993 r., bior¹c udzia³ we wszystkich spotkaniach plenarnych, najpierw jako pañstwo wspó³pracuj¹ce z NATO a po 1999 r. jako cz³onek NATO. Ministerstwo Spraw Zagranicznych powierzy³o koordynacjê narodow¹ tej wspó³pracy Mini-sterstwu Œrodowiska. Polska w latach 1993–1999 uczestni-czy³a w wiêkszoœci studiów pilotowych CCMS, w szcze-gólnoœci w tych studiach, które dotyczy³y zagadnieñ zwi¹zanych z dzia³alnoœci¹ wojskow¹. Bardzo istotna ze wzglêdu na stan œrodowiska odziedziczony po wyjœciu z Polski wojsk radzieckich by³a wymiana doœwiadczeñ w dziedzinie zagospodarowania by³ych terenów wojsko-wych. Innym wa¿nym tematem, w którym przedstawiciele Polski uczestniczyli szczególnie aktywnie, by³a wymiana doœwiadczeñ dotycz¹cych zarz¹dzania œrodowiskowego w wojsku oraz relacji zachodz¹cych pomiêdzy œrodowiskiem a bezpieczeñstwem miêdzynarodowym (Analysis..., 1989). Polska zorganizowa³a te¿ w ramach CCMS kilka war-sztatów, seminariów i konferencji, np. sympozjum miêdzy-narodowe nt. Environmental Contamination in Central &
Eastern Europe: Identifing Innovative Solutions to Envi-ronmental Problems (Warszawa, 1996), miêdzynarodow¹
konferencjê naukow¹ Partnership for Environmental
Pro-tection — Environmental Engineering Related to Naval Warfare Activities (Jurata, 1996) i warsztaty Environment and Security (Dêbe, 1998). W 1999 r. Polska, ju¿ jako
pe³noprawny cz³onek sojuszu, goœci³a posiedzenie plenar-ne CCMS, które odby³o siê w Krakowie. Po zakoñczeniu obrad nast¹pi³a tak¿e prezentacja wojewódzkiego systemu monitoringu œrodowiska. By³o to pierwsze i jak do tej pory jedyne posiedzenie wyjazdowe w nowym kraju cz³onkow-skim. Udzia³ w pracach CCMS zosta³ w Polsce wykorzy-stany w szczególnoœci:
przy rozwi¹zywaniu problemów finansowych,
orga-nizacyjnych i technicznych oczyszczania i zagospodaro-wania by³ych obiektów wojskowych,
w pracach nad doskonaleniem systemu zarz¹dzania
œrodowiskiem w resorcie obrony narodowej,
w pracach nad rozwojem pañstwowego monitoringu
œrodowiska,
przy doskonaleniu systemu zarz¹dzania odpadami
niebezpiecznymi i do rozwi¹zywania zwi¹zanych z tym problemów prawnych, technicznych, zdrowotnych i spo³ecz-nych,
przy monitoringu dop³ywu zanieczyszczeñ do
Mo-rza Ba³tyckiego i monitoringu strefy brzegowej MoMo-rza Ba³tyckiego oraz do modeli rozprzestrzeniania siê zanie-czyszczeñ w ekosystemach morskich i geograficznych sys-temów informacyjnych dla strefy brzegowej,
do wzmacniania dialogu pomiêdzy sektorem
obron-nym a sektorem ochrony œrodowiska,
przy programowaniu i realizacji edukacji
ekologicz-nej w wojsku.
Dziêki uczestnictwu w pracach CCMS Polska uzyska³a wiele wa¿nych informacji dotycz¹cych zagro¿eñ ekolo-gicznych, powodowanych przez dzia³alnoœæ wojskow¹, oraz sposobów ich eliminowania lub ograniczania. Szcze-gólnie wa¿ne okaza³y siê uzyskane informacje o technolo-giach oczyszczania poszczególnych elementów œrodowis-ka. Udzia³ w pracach CCMS jest równie¿ okazj¹ do nawi¹zania trwa³ych kontaktów zawodowych pomiêdzy polskimi ekspertami a uczestnikami z innych krajów.
Pierwsze studium pilotowe prowadzone przez Polskê Od 1998 r. polsk¹ „specjalnoœci¹“ zaczê³y siê stawaæ zagadnienia zwi¹zane z edukacj¹ ekologiczn¹ i przygoto-wywaniem materia³ów dydaktycznych, s³u¿¹cych wdra-¿aniu regu³ przestrzegania norm ochrony œrodowiska w sektorze wojskowym. W czerwcu 1998 r. w Warszawie odby³y siê wspó³organizowane przez Szwecjê i USA warsz-taty NATO, poœwiêcone wdra¿aniu postanowieñ dokumentu
Environmental Guidelines for the Military Sector
(Guideli-nes, 1999), daj¹cego krajom traktatu i krajom partnerskim podstawy przygotowania norm postêpowania w sprawach œrodowiska w obiektach i dzia³aniach wojskowych. Sku-tecznoœæ przestrzegania tych norm bêdzie jednak zale¿eæ od stanu œwiadomoœci i wiedzy œrodowiskowej zarówno kadr dowodz¹cych, jak i szeregowych ¿o³nierzy. Dziœ ju¿ nie ulega w¹tpliwoœci, tak¿e i w krêgach wojskowych, ¿e inwestowanie w edukacjê ekologiczn¹ jest najefektyw-niejsz¹ form¹ ochrony œrodowiska i ¿e kszta³towanie odpo-wiednich postaw, zachowañ i œwiadomoœci ekologicznej wœród ¿o³nierzy jest bardzo wa¿ne. ¯o³nierze s³u¿by zawo-dowej i ¿o³nierze poborowi stanowi¹ du¿¹ grupê spo³eczn¹, a dla wielu m³odych mê¿czyzn pobyt w wojsku jest ostatnim, lecz bardzo istotnym etapem edukacji. Wzor-ce zachowañ i postawy odpowiednio ukszta³towane w pro-cesie edukacyjnym nie tylko przyczyniaj¹ siê do ochrony i troski o œrodowisko podczas pe³nienia s³u¿by wojskowej, ale równie¿ przenoszone s¹ do ¿ycia cywilnego. Presti¿, jakim cieszy siê w spo³eczeñstwie kadra wojskowa, mo¿e byæ wykorzystywany w kszta³towaniu spo³ecznie uznane-go wzoru, traktuj¹ceuznane-go sprawy œrodowiska z najwy¿sz¹ powag¹ i dba³oœci¹.
W latach 1998–2001 autorka niniejszego opracowania, pe³ni¹c funkcjê narodowego przedstawiciela w CCMS, mia³a okazjê poznaæ stanowisko przedstawicieli wielu kra-jów NATO i krakra-jów partnerskich, dotycz¹ce wagi pro-blemów edukacji. Stworzy³o to mo¿liwoœæ zaproponowania
nowego studium pilotowego, poœwiêconego kszta³towaniu œwiadomoœci ekologicznej w wojsku i poprzez wojsko. Komitet na plenarnym posiedzeniu w 2001 r. zaakceptowa³ przygotowan¹ w Uniwersyteckim Centrum Badañ nad Œrodowiskiem Przyrodniczym UW oraz w Biurze Edukacji i Komunikacji Spo³ecznej Ministerstwa Œrodowiska pro-pozycjê studium pilotowego Formy edukacji ekologicznej
w si³ach zbrojnych i ich wp³yw na tworzenie postaw pro-ekologicznych (Forms of Environmental Education in the Armed Forces and their Impact on Creation of Pro-environ-mental Attitudes), mianuj¹c dr Annê Kalinowsk¹
dyrek-torem studium, a Centrum Badañ nad Œrodowiskiem UW uznaj¹c za instytucjê prowadz¹c¹ ten miêdzynarodowy projekt. Jest to pierwsze studium pilotowe, prowadzone przez Polskê i zarazem jedyne studium CCMS zapropono-wane przez nowy kraj cz³onkowski. Obecnie uczestniczy w nim 14 krajów natowskich oraz 3 kraje partnerskie. Stu-dium ma za zadanie przeprowadzenie krytycznej analizy porównawczej stosowanych metod i materia³ów dydak-tycznych oraz opracowanie wspólnych standardów eduka-cyjnych i metod ewaluacji wyników. Prowadzony te¿ bêdzie monitoring wdra¿ania tych zaleceñ dokumentu natowskiego, zawieraj¹cego przyjête standardy postêpo-wania w sprawach œrodowiskowych (standard agrement) STANAG 7141, które dotycz¹ edukacji ekologicznej. W dokumencie tym, który po oficjalnym og³oszeniu jesie-ni¹ 2002 r. powinien byæ zaakceptowany przez si³y zbrojne wszystkich krajów sojuszu, poœwiêcono edukacji osobny, znaczny rozdzia³.
Wy³oni³a siê te¿ specjalna grupa studium, która ma przeprowadziæ badania porównawcze œwiadomoœci ekolo-gicznej kadry i ¿o³nierzy s³u¿by zasadniczej. Podczas pierwszych warsztatów, które odby³y siê w Warszawie, wykazano zarówno zró¿nicowane podejœcie metodyczne, jak i formy stosowanych materia³ów (Analysis..., 1989; Batorczak, 2000; Kalinowska, 2001). Dalsze prace stu-dium nastawione s¹ tak¿e na przygotowanie wspólnych, uniwersalnych materia³ów dydaktycznych jako wsparcie we wdra¿aniu STANAGU. Sytuacja miêdzynarodowa po wydarzeniach z 11.09.2001 r. spowodowa³a, ¿e nowym groŸnym wyzwaniem XXI w. sta³y siê ró¿ne formy terro-ryzmu, tak¿e te zwi¹zane z zagro¿eniami œrodowiska. Mog¹ to byæ zagro¿enia bezpoœrednie, np. terroryzm chemiczny czy biologiczny, lub poœrednie, np. w sytuacji dostania siê do œrodowiska substancji toksycznych w wyniku zniszcze-nia ró¿nych budowli czy urz¹dzeñ technicznych. Jak ka¿de zagro¿enie œrodowiska wymaga to tak¿e stosowania zapo-biegawczych metod spo³ecznych, do których nale¿y te¿ edukacja. Edukacja œrodowiskowa z punktu widzenia zagro¿eñ terrorystycznych powinna obejmowaæ m.in. cha-rakterystykê Ÿróde³ zagro¿eñ (substancje i instalacje nie-bezpieczne dla œrodowiska), drogi rozprzestrzeniania siê ska¿eñ w ekosystemach czy proste metody monitoringu niespodziewanych zmian w œrodowisku. Zagadnienia te mo-g¹ byæ przedmiotem materia³ów edukacyjnych oraz adaptacji i rozszerzenia pod tym k¹tem ju¿ istniej¹cych narzêdzi edukacyjnych. Zgromadzenie plenarne CCMS zaakcepto-wa³o rozszerzenie zakresu studium o tê tematykê. Sposoby praktycznej realizacji zaproponowanego tematu i dyskusja nad najpe³niejsz¹ definicj¹ pojêcia terroryzmu œrodowi-skowego zostan¹ przedstawione w materia³ach przygoto-wywanych jako rezultat zorganizowanych przez Uniwer-syteckie Centrum Badañ nad Œrodowiskiem UW i Wêgiersk¹ Akademiê Obrony Narodowej warsztatów, które w ramach
studium odby³y siê w Budapeszcie w maju 2002 r. Zakoñ-czenie projektu i raport koñcowy oraz wspólne modelowe materia³y edukacyjne przewidywane s¹ w koñcu 2004 r.
Przedstawiony przegl¹d dzia³añ Komitetu do spraw Wyzwañ Wspó³czesnego Spo³eczeñstwa wydaje siê dobit-nie potwierdzaæ zrozumiedobit-nie problemu i poszukiwadobit-nie pod patronatem najpowa¿niejszego na œwiecie paktu militarne-go najlepszych mo¿liwoœci w celu realizacji szerokiemilitarne-go wachlarza zasad zrównowa¿onego rozwoju. W doktrynie NATO zosta³ uwzglêdniony i doceniony fakt, ¿e zapewnie-nie bezpieczeñstwa œrodowiskowego jest jednym z istot-nych gwarantów pokoju w skali globalnej, a tym samym gwarantem unikniêcia najwiêkszego niebezpieczeñstwa, które (tak¿e i dla stanu œrodowiska) stwarzaj¹ dzia³ania zbrojne (NATO Science..., 2001).
Literatura
Analysis of Knowledge and Attitudes and Behaviour Towards Environ-mental Problems, 1989 — Volume One. Presentation and Synthesis of the Study. Final Report, No 184.
BATORCZAK A. 2000 — Studium pilotowe NATO. Wyd. UW, 1: 23–25. Environment and Security in an International Context, 1999 — NATO /CCMS Rep., No. 232, Bruxelles, Bonn, Washington.
Guidelines for the hosted Armed Forces, 1999 — Ministry of Environ-ment, Warsaw.
KALINOWSKA A. (red.) 2001 — Forms of Environmental Education in the Armed Forces and their Impact on Creation of Pro-environmen-tal Attitudes. Presentation from NATO CCMS Pilot Study Inaugurating Meeting held on 10–13 September 2001 at Warsaw University, Warsaw. Methodology, Focalisation, Evaluation and Scope of Environmental Impact Assessment, 1998 — Third Report. Evaluation of Public Parti-cipation in EIA. NATO/CCMS, Rep. No. 207.
NATO Science and Society Newsletter, 2001 — No. 55, Brussells.
Eksploatacja z³o¿a kruszywa naturalnego w Sobolewie k. Suwa³k
na tle uwarunkowañ œrodowiskowych
Zygmunt Glazer*, Anna Srokowska-Okoñska*
Exploitation of the natural aggregate resources in Sobolewo near Suwa³ki and its environmental conditions. Prz. Geol.,
50: 949–952.
S u m m a r y . The paper evaluates the location of a natural aggregate mine in Sobolewo near Suwa³ki, taking into account the local environmental conditions, by assessing the environmental impact of 27 years of the mine operation. Events prior the exploitation began are reminded, as an evidence of public protest against locating environmentally hazardous enterprises in areas of high natural values. The paper presents a brief piece of history of environmental research in the academic and educational units of the Faculty of Geology, Warsaw University, and also indicates environmental hazards resulting from human activity.
Keywords: natural aggregate resources, mine, exploitation, hydrological regime, environmental impact
Na Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, zarówno w nale¿¹cym do Katedry Geologii In¿ynierskiej Zak³adzie Badania Pod³o¿a Budowlanego, w którym roz-poczêto dzia³alnoœæ dydaktyczn¹ i naukow¹ w 1953 r., jak i w Katedrze Ochrony Œrodowiska i Zasobów Naturalnych, w której rozpoczêto dzia³alnoœæ w 1972 r., du¿y nacisk by³ zwracany na problemy œrodowiskowe, tak w nauczaniu, jak i przy wykonywaniu wszelkiego rodzaju opracowañ, projektów i ekspertyz. Szczególna uwaga by³a zwracana na to, aby wywo³ywane dzia³alnoœci¹ inwestycyjn¹ zmiany w œrodowisku by³y mo¿liwie jak najmniejsze i nie powodo-wa³y d³ugotrpowodo-wa³ych i szkodliwych skutków. W rzeczywi-stoœci zmiany s¹ nie do unikniêcia, a g³oszenie zasady ochrony œrodowiska stanowi w³aœciwie operowanie nie-okreœlonym pojêciem. Istniej¹cy w danej chwili stan œro-dowiska nie mo¿e byæ zachowany, podlega on bowiem sta³ym zmianom pod wp³ywem czynników przyrodni-czych. Dlatego te¿ s³uszne jest rozwijanie wiedzy o œrodo-wisku i analizowanie skutków, jakie s¹ powodowane dzia³aniem czynników przyrodniczych, w tym geologicz-nych, a nie g³oszenie, nawet wa¿geologicz-nych, hase³ o ochronie. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje przy tym dzia³alnoœæ
cz³owie-ka, która wywo³uje obecnie nawet groŸniejsze zmiany ni¿ inne wystêpuj¹ce czynniki przyrodnicze.
Homo sapiens, bêd¹cy jednym z kilku milionów
gatun-ków ¿yj¹cych na Ziemi, istnieje wprawdzie dopiero od kil-kuset tysiêcy lat, jednak pocz¹tkowo liczebnoœæ jego nie wzrasta³a zbytnio, co te¿ nie zak³óca³o przebiegu procesów przyrodniczych. Gdyby ludzkoœæ liczy³a 10–15 milionów, mog³aby spokojnie prowadziæ ró¿norodn¹ dzia³alnoœæ, nie troszcz¹c o jej skutki ani te¿ wystêpuj¹ce zanieczyszcze-nia. Oceany poch³ania³yby o³ów, rtêæ i ró¿norodne œcieki, nawet przy stosowaniu najbardziej prymitywnych technolo-gii. Nast¹pi³ jednak ogromny wzrost populacji. W epoce kamienia ³upanego liczbê ludnoœci oceniamy na 1 mln. W ostatnim okresie miêdzylodowcowym, dziêki licznym osi¹gniêciom, nast¹pi³ sta³y, gwa³towny wzrost populacji. Pierwszy miliard osi¹gnê³a liczba ludnoœci oko³o 1850 r. Drugi miliard pojawi³ siê ju¿ oko³o 1930 roku, trzeci — w 1960 r., czwarty — w 1975 r. Ten rytm wzrostu liczby ludnoœci ulega³ przyspieszeniu, obecnie osi¹gnêliœmy ju¿ liczebnoœæ szeœciu miliardów. Ekspansja z tak¹ szyb-koœci¹ nie mo¿e trwaæ nieskoñczenie d³ugo, ju¿ przecie¿ teraz natrafiamy na problemy zaburzeñ równowagi w naturze. Pewna nadzieja istnieje w demograficznych pro-cesach samoregulacji, w zale¿noœci od warunków i pojemnoœci œrodowiska. Stwierdzone to ju¿ by³o w przy-padku niektórych gatunków zwierz¹t, obecnie zauwa¿ono te¿ tê tendencjê u gatunku Homo sapiens. Ostatnie progno-zy przewiduj¹ ustabilizowanie wzrostu liczby ludnoœci ju¿ w pierwszym stuleciu trzeciego tysi¹clecia, a nawet pewne *Instytut Hydrogeologii i Geologii In¿ynierskiej,Wydzia³
Geo- logii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa
**Katedra Ochrony Œrodowiska i Zasobów Natural-nych, Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa
