O osadach santońskich na obszarze basenu północnosudeckiego

O osadach santoñskich na obszarze basenu pó³nocnosudeckiego

Jerzy Milewicz*

basenu pó³nocnosudeckiego w rejonie Parowej, Boles³awca i Lwówka (ryc. 1), których znaczn¹ czêœæ stanowi¹ osady del-towe. Pod³o¿em tych osadów s¹ morskie piaskowce i margle koniackie oraz morskie mu³owce najni¿szego santonu. Wiek wcze-snokoniacki piaskowców i margli potwier-dzaj¹ znalezione w nich inoceramy: I. kleini Müller, I. koeneni Müller i I. involu-tus Sowerby (Milewicz, 1973). Natomiast w mu³owcach stwierdzono dolnosantoñskie inoceramy: I. undulatoplicatus Heine, I. cordiformis Goldfuss, I. lobatus Münster i I. fascicu-latus Heine (Milewicz, 1966; Mitura i in., 1969).

Od wczesnego po najwy¿szy koniak nastêpowa³a regre-sja, w wyniku której morze dolnosantoñskie cofnê³o siê do pó³nocnej i zachodniej czêœci badanego obszaru, ograniczo-nego od po³udnia l¹dem (ryc. 1). Natomiast w SE czêœci tego obszaru utworzy³y siê w najni¿szych partiach santonu osady bagienne (ryc. 2). S¹ to ciemnoszare do czarnych i³owce, podrzêdnie mu³owce, podobne do osadów opisanych przez Reinecka i Singha (1980) jako poorly swamp deposits. Mi¹¿szoœæ ich jest bardzo zmienna, gdy¿ erozja wywo³ana ruchami subhercyñskimi zniszczy³a znaczn¹ czêœæ tych osa-dów, pozostawiaj¹c od 75 m (O³drzychów) do 0,5 m (Paro-wa). Sp¹gowa czêœæ i³owców, osadzona w pó³nocnej czêœci obszaru w warunkach utleniaj¹cych (Flores, 1981) ma mi¹¿szoœæ od 0,5 m (Warta Boles³awiecka) do

4,5 m (Kliczków).

Wraz z o¿ywieniem erozji, rzeki sp³ywaj¹ce z l¹du na pó³noc i zachód, nios³y obfity materia³. Materia³ ten by³ roznoszony po obszarze ujœcio-wym przewa¿nie za poœrednictwem kana³ów rozprowadzaj¹cych. Jedna z tych rzek maj¹ca swoje ujœcie na pó³noc od dzisiejszego Lwówka, osadza³a rozdrobniony materia³ w formie wachlarzowatej delty tworz¹c równiê deltow¹ rozszerzaj¹c¹ siê w miarê nap³ywu materia³u w kierunku pó³nocno-zachodnim (ryc. 1). W sk³ad tego materia³u wchodzi³y: piaski, mu³y i i³y a podrzêdnie wêgle. Materia³ znoszony staje siê drobniejszy ku stropowi. W partiach sp¹gowych udzia³ piaskowców przekracza³ 90%, w górê zmniejsza³ siê on przez 72% (otwór NJ-1) do 60% w warstwach wy¿szych.

We wspomnianych osadach równi, w ich wschodniej czêœci, odwiercono dwa otwory: Nowe Jaroszowice 1 (NJ-1) (Maæków, Przys³up, 1983) i G-23 (Engel i in., 1978). W otworze NJ-1 nawiercono 555 m osadów santoñskich nie osi¹gaj¹c ich sp¹gu, natomiast w drugim otwo-rze G-23, osady te potwo-rzewiercono na 575 m. Poniewa¿ te osady rozwija³y siê w wyniku osia-dania pod³o¿a w stronê pó³nocno-zachodni¹ po okolice Zebrzydowej, wiêc ich mi¹¿szoœæ zwiê-kszy³a siê do ok. 700 m.

Natomiast w odmorskich partiach równi del-towej utworzy³y siê osady zatokowe (ryc. 2). S¹ to

przewa¿nie ciemnoszare i czarne i³owce i mu³owce. W zachodnim otworze N-14 (Bossowski i in., 1976) stanowi¹ one 58% tych osadów, w otworze Z-4 (Kochanowska, 1994) — 81% a w otworze wschodnim Os-2 (Makowska, 1959) — 72%. Podobne osady opisali: Elliott (1974) oraz Reineck i Singh (1980) jako interdistributary bays. Wœród wspomnia-nych i³owców i mu³owców stwierdzono cienkie wk³adki ¿ó³tych syderytów a tak¿e ma³¿e i œlimaki. Stwierdzona fauna jest heterohalinowa, czêœciowo endemiczna. Powsta³a ona w warunkach brakicznych w przybrze¿nych partiach opisywa-nego zbiornika (Milewicz, 1970). Otwornice w tych osadach s¹ nieliczne i czêsto przewa¿a w ich sk³adzie jeden gatunek. Np. w okolicy Boles³awca forma Verneuillinoides borealis Tappan stanowi 94% ca³ego zespo³u (Alexandrowicz, 1971).

Opisane osady zatokowe utworzy³y soczewê zazê-biaj¹c¹ siê we wschodnich, odl¹dowych partiach z przewa-¿nie piaszczystymi osadami równi deltowej (ryc. 2). Natomiast jej powierzchnia jest zerodowana a stopieñ ero-zji zwiêksza siê ku zachodowi. Maksymalna, zachowana mi¹¿szoœæ tej soczewy osi¹ga 550 m w okolicy otworu Z-4. Na zerodowanej powierzchni osadów zatokowych osa-dzi³y siê utwory klastyczne, bêd¹ce efektem progradacji delty. Tworz¹ one m³odsz¹ czêœæ równi deltowej, oddzie-lon¹ od partii starszych powierzchni¹ erozyjn¹ (ryc. 2). Utwory te s¹ z³o¿one z piaskowców, mu³owców i i³owców, wœród których piaskowce zwiêkszaj¹ ku zachodowi pro-centow¹ zawartoœæ od 28% w otworze Z-4 do 86% w

otwo-693

Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 8, 2006

*53-206 Wroc³aw, ul. Pilnikarska 34

Przewóz Wêgliniec IG-1 Parowa Wêgliniec Pieñsk Kliczków Tomis³aw Jaroszowice Nowe O³drzychów Czerna 10/86 N-14 Z-4 Os-2 NJ-1 G-23_G-14 G-4 Warta Bol. BOLES£AWIEC Kraszowice ¯eliszów LWÓWEK 2 4 6 8 10km 0

miejscowoœci otwory wiertnicze

przypuszczalny, pó³nocny zasiêg santoñskich osadów deltowych

g³ówny przekrój geologiczny

10/86 G-4

Zebrzydowa

przypuszczalny, pó³nocny brzeg l¹du œrodkowoeuropejskiego

WARSZAWA

g³ówny kierunek transportu osadów

Ryc. 1. Czêœæ kredowa depresji pó³nocnosudeckiej miêdzy Lwówkiem,

Boles³awcem i Wêgliñcem

numer otworu kenozoik

santon koniak

otwory wiertnicze zakoñczone w santoñskich osadach deltowych otwory wiertnicze przewiercaj¹ce santoñskie osady deltowe m³odsze osady równi deltowej

osady otwartych zatok osady równi deltowej osady bagienne W 10/86 N-14 Z-4 Os-2 OB-18 NJ-1 G-23 G-14 G-4 0 5km E m n.p.m. 200 100 0 -100 -200 -300 -400 -500 -600 K4 santon K3 CZ K3 K4 K3 CZ N-14

rze N-14. Podobnie mi¹¿szoœæ m³odszych osadów równi deltowej wzrasta w kierunku zachodnim. Osady te poja-wiaj¹ siê na wschód od Kraszowic, w otworze Os-2 zacho-wana ich mi¹¿szoœæ osi¹ga 61 m, w otworze Z-4 — 215 m a w otworze N-14 — 240 m. Jest to wynik póŸniejszej, nie-równej erozji tych osadów, która spowodowa³a powstanie mniej wiêcej równej, górnej ich powierzchni.

Osady santoñskie opisywanego obszaru dziel¹ siê na: osady bagienne mi¹¿sze do 75 m, osady równi deltowej osadzone w postaci kolejnych nasypów od SE ku NW o ³¹cznej mi¹¿szoœci ok. 700 m, osady zatok mi¹¿sze ok. 550 m i m³odsze osady równi deltowej mi¹¿sze ok. 250 m. £¹czna mi¹¿szoœæ przewa¿nie deltowych osadów santoñ-skich wynosi wiêc ok. 1500 m. Jest ona spowodowana sub-sydencj¹ pod³o¿a i zwiêkszon¹ akumulacj¹. Podobne osa-dy deltowe opisa³ Smith (1975).

Dolnosantoñskie osady przewa¿nie deltowe siêgaj¹ w zwartej masie ku zachodowi po okolice Pieñska, Wêgliñca i Parowej (ryc. 1).

Na zachód od tych miejscowoœci a¿ po rejon na zachód od Nysy £u¿yckiej wystêpuj¹ one tylko w postaci jêzyków na i w obrêbie mu³owców p³ytkiego szelfu. W mu³owcach tych wystêpuje fauna inoceramów, która pozwala ustaliæ wiek tych ska³ na dolny santon (Milewicz, 1965; Mitura i in., 1969). Podobnie Krutzsch ([W:] Musstow, 1968) na podstawie ozna-czeñ py³ków roœlinnych uzna³ górne partie osadów kredo-wych wystêpuj¹ce na zachód od Nysy £u¿yckiej za œrodkowosantoñskie (w podziale trójcz³onowym). W podzia-le dwucz³onowym s¹ one dolnosantoñskie. Dolnosantoñskie s¹ tak¿e osady deltowe rejonu Lwówka–Boles³awca (Krutzsch, 1966; Bobrowska, 1968). Tak wiêc fauna i flora potwierdzaj¹ dolnosantoñski wiek osadów przewa¿nie delto-wych z basenu pó³nocnosudeckiego.

Literatura

ALEXANDROWICZ S. W. 1971 — Stratygrafia i mikrofauna górne-go cenomanu niecki pó³nocnosudeckiej. Rocz. Pol. Tow. Geol., 41: 321–334.

BOBROWSKA J. 1968 — Santon przekroju geologicznego Krystyna– Boles³awiec w œwietle badañ palynologicznych. CAG Pañstw. Inst. Geol. BOSSOWSKI A., KOSSOWSKA J., KURAL K. & ¯O£NIERZ J. 1976 — Poszukiwanie rud miedzi w rejonie niecki pó³nocnosudeckiej. Dokumentacja wynikowa otworów: N-14, N-26 i N-19. Arch. Pañstw. Inst. Geol. Wroc³aw.

ELLIOTT T. 1974 – Interdistributary bay sequences and their genesis. Sedimentology, 21: 611–622.

ENGEL W., DROZDOWSKI S. & FALECKI W. 1978 — Dokumenta-cja geologiczna z³o¿a rud miedzi „Wartowice” w kat. C2. Arch. Przeds.

Geol. Wroc³aw.

FLORES R. M. 1981 — Coal deposition in fluvial paleoenvironments in Paleocene Tongue River Member of the Fort Union Formation, Powder River Area, Powder River Bassin, Wyoming and Montana, Spec. Publs. Econ. Paleont. Miner., 31: 169–190

KOCHANOWSKA J. 1994 — Karta otworu wiertniczego Zebrzydowa 4. Arch. Przeds. Geol. Wroc³aw.

KRUTZSCH W. 1966 — Die sporenstratigraphische Gliederung der Oberkreide in nördlichen Mitteleuropa. Abh. Zentr. Geol. Inst., Heft 8. Berlin.

MAÆKÓW A. & PRZYS£UP S. 1983 — Karta otworu wiertniczego Nowe Jaroszowice 1. Arch. Przeds. Geol. Wroc³aw.

MAKOWSKA J. 1959 — Karta otworu wiertniczego Osiecznica 2. CAG Pañstw. Inst. Geol.

MILEWICZ J. 1966 — Kreda z g³êbokiego otworu Wêgliniec IG-1. Kwart. Geol., 10: 1144–1146.

MILEWICZ J. 1970 — Kreda rowu jerzmanickiego. Biul. Inst. Geol., 239: 37–61.

MILEWICZ J. 1971 — Kreda pó³nocnosudecka a wschodniobranden-burska. Kwart. Geol., 15: 122–135.

MILEWICZ J. 1973 — Kreda — Sudety — niecka pó³nocnosudecka [W:] Budowa geologiczna Polski, t. I. Stratygrafia: 619–628. MILEWICZ J. 1997 — Górna kreda depresji pó³nocnosudeckiej. Pr. Geol.-Miner., 61: 1–58.

MITURA F., CIEŒLIÑSKI S. & MILEWICZ J. 1969 — Inoceramy gór-nokredowe z niecki pólnocnosudeckiej. Biul. Inst. Geol., 217: 169–177. MUSSTOW R. 1968 — Beitrag zur Stratigraphie und Paläogeographie der Oberkreide und des Albs in Ostbrandenburg und der östlichen Niederlausitz. Geologie, Beiheft 61.

REINECK H. E. & SINGH I. B. 1980 — Depositional sedimentary environments. Springer Verlag. Berlin–New York.

SMITH A. E. 1975 — Ancient deltas: comparison maps [W:] Brous-sard M. L., Deltas, models for exploration. Geol. Soc. Houston: 19–32. Praca wp³ynê³a do redakcji 04.01.2006 r.

Akceptowano do druku 07.04.2006 r.

Wp³yw turystyki na zmianê warunków przyrodniczych

rejonu Kalatówek w Tatrach polskich

Aleksandra Dusza*

Impact of tourism on changes of environment in the Kalatówki area, Polish Tatra Mountains. Prz. Geol., 54:

694–699.

Summary. Kalatówki is located in the midlle of the Tatra National Park. It has been a popular place for tourist trips since over 100 years. Different types of tourist activity influence environment in many ways, both direct and indirect. Tourism and skiing are most important activities in the Kalatówki area. Tourism causes changes in soils’ physical parameters (bulk density, particle density, soil moisture, porosity, porosity indicator and TOC) on tourist routes and resting-places. Higher heavy metals contents (chromium, copper, iron, lead, zinc) in soils around cable railway mechanisms are connected with skiing infrastructure influence. Minimizing the negative tourism influence on envi-ronment of Kalatówki region is possible only thanks to changes in touristic infrastructure and tourists’ attitudes.

Key words: tourism, environment, soils, heavy metals, Tatra Mountains (Poland), Tatra National Park

Kalatówki to rejon po³o¿ony w œrodkowej czêœci Doliny Bystrej, wielkiej doliny walnej Tatr Zachodnich, która roz-ci¹ga siê od grzbietu g³ównego Tatr po Kotlinê Zakopiañsk¹. Œrodkow¹ czêœæ Kalatówek stanowi rozleg³a polana, oto-czona od zachodu i po³udnia zboczami Kalackiego Up³azu i Kalackiej Turni, a od wschodu i pó³nocy lasami

pora-staj¹cymi brzeg Potoku Bystra (ryc. 1). Ró¿norodnoœæ przy-rodnicza oraz ³atwy dostêp z Zakopanego wp³ywaj¹ na wysok¹ atrakcyjnoœæ turystyczn¹ tego miejsca.

Wschodnia granica obszaru badañ zosta³a wyznaczona wzd³u¿ przebiegu odcinka kolei linowej na Kasprowy Wierch, od po³udnia ogranicza go linia Kalacka Kopa —

694